Pozabankowe instrumenty wspierania dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania działalności gospodarczej Wykład Kontekst (wspieranie dostępu do źródeł finansowania zewnętrznego) M. Gajewski (2014 SemZ)
Przedmiot Przedmiot: Tło problematyki wspierania dostępu do zewnętrznych źródeł kapitału mikro i mali przedsiębiorcy; instrumentarium wsparcia; czynnik kapitałowy. Postać instytucjonalna systemu pozabankowych instrumentów wspierania działalności gospodarczej: działalność pożyczkowa / mikropożyczkowa (2), działalność poręczycielska (3), kapitał zalążkowy (4). Punkty koncentracji: Postać instytucjonalna instrumentu (struktury organizacyjne), modele działalności, regulacje / standardy działalności (rozwijane obecnie w Europie, z uwzględnieniem doświadczeń światowych). Perspektywy rozwoju instrumentów inżynierii finansowej w świetle programów wsparcia publicznego. 2
Na dzisiaj Wprowadzenie dostępność kapitału finansowego, jako punkt wyjścia do analizy zagadnień finansowania pozabankowego. Tło tworzenia / działania pozabankowych instrumentów wspierania dostępu do kapitału (punkty koncentracji opisu). Identyfikacja czynników wpływających na dostępność kapitału finansowego. Adresaci finansowania pozabankowego przedsiębiorcy (terminologia i definicje): Znaczenie sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw jako adresata oferty pozabankowych instrumentów finansowych, Tendencje rozwojowe i znaczenie sektora MŚP, Sektor MŚP w Polsce. Problematyka dostępu do źródeł finansowania (na podstawie badań). Zjawisko luki finansowania. Podstawy prawne interwencjonizmu (wspieranie rozwoju pozabankowych instrumentów finansowania). 3
Punkt wyjścia rozważań kapitał finansowy Kapitał finansowy jako kluczowy czynnik umożliwiający funkcjonowanie przedsiębiorstwa (klasyfikowany w gronie innych kapitałów i w powiązaniu z nimi np. kapitał intelektualny / wiedzy, organizacyjny, techniczno-technologiczny, ludzki ) Kluczowe pytania odpowiedź na nie leży u genezy pozabankowych instrumentów finansowania działalności gospodarczej / przedsiębiorstw 1. Czy jest dostępny? 2. W jakiej skali? 3. Na jakich warunkach? 4. Kto w rzeczywistości ma dostęp do kapitału? 5. Jakie są przesłanki ograniczeń dostępności kapitału? TAK??? NIE 4
Tło problematyki wspierania dostępu do kapitału finansowego wymiary opisu Podmiot wsparcia adresat funkcjonowania pozabankowych instrumentów wspierania przedsiębiorstw. Dyskryminacja w dostępie do kapitału czynniki wywołujące to zjawisko uzasadnienie do projektowania i wdrażania instrumentów finansowania. Cele wsparcia (zaopatrzenie w kapitał finansowy w celu aktywizacji procesów działalności gospodarczej / rozwoju beneficjentów finansowania). Szczegółowy obszar interwencji. Podstawy prawne procesów wspierania (polityka rozwoju np. w wymiarze krajowym, regionalnym, międzynarodowym). 5
Punkt wyjścia rozważań czynniki warunkujące dostępność kapitału finansowego Wstępne ustalenia w sprawie dostępności kapitału finansowego, biorąc pod uwagę cechy / charakterystyki biorcy / beneficjenta finansowania i jego otoczenia: Znajomość sytuacji beneficjenta: Finansowej (standing finansowy i doświadczenia we współpracy z dawcami finansowania tzw. historia kredytowa), Rynkowej (rynek na którym działa beneficjent: stabilny vs. nie ustabilizowany, rozwijający się vs. dojrzały), Perspektywy rozwojowe i konkurencyjność rynku / branży. Wielkość beneficjenta i skala realizowanego biznesu (przedsiębiorca: mikro, mały, średni ). Posiadany potencjał organizacyjny, określający ogólne perspektywy rozwojowe. Możliwość identyfikacji ryzyk rozwojowych biznesu beneficjenta finansowania i zmian jego kondycji finansowej i ekonomicznej. Regulacje prawne w otoczeniu biznesu beneficjenta. Inne 6
Przedsiębiorca / przedsiębiorstwo adresat usług finansowania pozabankowego Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej Ujęcie przedmiotowe Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej Ujęcie podmiotowe 7
Wielkość przedsiębiorstwa podejście normatywne dla celów pomocy publicznej Przedsiębiorca Średnioroczne zatrudnienie Kryteria finansowe Roczny obrót netto lub suma aktywów w co najmniej jednym z ostatnich dwóch lat obrotowych Mikro 0-9 2 mln 2 mln Mały 10-49 10 mln 10 mln Średni 50-249 50 mln 43 mln Powiązania prawnoorganizacyjne: przedsiębiorca niezależny, przedsiębiorca powiązany, przedsiębiorca partnerski. 8
Znaczenie i rozwój sektora MŚP (1/2) Okres marginalizacji znaczenia sektora MŚP (lata 20. XX w. faza koncentracji, aż do pierwszych lat 70. XX w.): Osłabienie roli przedsiębiorczości jako czynnika rozwoju gospodarczego, Masowość produkcji, kształtowanie się homogenicznych rynków odbiorców, Wzrost kosztów transakcyjnych, Wypychanie ze sceny gospodarczej przedsiębiorcy przez menedżera. Objawy marginalizacji: Spadek liczebności populacji MŚP, Wzrost przeciętnej wielkości firmy, Spadek udziału zatrudnienia w sektorze MŚP, Koncentracja procesów gospodarczych w dużych przedsiębiorstwach. 9
Znaczenie i rozwój sektora MŚP (2/2) Renesans MŚP (począwszy od lat 70. XX w. do czasów obecnych): Era informacji i innowacji wymagających elastyczności, ale jednocześnie dających ogromne możliwości działania, Rośnie znaczenie elastyczności i zdolności do szybkiej adaptacji do zmieniającego się otoczenia, Wzrost śmiertelności firm w wyniku narastającej konkurencji rośnie znaczenie MŚP jako nośnika przedsiębiorczości, Zmiana nastawienia politycznego wobec przedsiębiorczości jako takiej uznanie za podstawowy czynnik rozwoju. Kwestie monopolu i konkurencji. W Europie zmiany polityczne oraz pojawienie się polityki strukturalnej, uwzględniającej narzędzia wsparcia dla sektora MŚP (UE). 10
Zjawisko wykluczenia (jako element koncepcji zrównoważonego rozwoju) Wykluczenie społeczne (ubóstwo, bezrobocie, zacofanie cywilizacyjne np. brak wykształcenia) jako źródło: wykluczenia finansowego. Cel tworzenia pozabankowych instrumentów dostępu do kapitału: aktywizacja gospodarcza społeczności dotkniętych różnymi formami wykluczania, w szczególności finansowego. Narodziny ruchu mikrofinansowania w ramach tzw. nowej ekonomii społecznej. to sposób na przyznanie gospodarstwom domowym o niskich dochodach tych samych usług i praw, które dostępne są dla wszystkich innych. To uznanie faktu, że ludzie biedni nie muszą stanowić problemu, co więcej mogą walnie przyczyniać się do rozwiązania kwestii ubóstwa. Trzeba im tylko dać szansę i stworzyć możliwości. Mikrofinansowanie to sposób na wykorzystanie pomysłów siły i wizji wszystkich ludzi Opportunity International (1971 Kolumbia) Accion International (1973 Brazylia) Grameen Bank (1976 - Bangladesz) ADIE (lata 70./80 Francja) USAID i Bank Światowy (CGAP) Fundusz Mikro i Inicjatywa Mikro (lata 90. Polska) Community Development Finance Association (2002 - Wielka Brytania) Muhammad Yunus fundator i założyciel Grameen Bank, 2006 nagroda pokojowa dla GB i M. Yunus a) 11
Sektor MŚP w Polsce wybrane fakty, istotne dla pozabankowej działalności finansowej Udział sektora MŚP w tworzeniu produktu krajowego brutto w Polsce pozostaje od dłuższego czasu stabilny, oscyluje w granicach 47% 49%. W sektorze MSP w Polsce znajduje zatrudnienie ok. 60% pracowników sektora przedsiębiorstw sektor MSP jest głównym dostarczycielem miejsc pracy. Sektor MSP charakteryzuje się dużym rozdrobnieniem, biorąc pod uwagę dominującą wielkość przedsiębiorstw. Widoczna jest wyraźna dominacja mikroprzedsiębiorstw, pośród których znakomita większość zatrudnia do 2-3 osób. Dominuje działalność gospodarcza prowadzona w sferze handlu i usług. 12
Sektor MŚP w Polsce (charakterystyki) Liczba przedsiębiorstw aktywnych w Polsce, dane GUS Źródło: PARP, Raport o stanie sektora MŚP w Polsce w latach 2010-2011, 2012, 2013. Rozdrobnienie sektora na tle UE W sektorze znajduje zatrudnienie ponad 60% pracujących w przedsiębiorstwach Przeżywalność przedsiębiorstw wypada nieco gorzej niż średnio w krajach UE (ok. 75% przeżywa 1-rok, 50% 2- rok i 30% 5-rok). 13
Sektor MŚP w Polsce (charakterystyki) Udział grup przedsiębiorstw w tworzeniu PKB, dane GUS Udział w tworzeniu wartości dodanej brutto, sektor MSP, 2012 (UE) Sektor MSP przedmiot działalności, dane GUS Źródło: PARP, Raport o stanie sektora MŚP w Polsce w latach 2010-2011, 2012, 2013. 14
Dominująca wielkość mikroprzedsiębiorstw w gospodarce polskiej 0 osób 40,0% 35,0% 30,0% 25,0% Udział samozatrudnionych w całkowitej liczbie pracujących (PL i UE) 6-9 osób 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% 1 osoba 5 osób 2-4 osoby Charakterystyka mikrofirmy (PL) Źródło: PARP, Raport o stanie sektora MŚP w Polsce w latach 2010-2011, 2012 (dane KE). 15
Problematyka dostępu do źródeł finansowania (na podstawie badań) Kwestia dostępności źródeł finansowania wciąż pozostaje jednym z głównych problemów rozwoju działalności gospodarczej w szczególności dotyczy sytuacji sektora MŚP. Bariery rozwojowe w europejskim sektorze MSP. Bariery MSP Przedsiębiorstwo Mikro Małe Średnie Dostępność klientów (popyt) % 24,1 27,6 21,7 20,4 Dostępność źródeł finansowania % 15,1 15,7 15,4 13,6 Nasilająca się konkurencja % 14,6 14,3 12,8 17,4 Dostępność wykwalifikowanych kadr % 13,6 9,3 17,0 17,5 Koszty czynników produkcji % 12,2 11,8 12,7 12,4 Ograniczenia regulacyjne % 7,7 7,8 7,6 7,7 Inne % 9,7 10,1 9,7 9,1 Trudno powiedzieć / brak odpowiedzi % 2,9 3,4 3,1 1,9 Odsetek korzystających z kredytów (kredyty w latach 2009-2011), UE-27. Estonia 63% Dania 33% Francja 61% Cypr 33% Łotwa 61% Wlk. Brytania 35% Włochy 59% Szwecja 38% UE-27 50% Polska 47% Źródło: SMEs Access to Finance, 2011-2012 (Komisja Europejska i Europejski Bank Centralny). 16
Problematyka dostępu do źródeł finansowania (na podstawie badań) Główne źródła finansowania oraz pozyskiwane w ich ramach wielkości finansowania. Preferowane źródła finansowania rozwoju w europejskim sektorze MSP. Korzystanie i rozmiary kredytów PL UE Przedsiębiorstwo (UE) Mikro Małe Średnie Kredyty % 53,1 63,3 60,1 66,2 64,5 Finansowanie dłużne pozabankowe % 18,4 14,0 14,9 14,2 12,5 Finansowanie udziałowe (VC i BA) % 6,0 6,8 6,3 6,7 7,5 Finansowanie dłużne typu equity % 6,2 3,1 3,2 2,7 3,4 Inne % 11,4 5,7 6,2 4,5 6,2 Trudno powiedzieć/ brak odpowiedzi % 4,9 7,1 8,2 6,3 4,5 Rozmiary pozyskanego kredytu w sektorze MSP, 2009-2011). Korzystanie i rozmiary kredytów Polska UE Przedsiębiorstwo (UE) Mikro Małe Średnie Nie zaciągnięto kredytu % 49,7 47,7 54 44,4 40,3 Poniżej 25 tys. EUR % 17,0 11,6 17,5 9,4 3,5 Od 25 tys. do 100 tys. EUR % 13,3 15,9 17,9 18,3 9,3 Od 100 tys. do 1 mln EUR % 11,9 16,8 7,6 22,2 27 Powyżej 1 mln EUR % 4,9 5,9 0,9 3,9 17,3 Trudno powiedzieć/ brak odpowiedzi % 3,1 2,1 2,1 1,7 2,6 Źródło: SMEs Access to Finance, 2011-2012 (Komisja Europejska i Europejski Bank Centralny). 17
Problematyka dostępu do źródeł finansowania (na podstawie badań) Najważniejsze bariery w dostępie do finansowania zewnętrznego w opiniach przedstawicieli europejskiego sektora MŚP. Korzystanie i rozmiary kredytów PL UE Przedsiębiorstwo (UE) Mikro Małe Średnie Bariery nie występują % 23,9 35,4 29,8 34,6 43,3 Niska zdolność do zabezpieczenia transakcji, niska dostępność zabezpieczeń Zbyt wysokie oprocentowanie / koszt pozyskania finansowania % 26,9 21,7 25 20,9 18,2 % 31,3 19,5 22,1 19,9 15,8 Utrata kontroli nad przedsiębiorstwem % 3,6 2,7 2,3 3,6 2,2 Finansowanie w ogóle nie jest dostępne % 2,3 6,1 6,8 5,7 5,6 Inne % 6,8 9,9 9,6 10 10,2 Trudno powiedzieć / brak odpowiedzi % 5,2 4,8 4,5 5,2 4,8 Źródło: SMEs Access to Finance, 2011-2012 (Komisja Europejska i Europejski Bank Centralny). 18
Problematyka dostępu do źródeł finansowania (na podstawie badań) Skala ograniczeń w dostępie do źródeł finansowania. Co najmniej około 1/3 populacji przedsiębiorstw napotyka trudności w dostępie do źródeł finansowania. 32% 35% 27% 22% Źródło: SMEs Access to Finance, 2011-2012 (Komisja Europejska i Europejski Bank Centralny). 19
Zjawisko luki finansowania próba definicji Luka to wymagająca interwencji publicznej niedoskonałość rynku, polegająca na braku lub ograniczonym dostępie do źródeł finansowania zewnętrznego (stan niewystarczającej podaży kapitału ze zinstytucjonalizowanych źródeł finansowania). Jest to sytuacja, w której nie ma możliwości (lub możliwości są niewystarczające) pozyskania finansowania ze źródeł zewnętrznych, oferowanych na rynku komercyjnym na realizację uzasadnionych ekonomicznie projektów (finansowanie długiem debt, jak i kapitałem udziałowym equity). Luka odnoszona jest do sytuacji, gdy niemożność zaspokojenia popytu na finansowanie dotyczy przedsięwzięć uzasadnionych ekonomicznie (wykonalnych oraz realizowanych przez podmioty posiadające potencjał produktywnego wykorzystania finansowania). Zjawisko luki pomiędzy popytem a podażą kapitału, dotyczące w znacznej mierze sektora małych i średnich przedsiębiorstw, określono mianem luki Macmillana po opublikowaniu raportu na temat systemu finansowego Wielkiej Brytanii w roku 1931. Nazwa tej luki pochodzi od nazwiska przewodniczącego Komisji Finansów, późniejszego premiera Wielkiej Brytanii -Harolda Macmillana. Do grona współautorów opracowanego przez Komisję raportu należał m.in. J.M. Keynes. W sytuacji pozostawania w luce przedsiębiorstwa nie są w stanie skutecznie pozyskiwać środków na rozwój, pomimo posiadania potencjału do produktywnego wykorzystania kapitału. Możliwości rozwojowe ograniczane są do źródeł akumulacji wewnętrznej, z natury rzeczy ograniczonej aktualną skalą działania i wypracowanymi w przeszłości nadwyżkami. 20
Podstawy kształtowania luki finansowania Koncepcja racjonowania kredytu (finansowania) Stiglitz a i Weiss a: w warunkach stanu równowagi rynku finansowego racjonalnym ekonomicznie postępowaniem jest racjonowanie kredytu. Skłaniają ku temu: niedostępność informacji, umożliwiającej oszacowanie ryzyka kredytowego, trudności z monitorowaniem przedsięwzięcia Asymetria informacji Ww. problemów nie rozwiązuje manipulowanie oprocentowaniem (wyższy koszt w zamian za wyższą podaż), gdyż prowadzi to do budowy portfeli kredytowych o ponadprzeciętnym ryzyku, opartym na negatywnej selekcji kredytobiorców (stopa procentowa nie jest wyłącznym czynnikiem wyznaczającym punkt równowagi popytu i podaży). Uzasadnione staje się racjonowanie finansowania wobec jego bardziej powszechnego udostępniania po wyższej cenie (awersja do kredytowania). W rezultacie z luką mamy do czynienia wtedy, gdy: pośród podobnych podmiotów / przedsięwzięć, dla których poszukiwane jest finansowanie, występuje sytuacja, gdy niektóre z nich otrzymują je, natomiast wnioski pozostałych są odrzucane, oraz gdy w populacji biorców finansowania występują podmioty, które nie będą w stanie pozyskać finansowania niezależnie od jego ceny. 21
Przejawy racjonowania Oferowanie finansowania pod warunkiem udostępnienia odpowiednich (co do ilości, jak i jakości) zabezpieczeń (zabezpieczenia osobiste zazwyczaj niewystarczające lub też stosowanie bardzo niekorzystnych form). Problem brak zabezpieczeń (!) Oferowanie finansowania dla podmiotów legitymujących się pozytywną / odpowiednio długą historią kredytową (dążenie do redukcji zjawiska asymetrii informacyjnej). Problem brak historii kredytowej (!) Wysokie wymogi w zakresie czasu funkcjonowania potencjalnego beneficjenta finansowania. Problem starterzy (!) Oferowanie finansowania w mniejszym zakresie niż oczekiwany (ograniczenie ryzyka poprzez porcjowanie ); podnoszenie wymogów w zakresie udziału własnego w finansowaniu przedsięwzięcia. Problem niewystarczające finansowanie / niewystarczające środki własne (!) Znaczna biurokratyzacja procesu analizy wniosku o finansowanie oraz znaczne wymogi dokumentacyjne. Problem wzrost kosztów pozyskania finansowania (!) 22
Kredytowanie - ograniczenia 23
Czynniki kształtujące lukę finansowania Generalnie, lukę finansowania kształtują dwie grupy czynników. Pierwsza z nich wynika z warunków, w których funkcjonują instytucje finansujące. Druga wynika ze specyficznych charakterystyk podmiotów potencjalnie zainteresowanych finansowaniem. Czynniki na poziomie makro (warunki funkcjonowania instytucji finansowych) Czynniki na poziomie mikro (czynniki odnoszące się do specyfikipotencjalnych biorców finansowania) 24
Czynniki kształtujące lukę finansowania (poziom makro) Czynniki natury strukturalnej kształtujące lukę finansową: stopień zmonopolizowania / konkurencji na rynku finansowym, stopień prywatyzacji sektora bankowego, zakres ingerencji władz publicznych w mechanizmy rynkowe (np. kształtowanie stóp procentowych, poziomu rezerw obowiązkowych, różnicujące atrakcyjność finansowania dla określonych grup klientów, czy stosowania określonych instrumentów finansowania), Dostępność alternatywnych celów lokowania kapitału wobec finansowania sektora przedsiębiorstw, klimat dla przedsiębiorczości oraz związane z tym przewidywania dostarczycieli finansowania, dotyczące ogólnej sytuacji gospodarczej i jej wpływu na sytuację odbiorców finansowania, obecność oraz skuteczność metod szacowania ryzyka inwestycyjnego, ukształtowanie ram prawnych oraz warunków funkcjonowania przedsiębiorstw w gospodarce, w tym dostępność usług okołobiznesowych, dostępność informacji, pozostających w związku z procesami finansowania oraz funkcjonowaniem sektora przedsiębiorstw (i szerzej wszelkich możliwych celów inwestycyjnych). 25
Czynniki kształtujące lukę finansowania (poziom mikro) Czynniki specyficzne, kształtujące lukę finansową w przypadku podmiotów sektora MŚP: niższa stabilność oraz poziom przychodów i zysków, niższe stopy przeżywalności firm (wysoka śmiertelność), niższa jakość informacji finansowych, którymi dysponują mniejsi przedsiębiorcy (niższa jakość systemu rachunkowości, zarządzania finansami), ograniczone możliwości oceny perspektyw rynkowych i racjonalności podejmowanych decyzji ekonomicznych, wynikające ze scalenia finansów gospodarstwa domowego i firmy, ograniczone możliwości w sferze zarządzania, wynikające z oparcia systemu zarządzania o intuicję właściciela, zbyt silne związki, występujące pomiędzy funkcjonowaniem przedsiębiorstwa i jego właścicielami, powodujące, że w razie rezygnacji z prowadzenia firmy nie są zabezpieczone warunki jej dalszego funkcjonowania, trudności w zakresie wiarygodnej oceny wartości czynników niematerialnych wiążących się z funkcjonowaniem przedsiębiorcy. 26
Konkluzje dotyczące oddziaływania luki finansowania Przeprowadzane w ostatnich latach badania (OECD) wskazują, że zjawisko luki oddziaływuje szczególne silnie w przypadku trzech kategorii przedsiębiorstw. Są to: firmy znajdujące się na wczesnych etapach cyklu rozwojowego (zasiew, start i częściowo faza ekspansji), niezależnie od sektora lub branży. zjawisko nasila się w przypadku tzw. start-up ów. firmy o profilu technologicznym, których rozwój opiera się na innowacyjnym pomyśle lub nowym modelu biznesowym. W tym przypadku charakterystyczne są: szczególnie trudna ocena wykonalności przedsięwzięcia szacowanie ryzyka brak know-how do oceny tego rodzaju przedsięwzięć). ograniczenie możliwości finansowania w oparciu o instrumenty dłużne (zwrotne) z uwagi na asymetrię informacji oraz fakt, iż instrumenty standardowe nie okazują się właściwe, np. z uwagi na niską płynność i utrzymujące się przez pewien czas, często relatywnie długi, negatywne wyniki finansowe. 27
Schemat źródeł finansowania Źródła finansowania Zewnętrzne Wewnętrzne Własne Kapitał podstawowy i zapasowy Emisja papierów udziałowych Obce Majątkowe Bieżące wpływy Amortyzacja Sprzedaż majątku Rotacja majątku obrotowego Kapitałowe Zysk zatrzymany Fundusze celowe Rezerwy Długoterminowe Kredyt inwestycyjny Pożyczka Leasing Emisja obligacji Inne Krótkoterminowe Kredyt obrotowy Pożyczka Factoring Kredyt kupiecki Emisja papierów dłużnych Inne 28
Schemat źródeł finansowania dopasowania zależnie od fazy cyklu rozwojowego 29
Segmentacja pozabankowych instrumentów finansowania działalności gospodarczej Instr. Sektor bankowy Fundusze pożyczkowe Fundusze mikropożyczkowe Działalności poręczeniowa Fundusze zalążkowe Faza rozwoju 30
Podstawy prawne W warunkach państwa prawa interwencjonizm w obszarze wspierania musi znajdować umocowanie prawne. W polskim systemie prawnym punktem wyjścia są określone przepisy konstytucyjne ( Konstytucja, 1997), zaprojektowane na wzór rozwiązań europejskich. Konstytucja wskazuje obszary interwencjonizmu wyznaczając równocześnie podstawę do organizacji działań wspierających: Koncepcja społecznej gospodarki rynkowej (art. 20 K), a w jej ramach zasady: ochrony własności (art. 21 K) i swobody działalności gospodarczej (art. 22 K): Ostatecznie, podstawę procesów wspierania sektora MŚP w Polsce znajdujemy w regulacjach ustawy o swobodzie działalności gospodarczej ( Ustawa SDG, 2004). 31
Podstawy prawne poziom ustawowy (SDG, Art. 103) Państwo stwarza, z poszanowaniem zasad równości i konkurencji, korzystne warunki dla funkcjonowania i rozwoju mikro, małych średnich przedsiębiorców, w szczególności przez: inicjowanie zmian stanu prawnego sprzyjających rozwojowi MŚP, w tym dotyczących dostępu do środków finansowych pochodzących z kredytów i pożyczek oraz poręczeń kredytowych; wspieranie instytucji umożliwiających finansowanie działalności gospodarczej na dogodnych warunkach / / wyrównywanie warunków wykonywania działalności gospodarczej ze względu na obciążenia publicznoprawne; ułatwianie dostępu do informacji, szkoleń oraz doradztwa; wspieranie instytucji i organizacji działających na rzecz przedsiębiorców; promowanie współpracy / / z innymi przedsiębiorcami polskimi i zagranicznymi. 32
Dziękuję za uwagę!