298 B. Madras-Majewska, J. Majewski STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom IX l zeszyt 1 Beata Madras-Majewska, Janusz Majewski Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie PRODUKCJA I CENY MIODU W BADANYCH PASIEKACH W POLSCE PRODUCTION AND PRICES OF HONEY IN RESEARCHED APRIARIES IN POLAND S³owa kluczowe: pszczelarstwo, pasieka, miód, cena Key words: beekeeping, apriary, honey, price Synopsis. Zaprezentowano wyniki badañ przeprowadzonych na grupie pszczelarzy bior¹cych udzia³ w kursie doskonalenia zawodowego prowadzonym przez pracowników Pracowni Hodowli Owadów U ytkowych SGGW. Przedstawiono strukturê wiekow¹ pszczelarzy, a tak e strukturê pasiek w zale noœci od ich wielkoœci. Poddano tak e analizie produkcjê miodu z pasieki i od rodziny pszczelej, a tak e uzyskiwane przez respondentów ceny miodu oraz sposoby jego zbytu. Wstêp Historia pozyskiwania przez cz³owieka miodu, a tak e innych produktów pszczelich siêga kilkunastu tysiêcy lat. Pocz¹tkowo odbywa³o siê to przez tzw. polowanie na pszczo³y, czyli niszczenie gniazd pszczelich i rabowanie miodu. Natomiast pierwsze informacje o u ytkowaniu tych zwierz¹t pochodz¹ z wyspy Kreta z przed oko³o czterech tysiêcy lat. W kolejnych wiekach wiedza mieszkañców tej wyspy da³a podstawy do rozwoju pszczelarstwa w Grecji, Rzymie i innych rejonach basenu Morza Œródziemnego [Prabucki (red.) 1998]. W Polsce historia bartnictwa siêga ponad dwóch tysiêcy lat. Pierwsz¹ informacjê na ten temat poda³ Ibrahim Ibn Jakub, który w X wieku opisa³ Polskê jako kraj obfity w ywnoœæ, miêso, miód i rolê orn¹. W kolejnych wiekach znaczenie osób zajmuj¹cych siê t¹ jedn¹ z najstarszych dziedzin dzia³alnoœci cz³owieka by³o du e. Pszczelarze cieszyli siê szacunkiem. Nadawano im wiele przywilejów, a bractwa bartników posiada³y w³asne kodeksy praw, zwane prawem bartnym [Bornus i in. 1974, Mazak 1975, Prabucki (red.) 1998, Szot 2001]. Znaczenie pszczelarstwa dla cz³owieka wynika w przewa aj¹cej czêœci z roli pszczó³ w zapylaniu roœlin entomofilnych. Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach ocenia, e wartoœæ produktów pszczelich pozyskiwanych przez cz³owieka jest oko³o dwudziestokrotnie ni sza ni wartoœæ plonów uzyskanych dziêki zapylaniu pszczó³. Owady te w przypadku Polski odpowiadaj¹ za oko³o 90% zapyleñ dokonanych przez wszystkie owady. Wskazuje to na potrzebê patrzenia na pszczelarstwo nie tylko przez pryzmat korzyœci uzyskiwanych przez hodowców tych owadów, ale tak e szerzej, na korzyœci osi¹gane, dziêki pracy pszczó³, przez rolników, sadowników, warzywników oraz na ich znaczenie dla œrodowiska naturalnego. Obok zapylania drug¹ korzyœci¹ wynikaj¹c¹ z u ytkowania pszczó³ s¹ produkty pozyskiwane od tych owadów. Najwa niejszym i powszechnie wykorzystywanym z nich jest miód. Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi [Rozporz¹dzenie... 2003] okreœla miód jako naturalny s³odki produkt wytworzony przez pszczo³y Apis mellifera przez ³¹czenie z w³asnymi specyficznymi substancjami nektaru roœlin lub wydzielin ywych czêœci roœlin, lub wydalin owadów ss¹cych soki ywych czêœci roœlin, sk³adowanym, odparowanym i pozostawionym do dojrzewania w plastrach. W zale noœci od pochodzenia [Rozporz¹dzeniu... 2003] rozró nia siê miody: nektarowe wytworzone z nektaru roœlin, wydzielonego z nektarników kwiatowych lub pozakwiatowych, spadziowe wytworzone g³ównie z wydalin owadów ss¹cych soki ywych czêœci roœlin lub wydzielin ywych czêœci roœlin,
Produkcja i ceny miodu w badanych pasiekach w Polsce 299 nektarowo-spadziowe wytworzone z nektaru roœlin i z wydalin owadów ss¹cych soki ywych czêœci roœlin lub wydzielin ywych czêœci roœlin. Mo na wyró niæ wiele odmian miodu, które ró ni¹ siê wzglêdem siebie zapachem, smakiem, barw¹ i konsystencj¹. W przypadków miodów spadziowych wyró nia siê miód ze spadzi iglastej i liœciastej. Natomiast nazwy miodów nektarowych okreœla siê nazw¹ roœliny, z której pochodzi. Miód pochodz¹cy od roœlin ró nych gatunków okreœla siê jako wielokwiatowy. Do najczêœciej spotykanych odmian miodu nektarowego w Polsce mo na zaliczyæ rzepakowy, lipowy, gryczany, akacjowy, malinowy, wrzosowy. Poza miodem, od pszczó³ mo na pozyskiwaæ inne produkty, takie jak: py³ek kwiatowy, pierzgê, kit pszczeli, wosk, jad oraz mleczko pszczele. Produkty te wykorzystywane s¹ g³ównie w przemyœle farmaceutycznym i kosmetycznym. Niekiedy, g³ównie w spo³eczeñstwach o ni szym stopniu rozwoju cywilizacyjnego, wykorzystuje siê pszczo³y, a zw³aszcza czerw, jako Ÿród³o ³atwo przyswajalnego bia³ka. Cel pracy i metody badañ Celem pracy jest zbadanie dzia³alnoœci pszczelarzy bior¹cych udzia³ w kursie doskonalenia zawodowego, który by³ organizowany przez Wojewódzki Zwi¹zek Pszczelarski w Warszawie, a prowadzony przez pracowników Pracowni Hodowli Owadów U ytkowych Szko³y G³ównej Gospodarstwa Wiejskiego. W tym celu opracowano kwestionariusz ankiety, z wykorzystaniem którego badaniami objêto wszystkich uczestników wy ej wymienionego kursu. Badani pszczelarze zostali dobrani celowo i nie stanowi¹ grupy reprezentatywnej, zatem wyników badañ nie mo na uogólniaæ. Ze wzglêdu na niepe³ne dane lub ich niespójnoœæ postanowiono odrzuciæ informacje uzyskane od 13 respondentów, zatem ostateczna próba badawcza zawiera odpowiedzi od 27 osób. Poza pozyskanymi w ten sposób danymi pierwotnymi wykorzystano tak e informacje uzyskane z Polskiego Zwi¹zku Pszczelarskiego oraz literaturê przedmiotu. Charakterystyka grupy badawczej Grupa badawcza obejmowa³a 27 osób, które (poza jednym wyj¹tkiem) pochodzi³y z województwa mazowieckiego. Wœród nich by³a jedna kobieta. Badani pszczelarze byli w wieku od 25 do 73 lat. Przewa a³y osoby w wieku powy ej 65 lat (oko³o 1/3) (rys. 1). Ponad 25% stanowili pszczelarze w wieku od 51 do 65 lat. Natomiast badani w wieku do 40 lat oraz miêdzy 41 a 50 lat stanowili po oko³o 20% pszczelarzy (rys. 1). Przeciêtny wiek respondentów nieznacznie przekracza³ 52 lata. Poza jedn¹ osob¹, która posiada³a wykszta³cenie podstawowe, pozostali, w równym stopniu, legitymowali siê wykszta³ceniem wy szym b¹dÿ œrednim. Natomiast nie odnotowano osób posiadaj¹cych wykszta³cenie zawodowe. aden z badanych pszczelarzy nie wskaza³ u ytkowania pszczó³ jako g³ównego Ÿród³a utrzymania. G³ównym powodem posiadania pasieki dla respondentów by³o hobby, a nieliczni wskazywali na mo liwoœæ dorobienia. Niemal 45% badanych wskaza³o emeryturê jako g³ówne Ÿród³o przy- SRQL HM SRQDG SU]HG]LDáZLHNRZ\EDGDQ\FKSV]F]HODU]\>ODWD@ Rysunek 1. Udzia³ badanych pszczelarzy w okreœlonych grupach wiekowych Tabela 1. Struktura pasiek w zale noœci od liczby pni pszczelich Liczba pni w pasiece Do 5 6-10 11-20 21-50 Powy ej 50 Struktura pasiek wed³ug liczby pni [%] badanych 7,4 18,5 14,8 51,9 7,4 ród³o: dane PZP i badania w³asne. przeciêtnie w Polsce 9,3 21,5 24,7 28,5 16,0
300 B. Madras-Majewska, J. Majewski chodów. Pozosta³a czêœæ wskazywa³a na pracê zawodow¹. Zawody wykonywane przez te osoby by³y bardzo ró ne, m.in. kucharz, mechanik, rybak œródl¹dowy. W badaniach uczestniczyli pszczelarze posiadaj¹cy pasieki o zró nicowanej wielkoœci. Ponad po³owa z nich u ytkowa³a od 21 do 50 rodzin pszczelich (tab. 1). Natomiast najmniejszy udzia³ w badaniach stanowili w³aœciciele najwiêkszych (powy ej 50 pni) i najmniejszych (poni ej 5 pni) pasiek. Struktura pasiek posiadanych przez pszczelarzy poddanych badaniom znacznie ró ni siê od tej struktury w Polsce. Dotyczy to zw³aszcza pasiek najwiêkszych, które przeciêtnie w Polsce stanowi³y 16%, przy ponad dwukrotnie ni szym udziale w analizowanej grupie. Odwrotna sytuacja wyst¹pi³a w przypadku pasiek z 21-50 pniami pszczelimi (odpowiednio 28,5 i 51,9%). W pozosta³ych przypadkach udzia³ badanych pasiek by³ o kilka punktów procentowych ni szy ni w przypadku przeciêtnej w Polsce. Wyniki produkcyjne w badanych pasiekach G³ównym produktem pozyskiwanym od pszczó³ w badanych pasiekach by³ miód. Czêœæ pszczelarzy pozyskiwa³o tak e inne produkty pszczele. Wosk pszczeli by³ pozyskiwany w ponad 1/3 pasiek, 1/4 badanych pszczelarzy pozyskiwa³a propolis, a w oko³o 20% pasiek otrzymywano py³ek kwiatowy. W wiêkszoœci przypadków produkty te by³y wykorzystywane we w³asnym zakresie. Najwiêksz¹ grupê stanowi³y pasieki, w których w latach 2005-2006 pozyskiwano od 201 do 300 kg miodu (niemal 30%). Liczn¹, bo ponad 20%, grupê stanowili pszczelarze pozyskuj¹cy od pszczó³ ponad 0,5 tony, natomiast tylko w trzech gospodarstwach uzyskano od 301 do 500 kg miodu. Pasieki z najmniejsz¹ produkcj¹ (do 100 kg) stanowi³y niespe³na 20% badanej populacji (rys. 2). O wielkoœci produkcji miodu w badanych pasiekach decydowa³a w g³ównym stopniu liczba posiadanych rodzin pszczelich. W wyodrêbnionych grupach nie wystêpowa³y istotne ró nice, jeœli chodzi o wydajnoœæ miodow¹ rodzin pszczelich. Przeciêtna produkcja miodu od jednej rodziny pszczelej w latach 2005-2006 w badanych pasiekach wynosi³a ponad 15 kg. W poszczególnych pasiekach uzyskiwano od 8 do oko³o 40 kg miodu (rys. 3). >KD@ kg GR SRQDG >NJ@ Z\ V]H UHGQLH SUDFD ]DZRGRZD HPHU\W Z GURZQD VWDFMRQDUQD :\NV]WDáFHQLH 5RG]DM]DM FLD 5RG]DMSDVLHNL Rysunek 2. Struktura pasiek wg produkcji miodu Rysunek 3. Wielkoœæ produkcji miodu od rodziny pszczelej w badanych pasiekach Ró nice w wydajnoœci pszczó³ wynika³y z kilku czynników. Wy sza produkcja miodu w pasiekach wêdrownych ni w stacjonarnych by³a spowodowana wiêksz¹ dostêpnoœci¹ po ytku wykorzystywanego przez pszczo³y do produkcji miodu. Ule z pszczo³ami by³y przewo one w bezpoœrednie s¹siedztwo wystêpowania po ytku. Dziêki temu produkcja pasieczna by³a intensywna. W badanym przypadku ró nica siêga³a niemal 20 kg. Wy sz¹ produkcjê od rodziny pszczelej uzyskiwa³y osoby o wy szym wykszta³ceniu, a tak e osoby bêd¹ce ju na emeryturze. Wynika to, prawdopodobnie, z wiêkszego zasobu wiedzy na temat pszczó³, doœwiadczenia w pracy z tymi owadami oraz wiêkszej iloœci czasu wolnego, który emeryci mogli poœwiêciæ na obrz¹dek pszczó³. Natomiast nie odnotowano znacz¹cych ró nic w produkcji miodu od rodziny pszczelej w zale noœci od wielkoœci pasieki (ró nice nie przekracza³y 0,5 kg).
Produkcja i ceny miodu w badanych pasiekach w Polsce 301 Ceny miodu w badanych pasiekach oraz sposoby jego zbytu Miód jest g³ównym produktem pszczelim, podlegaj¹cym obrotowi rynkowemu. Jego cena zale- y w du ej mierze od po ytku, wykorzystanego do jego produkcji. Ceny miodów gatunkowych mog¹ byæ wy sze od najpopularniejszego miodu wielokwiatowego nawet o 100% i wiêcej. G³ównym gatunkiem miodu pozyskiwanym od pszczó³ jest miód wielokwiatowy. Tak e w badanych gospodarstwach ten gatunek by³ najczêœciej uzyskiwany. Ponadto w niektórych pasiekach pozyskiwano inne gatunki miodów, wœród nich dominowa³y akacjowy, rzepakowy i lipowy. Ceny tych miodów nie ró ni¹ siê znacz¹co od wielokwiatowego, zatem w badaniach przedstawiono cenê uœrednion¹. Celem uzyskania wy szej ceny pszczelarze najczêœciej sprzedaj¹ swoje produkty bezpoœrednio (rys. 4). W wiêkszoœci badanych pasiek miód sprzedawany by³ bezpoœrednio w gospodarstwie. W przypadku kilku pasiek nie prowadzono sprzeda y miodu, lecz wykorzystywano go na w³asne potrzeby, a ewentualne nadwy ki przekazywano rodzinie lub znajomym w formie prezentu. Natomiast dla pszczelarzy pracuj¹cych zawodowo poza pasiek¹ wa nym sposobem zbytu by³a sprzeda znajomym z pracy. Ludzie ci chêtnie kupowali miód w ten sposób, ze wzglêdu na pewnoœæ wysokiej jakoœci produktu. Nie odnotowano natomiast sprzeda y miodu przedsiêbiorstwom skupuj¹cym ten produkt. G³ówn¹ przyczyn¹ tego, e badani pszczelarze nie sprzedawali miodu podmiotom skupuj¹cym by³y ceny. Za towar sprzedany bez poœrednictwa producent uzyskiwa³ o oko³o 100% wy sz¹ cenê ni w >]ánj@ EH]SR UHGQLRZ JRVS EH]SR UHGQLRSR]D JRVS LQQH Z\ V]H UHGQLH :\NV]WDáFHQLH :DUV]DZDOXE EH]SR UHGQLH V VLHG]WZR GRRNNP 2GOHJáR ürg:duv]dz\ SRZ\ HM NP Rysunek 4. Formy sprzeda y miodu w badanych pasiekach* * Pszczelarze mogli wskazaæ wiêcej ni jedn¹ odpowiedÿ. Rysunek 5. Zró nicowanie cen miodu w badanych pasiekach przypadku skorzystania z ofert przedsiêbiorstw skupuj¹cych. Ceny miodu uzyskiwane przez w³aœcicieli badanych pasiek w latach 2005-2006 waha³y siê miêdzy oko³o 12 a 21 z³otych za kilogram. Przeciêtna cena w 2005 roku wynosi³a 16 z³/kg i w roku nastêpnym wzros³a o 50 groszy. Najwy sze zró nicowanie cen miodu w badanych pasiekach odnotowano w zale noœci od odleg³oœci miejsca, w którym u ytkowane by³y pszczo³y od Warszawy (rys. 5). W przypadku pasiek wêdrownych oraz pasiek stacjonarnych umieszczonych na wiêcej ni jednym pasieczysku za miejsce to uznano miejscowoœæ, w której pszczelarz odwirowuje i pozyskuje miód z plastrów. Najwy sz¹ cenê uzyskali respondenci, których siedziba znajduje siê w Warszawie lub najbli szej okolicy stolicy. Im dalej od Warszawy, tym uzyskiwane ceny za miód by³y nawet o 1/4 ni sze. Podsumowanie Pszczelarstwo jest wa n¹ czêœci¹ rolnictwa, wydaje siê, e niedocenian¹ w Polsce. Wynika to przede wszystkim z roli pszczó³ w zapylaniu roœlin obcopylnych, w tym tak e roœlin uprawianych przez cz³owieka. Poza tym owady te dostarczaj¹ ludziom wiele produktów wykorzystywanych g³ównie w przemyœle spo ywczym, a tak e kosmetycznym i farmaceutycznym. G³ównym produktem pszczelim pozyskiwanym przez cz³owieka jest miód. Wielkoœæ jego produkcji w pasiece oraz ceny zbytu decyduj¹ o mo liwoœci uzyskania satysfakcjonuj¹cego dochodu, co z
302 B. Madras-Majewska, J. Majewski kolei mo e wp³ywaæ na rozwój tej ga³êzi rolnictwa. W przypadku Polski dominuj¹ pasieki niewielkie, które nie mog¹ stanowiæ jedynego Ÿród³a dochodów rodziny pszczelarza. Najczêœciej dzia³alnoœci¹ t¹ zajmuj¹ siê osoby bêd¹ce na emeryturze lub te osoby traktuj¹ce hodowlê pszczó³ jako hobby. Badana grupa pszczelarzy sk³ada³a siê z osób pracuj¹cych zawodowo poza pszczelarstwem (oko³o 55%) oraz z osób bêd¹cych na emeryturze. Oko³o 60% z nich przekroczy³o 50 lat ycia, a w wieku poni ej 40 lat by³o niespe³na 20% respondentów. W wiêkszoœci, badani pszczelarze nie prowadzili du ych pasiek. Ponad po³owa z nich u ytkowa³a od 21 do 50 rodzin pszczelich. Oko³o 1/3 prowadzi³a pasieki od 5 do 20 pni, a po oko³o 7% pszczelarzy prowadzi³o pasieki najmniejsze (poni ej 5 pni) i najwiêksze (powy ej 50 rodzin pszczelich). Najwy sz¹ produkcjê miodu od rodziny pszczelej uzyskiwali pszczelarze prowadz¹cy pasieki wêdrowne (o oko³o 150% wiêcej ni przeciêtna produkcja w pasiekach stacjonarnych). Wiêcej miodu z pnia pszczelego pozyskiwali tak e pszczelarze posiadaj¹cy wy sze wykszta³cenie oraz bêd¹cy na emeryturze. Wynika to prawdopodobnie z ich wiêkszych zasobów wiedzy oraz czasu ni w pozosta³ych grupach. Badani pszczelarzy sprzedawali miód nie korzystaj¹c z pomocy poœredników. Dziêki temu uzyskiwali wy sze ceny, przeciêtnie w 2005 roku oko³o 16 z³/kg, a rok póÿniej 16,5 z³/kg miodu. Ceny miodu uzyskiwane przez producentów z Warszawy i okolic by³y o oko³o 25% wy sze ni uzyskiwane przez pszczelarzy zamieszkuj¹cych ponad 30 km od stolicy. Przeprowadzone badania wskazuj¹, e wiêkszoœæ respondentów stanowili hobbyœci, traktuj¹cy pszczelarstwo jako relaks i sposób na aktywne spêdzenie wolnego czasu. Aby móc rozwijaæ pszczelarstwo w Polsce nale y, wed³ug opinii respondentów, zwiêkszyæ pomoc zewnêtrzn¹ dla pszczelarzy. Jako powód zwiêkszenia tej pomocy podaj¹ fakt, e pszczelarstwo spe³nia swoist¹ rolê us³ugow¹, w postaci zapylenia roœlin przez pszczo³y, wzglêdem rolników, sadowników, czy warzywników, najczêœciej nie czerpi¹c adnych dochodów z tytu³u poprawy iloœci i jakoœci plonów. Literatura Bornus L. i in. 1974: Hodowla pszczó³. PWRiL, Warszawa. Mazak S. 1975: Baræ odrzañska ma oko³o 2055 lat. Pszczelarz Polski, nr 11. Praca zbiorowa pod red. J. Prabuckiego. 1998: Pszczelnictwo. Wydawnictwo Promocyjne Albatros, Szczecin; Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 3 paÿdziernika 2003 r. w sprawie szczegó³owych wymagañ w zakresie jakoœci handlowej miodu. 2003: Dz. U. nr 181 poz. 1773. Szot E. 2001: Wszystko o miodzie pszczo³ach i pszczelarzach. Boss Rolnictwo, nr 38. Summary This article presents some informations about beekeeping, which is a important element of agriculure. The most important role of bees is plant pollination. Bee colonies also produce honey, propolis, bee s wax and bee bread. In the article were researched owners of apriaries, which participated in training courses in Warsaw Univesity of Life Science SGGW in 2007. There were analysed honey production per apriary and per bee colony. Also honey prices got by beekeepers were analysed. Adres do korespondencji: dr in. Beata Madras-Majewska Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego Pracownia Hodowli Owadów U ytkowych ul. Nowoursynowska 166 02-787 Warszawa tel. (0 22) 593 66 51 e-mail: beata_madras_majewska@sggw.pl dr in. Janusz Majewski Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego Katedra Ekonomiki Rolnictwa i Miêdzynarodowych Stosunków Gospodarczych ul. Nowoursynowska 166 02-787 Warszawa tel. (0 22) 593 41 12 e-mail: janusz_majewski@sggw.pl