WYBRANE ASPEKTY PRAWNE ORGANIZOWANIA SIĘ GRUP PRODUCENTÓW PRODUKTÓW TRADYCYJNYCH I REGIONALNYCH

STUDIA EKONOMICZNE PRAWNE i ADMINISTRACYJNE Nr 1/2015 Monika śuchowska-grzywacz * WYBRANE ASPEKTY PRAWNE ORGANIZOWANIA SIĘ GRUP PRODUCENTÓW PRODUKTÓW TRADYCYJNYCH I REGIONALNYCH Streszczenie Wytworzenie efektywnych mechanizmów współpracy rolników, hodowców, przetwórców i samorządów w danym regionie jest bardzo istotne, trwa jednak często długo. Grupy producenckie pręŝnie funkcjonujące odgrywają istotną rolę we Francji i we Włoszech i współtworzą sprawnie funkcjonujący system gwarantujący ochronę zarówno samym przedsiębiorcom, jak i konsumentom. Wypracowanie sprawnych rozwiązań wymaga oddolnej inicjatywy, zaufania i współpracy podmiotów zainteresowanych. Tworzenie grup producenckich nie moŝe być zaleŝne od centralnej decyzją, a wręcz przeciwnie, musi wynika z woli bezpośrednio zaanga- Ŝowanych osób. Niniejszy artykuł jest próbą zaprezentowania sytuacji producentów zrzeszonych w grupach, problemów oraz korzyści wynikających z takiej formy współpracy. Słowa kluczowe: grupy producenckie, producent, produkt. Definiowanie grup producenckich Pojęcie grupa producentów wymaga zdefiniowania w oparciu zarówno o przepisy europejskie, jak i krajowe. W potocznym rozumieniu jest to zespół współpracujących ze sobą rolników, których celem jest maksymalizacja dochodów i w efekcie poprawa pozycji rynkowej swoich gospodarstw. NaleŜy wskazać, Ŝe w przypadku grup zrzeszających przedsiębiorców produkujących wyroby regionalne celem jest równieŝ rejestracja produktu w Komisji Europejskiej i jego dalsza ochrona i promocja. Zgodnie z Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1151/2012 z dnia 21 listopada 2012 r. w sprawie systemów jakości produktów * Dr, Katedra Prawa, Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu, mon.zuchowska@wp.pl

Wybrane aspekty prawne organizowania się grup producentów produktów 105 rolnych i środków spoŝywczych 1 grupą moŝe być kaŝda organizacja producentów lub przetwórców, niezaleŝnie od jej formy prawnej lub składu, której działalność związana jest z tym samym produktem rolnym lub środkiem spoŝywczym. Grupa nie tylko składa wniosek o rejestrację do Komisji Europejskiej, ale przedtem wypracowuje obowiązujące jej członków zasady, które powinni najpierw dobrowolnie zaakceptować, a potem je respektować. Jest ponadto odpowiedzialna za specyfikację produktu, uzgodnienie jego nazwy, reguł i częstotliwości kontroli oraz mechanizmów samokontroli 2. Grupy producenckie we Francji i we Włoszech Analizując rozwiązania administracyjno-prawne we Francji moŝna zauwaŝyć cały zespół narzędzi o charakterze prawno-instytucjonalnym i ekonomicznym. Narzędzia te mają na celu rozwój produkcji, promocję i ochronę francuskich artykułów rolno spoŝywczych o wysokiej jakości. NaleŜy zauwaŝyć, Ŝe kontrolę w tym zakresie sprawuje zarówno państwo jak i sektor prywatny (organizacje, stowarzyszenia, grupy producenckie). We Francji działa rozbudowany system ochronny i promocji produktu regionalnego oparty o grupy producentów. Wynika to m.in. z faktu, Ŝe o znak jakości występuje grupa producentów, a nie indywidualny producent. Taka grupa przyjmuje nazwę związku ochrony produktu (syndicat de défense) w przypadku Chronionej Nazwy Produktu 3 lub organizacji ochrony i zarządzania produktu w przypadku Chronionego Oznaczenia Geograficznego 4. Związki ochrony produktu dbają o jego rozwój, promocję, ochronę. W zaleŝności od produktu związki przyjmują róŝne strategie w tym zakresie, ale kierując się zasadą, Ŝe utrzymanie znaku i jakości produktu jest dla nich najwaŝniejsze. 1 Dz.U. UE z dnia 14 grudnia 2012 L 343/1. 2 A.Winawer, H.Wujec, Tradycyjne i regionalne produkty wysokiej jakości we wspólnej polityce rolnej. Poradnik dla przedsiębiorców, Wyd. Fundacja dla Polski, Warszawa 2010 s. 93. 3 Chroniona nazwa pochodzenia (Protected Designation of Origin) oznacza nazwę regionu, konkretnego miejsca lub w wyjątkowych przypadkach kraju, uŝywaną do opisu produktu rolnego lub artykułu spoŝywczego. Jakość produktu lub jego cechy charakterystyczne powinny być głównie lub wyłącznie związane z tym szczególnym otoczeniem geograficznym i właściwymi dla niego czynnikami naturalnymi oraz ludzkimi. Cały proces technologiczny czyli produkcja, przetwarzanie i przygotowywanie odbywa się na tym określonym obszarze geograficznym. 4 Chronione oznaczenie geograficzne (Protected Geographical Indications) oznacza nazwę regionu, konkretnego miejsca lub w wyjątkowych przypadkach kraju, uŝywaną do opisu produktu rolnego lub artykułu spoŝywczego, który pochodzi z tego regionu, miejsca lub kraju. Produkt ten posiada szczególną specyficzną jakość, reputację, cieszy się uznaniem lub teŝ posiada inne cechy przypisywane temu pochodzeniu geograficznemu. Na określonym obszarze moŝe odbywać się jeden z trzech procesów: produkcja, przetwarzanie lub teŝ przygotowywanie produktu.

106 Monika śuchowska-grzywacz Członkami tych grup są nie tylko finalni producenci, ale takŝe wszyscy uczestnicy poszczególnych etapów wytwórczych i logistycznych. Realizują to bądź dostarczając surowiec, np. mleko na ser, bądź przeprowadzając jeden z etapów produkcji, np. dojrzewanie sera. Stopień organizacji zawodowej francuskich producentów jest znacznie wyŝszy niŝ w Polsce. Łączą się oni nie tylko w grupy producentów danego produktu, ale równieŝ np. w związki grup producentów, wykonujących określone zadania w ramach konkretnych etapów produkcji 5. Na gruncie włoskim na uwagę zasługują rozwiązania w zakresie mechanizmów kontrolnych bezpośrednio związane z grupami producentów. Ustawodawca włoski poszedł dalej niŝ wymagało tego prawo unijne. Oprócz wprowadzenia obligatoryjnego systemu, ustanowił inne formy nadzoru, które tworzą równoległy do wspólnotowego, krajowy mechanizm kontroli chronionych wyrobów. Na mechanizm ten składają się działania nadzorczo-kontrolne wykonywane przez tzw. konsorcja ochronne oraz przez działający w strukturach ministra rolnictwa Centralny Inspektorat ds. Zwalczania Oszustw (Ispettorato Centrale Repressione Frodi) 6. Konsorcja ochronne są tworzone między innymi do reprezentowania interesów przedsiębiorców. Sprawdzają się one w roli promotorów i opiekunów chronionych produktów regionalnych. Grupy producenckie w Polsce Pierwsze organizacje uŝywające nazwy grupy producentów lub teŝ grupy producentów pojawiły się w Polsce na początku lat 90-tych. Tworzone były one oddolnie przez rolników i ich głównym celem była wspólna sprzedaŝ produktów rolniczych produkowanych indywidualnie przez ich członków. Rolnicy wchodzący w skład grup producentów zachowywali oddzielne prawa własności i koordynowali tylko niektóre spośród transakcji, takie jak poszukiwanie odbiorców towarów, negocjowanie kontraktu sprzedaŝy oraz transportowanie towaru. Grupy te wykorzystywały róŝne formy prawne do swojej działalności, od grup nieformalnych opierających się na umowie ustnej, poprzez stowarzyszenia, związki, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, do spółdzielni 7. 5 Z wyjątkiem znaku rolnictwa ekologicznego otrzymanie wszystkich innych znaków wymaga współdziałania grup producentów, która występuje o rejestrację produktu, a potem dba o jego jakość i rozwój. 6 A. Szymecka, Włoski system ochrony produktów regionalnych i tradycyjnych, [w:] O produktach tradycyjnych i regionalnych. MoŜliwości a polskie realia, M. Gąsiorowski (red.), Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa 2005, s. 125. 7 I. Banaszak, Determinanty sukcesu współpracy na rynkach rolniczych. Na przykładzie grup producentów rolnych w Polsce. Poczdam, 2006, s. 57.

Wybrane aspekty prawne organizowania się grup producentów produktów 107 Z punktu widzenia obecnie obowiązującej ustawy z dnia 15 września 2000 r. o grupach rolnych i ich związkach 8 grupą producentów jest teŝ grupa producentów rolnych, którą tworzą osoby fizyczne lub prawne, prowadzące gospodarstwo rolne lub działalność rolniczą w celu dostosowania produkcji rolnej do warunków rynkowych, poprawy efektywności gospodarowania, planowania produkcji ze szczególnym uwzględnieniem jej ilości i jakości, koncentracji podaŝy oraz organizowania sprzedaŝy produktów rolnych, a takŝe ochrony środowiska naturalnego. Grupy producentów rolnych mogą być tworzone dla 27 rodzajów produktów. Zgodnie z wyŝej wymieniona ustawą grupa producentów rolnych zostaje zarejestrowana przez marszałka województwa. Status wstępnego uznania i uznania nadawany jest przez marszałka województwa właściwego ze względu na siedzibę grupy lub organizacji producentów. W zakresie tworzenia grup producenckich podmioty je zakładające mają do dyspozycji szeroki wachlarz form prawnych. To, w jaki sposób grupa producentów moŝe realizować załoŝony cel, zaleŝy od formy organizacyjnej i prawnej, jaką przyjmie. Sama grupa producentów nie jest formą prawną, jest tylko zbiorczą nazwą dla róŝnych form, jakie przyjmują wspólnie działający producenci rolni czy wytwórcy. Zasady tworzenia i działania grupy o określonej formie prawnej regulowane są przez oddzielne ustawy. Najczęściej uŝywane formy organizowania się w grupy to: zrzeszenie, stowarzyszenie, izba gospodarcza, spółdzielnia, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, spółka akcyjna, spółka cywilna, konsorcjum, grupa niesformalizowana 9. Z uwagi na fakt, Ŝe większość wymienionych form jest ogólnie znana dla porządku moŝna jedynie wskazać, Ŝe konsorcjum powstaje w wyniku zarejestrowanego u notariusza porozumienia producentów, a grupa nieformalna to producenci, którzy wpisują się na jedną listę producentów i razem zgłaszają dany produkt do rejestracji. Podejmując próbę wyszczególnienia celów, dla których przedsiębiorcy wytwarzający produkty regionalne organizują się w grupy moŝna wskazać: organizowanie się grupy producentów w celu złoŝenie wniosku o rejestrację do Komisji Europejskiej, uzyskanie statusu grupy producentów rolnych, zorganizowanie w grupę w celu podniesienia efektywności wytwarzania i zbytu lub/i prowadzenia działalności gospodarczej lub/i marketingu i promocji Grupa producentów moŝe się zorganizować do wspólnego wytwarzania produktu (np. we wspólnej serowarni), wspólnego działania na którymś z etapów 8 Ustawa z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach; rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 października 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie grup producentów rolnych objętej Planem Rozwoju Obszarów Wiejskich. 9 J. Ejsmond, R. Milewski, Podstawy prawne tworzenia i działalności grup producentów, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa, 2005, s. 32.

108 Monika śuchowska-grzywacz wytwarzania i sprzedaŝy (np. wspólna chłodnia czy sortownia) lub wspólnej promocji. Cel wymieniony jako pierwszy jest postrzegany przez producentów jako najwaŝniejszy, bo konieczny. W świetle obowiązującego prawa unijnego i krajowego grupa producentów jest niezbędna do złoŝenia do Komisji Europejskiej wniosku o rejestrację w celu uzyskania europejskiego znaku jakościowego. Dla rejestracji w KE moŝna wykorzystać istniejącą juŝ organizację lub powołać nową. Jeśli chodzi o drugi ze wskazanych celów jest on istotny z punktu widzenia uzyskiwania wsparcia finansowego. Zarejestrowane przez marszałka województwa grupy producentów rolnych mogą uzyskiwać pomoc finansową ze środków publicznych, w tym europejskich, związaną z ich organizowaniem i funkcjonowaniem. Grupa producentów rolnych prowadząca działalność jako przedsiębiorca mający osobowość prawną zostaje ponadto wpisana na jej wniosek do rejestru prowadzonego przez marszałka województwa właściwego dla siedziby grupy, pod warunkiem Ŝe: została utworzona przez producentów jednego produktu rolnego lub grupy produktów, działa na podstawie statutu lub umowy, zwanych aktem załoŝycielskim, składa się z członków, udziałowców lub akcjonariuszy, zwanych dalej członkami grupy, z których Ŝaden nie moŝe mieć więcej niŝ 20% głosów na walnym zgromadzeniu lub zgromadzeniu wspólników, co najmniej połowa udokumentowanych przychodów grupy pochodzi ze sprzedaŝy produktów grupy, ze względu na które grupa została powołana, wyprodukowanych w gospodarstwach jej członków, określi obowiązujące członków grupy zasady produkcji, w tym dotyczące jakości i ilości produktów lub grup produktów, oraz sposoby przygotowania produktów do sprzedaŝy. Mimo ewidentnych korzyści, dla których warto tworzyć grupy producentów, nadal uwaŝane są one w Polsce przez producentów jako zło konieczne. Niestety niechęć do wspólnego działania, zaszłości historyczne i indywidualny charakter pracy rolników sprawiają, Ŝe producenci mają raczej tendencję do konkurowania niŝ do okazywania solidarności, pomocy i nawiązywania współpracy, nawet gdy leŝy to w ich interesie. Rolnicy i przetwórcy niechętnie zakładają grupy producentów ze względu na konieczność ponoszenia kosztów uczestnictwa w systemie jakości. Składają się na nie jednorazowy koszt przygotowania wniosku do KE, stałe cykliczne koszty badań produktu i koszty związane z przynaleŝnością do grupy producentów. Kolejnym elementem odstraszającym przedsiębiorców od podejmowania aktywności w grupach producenckich jest wizja czasochłonnego procesu konstruowania wniosku i rejestracji produktu w Komisji Europejskiej.

Wybrane aspekty prawne organizowania się grup producentów produktów 109 I wreszcie niestety realną przeszkodą w tworzeniu grup producentów dla udziału w systemach jakości jest brak świadomości producentów, jakie korzyści odniosą z rejestracji produktu i uzyskania europejskiego znaku jakości, oraz brak świadomości konsumentów, jaką wartość niesie ze sobą produkt oznaczony takim znakiem 10. NaleŜy podkreślić, Ŝe działalność grupy producentów nie kończy się na złoŝeniu wniosku. Grupy producentów, które powstały w celu rejestracji produktu w KE, kontynuują potem swoją działalność. Po zarejestrowaniu produktu w KE celem nadrzędnym działania grupy staje się utrzymanie jakości produktu i zwiększanie jego renomy. Grupa moŝe realizować np. wspólne kampanie promocyjne, jak równieŝ wspólne działania, na rzecz podniesienia efektywności wytwarzania i zbytu 11. Podstawowym zadaniem grupy producentów jest przygotowanie wniosku o rejestrację. WaŜnym elementem wniosku, często trudnym do zdefiniowania, jest określenie dowodu pochodzenia, czyli wypracowanie takiego mechanizmu samokontroli w grupie, który zagwarantuje zgodną ze specyfikacją jakość wytwarzanego przez członków grupy produktu. Jako przykład funkcjonowania grupy producentów wytwarzającej produkty regionalne z mleka i jego przetworów posłuŝy w ramach niniejszego opracowania Związek Hodowców Owiec i Kóz w Nowym Targu zrzeszenie. Na wniosek Regionalnego Związku Hodowców Owiec i Kóz zostały wpisane do europejskiego rejestru chronionych nazw pochodzenia i chronionych oznaczeń geograficznych jako chronione nazwy pochodzenia: bryndza podhalańska 11 czerwca 2007 r., oscypek 13 lutego 2008 r. i redykołka 1 grudnia 2009 r. W tym przypadku zostało wykorzystane istniejące od dawna rolnicze zrzeszenie branŝowe. Związek działa, opierając się na ustawie o społeczno-zawodowych organizacjach rolników z 8 października 1982 r. 12. Na mocy tej ustawy mogą się rejestrowa m.in.: kółka rolnicze, koła gospodyń wiejskich (jako część kółek rolniczych, a gdy ich nie ma na podstawie rejestracji w wojewódzkim związku rolników, kółek i organizacji rolniczych), rolnicze zrzeszenia branŝowe i związki rolniczych zrzeszeń branŝowych. W skład Regionalnego Związku Hodowców Owiec i Kóz (RZHOiK) wchodzą hodowcy owiec i kóz oraz bacowie. Bacowie zajmują się wypasem owiec i produkcją serów góralskich, w tym tych certyfikowanych 13. Członkowie związku płacą składki. Oprócz tego związek prowadzi działalność gospodarczą, z której dochód przeznacza na cele statutowe. Związek moŝe występować o pomoc ze środków publicznych. Obszar geograficzny, na którym moŝna wytwarzać produkty regionalne tj. oscypek i redykołkę z prawem uŝywania znaku ChNP, obejmuje niektóre gminy na terenie 2 województw: 10 Z. Winawer, H. Wujec, dz.cyt., s. 100-101. 11 TamŜe, s. 103. 12 Dz.U. 1982 nr 32 poz. 217. 13 Z. Winawer, H. Wujec, dz.cyt., s. 105-106.

110 Monika śuchowska-grzywacz w województwie śląskim: gmina Istebna z powiatu cieszyńskiego oraz gminy Milówka, Węgierska Górka, Rajcza, Ujsoły, Jeleśnia i Koszarawa z powiatu Ŝywieckiego, w województwie małopolskim: cały powiat nowotarski i tatrzański oraz gminy Zawoja i Bystra Sidzina z powiatu suskiego, gmina Niedźwiedź i część połoŝona na terytorium Gorczańskiego Parku Narodowego lub na południe od rzeki Kamienica gminy Kamienica z powiatu limanowskiego oraz sołectwa Olszówka, Raba NiŜna, Łostówka, Łętowe i Lubomierz z gminy Mszana Dolna; gminy z powiatu nowosądeckiego: Piwniczna, Muszyna i Krynica; Obszar geograficzny, na którym moŝna wytwarza bryndzę podhalańską z prawem uŝywania znaku ChNP, obejmuje tylko powiaty nowotarski i tatrzański oraz 6 gmin powiatu Ŝywieckiego, tych samych, na terenie których wytwarzane są oscypek i redykołka. Koło Baców przy RZHOiK zapewnia autentyczność pochodzenia i jakość wytwarzanego sera poprzez cykliczne kontrole miejsca wypasu i zwierząt, od których uzyskuje się surowiec oraz nadzór nad prawidłowym przebiegiem procesu produkcji (zgodnym z tradycyjnymi metodami), a takŝe nad właściwymi proporcjami mleka owczego i krowiego, uŝywanymi do produkcji. System kontroli i samokontroli uwzględnia specyfikę wypasu owiec na tym terytorium. W RZHOiK prowadzona jest lista producentów-baców, zajmujących się produkcją oscypka, na której odnotowane są wszystkie istotne dla produkcji informacje, dotyczące właścicieli oraz ich zwierząt. Producenci, zamierzający rozpocząć produkcję oscypka, zgłaszają się na tę listę producentów. Producentbaca jest zobowiązany do zadeklarowania ilości owiec (owcy rasy polskiej górskiej) i miejsca ich wypasu oraz krów (rasy polska krowa czerwona). Informacje te są niezbędne do oszacowania wielkości produkcji. Producent składa deklarację najpóźniej przed końcem terminu wyznaczanego w kaŝdym roku. Otrzymuje on od RZHOiK liczbę etykietek produktu ze znakiem ChNP, proporcjonalną do wielkości jego produkcji. Oprócz listy, znajdującej się w RZHOiK, kaŝdy producent prowadzi rejestr, w którym zapisywane są informacje dotyczące procesu produkcji. UmoŜliwia to prześledzenie historii konkretnego produktu. Wszyscy producenci oraz związek ich zrzeszający podlegają kontroli zgodnie z planem kontroli, jaki posiada i zatwierdza organ kontrolny. Organ kontrolny sprawdza zgodność metody produkcji ze specyfikacją. Sprawdzane jest równieŝ pochodzenie surowca, poszczególne etapy procesu produkcji, jak i cechy gotowego produktu 14. Tak więc dowód pochodzenia opiera się na mechanizmie kontroli, a kluczowym jego elementem jest określenie liczby etykiet, które producent otrzymuje dla swoich produktów. Wszystkie opisane powyŝej działania nie byłyby moŝliwe bez zawiązania grupy producentów (w tym przypadku spółdzielni), której podstawowym celem jest produkcja oryginalnych produktów regionalnych z mleka i jego 14 TamŜe, s. 107.

Wybrane aspekty prawne organizowania się grup producentów produktów 111 przetworów. Przy okazji, co naleŝy podkreślić realizowane są inne istotne dla regionu działania. Następuje rewitalizacja i promocja regionu i jego walorów geograficznych, kulturowych i przyrodniczych. Podsumowanie W zakresie tworzenia grup producenckich podmioty je zakładające mają do dyspozycji szeroki wachlarz form prawnych. Zasady tworzenia i działania grupy o określonej formie prawnej regulowane są przez akty prawne zarówno na poziomie krajowym jak i unijnym. Generalnie organizowanie grup ma na celu złoŝenie wniosku o rejestracje do Komisji Europejskiej oraz podniesienie efektywności wytwarzanych produktów. Korzyści jakie grupa moŝe odnieść to: uzyskanie znaku świadczącego o jakości dla produktów regionalnych oraz pomoc finansową ze środków publicznych, w tym europejskich. Zaszłości historyczne wywoływać mogą jednak niechęć do wspólnego organizowania się i przez wielu producentów takie grupy uwaŝane są za zło konieczne. MoŜna jednak zauwaŝyć takŝe pozytywne zmiany w podejściu do nich. Przedstawiona jako przykład w działalność Koła Baców przy Regionalnym Związku Hodowców Owiec i Kóz, zapewnia autentyczność pochodzenia, wysoką jakość wytwarzanego produktu. Skutkuje to większą rozpoznawalnością towaru, a konsumentowi gwarantuje zakup oryginalnego, bezpiecznego produktu. Literatura 1. Banaszak I., Determinanty sukcesu współpracy na rynkach rolniczych. Na przykładzie grup producentów rolnych w Polsce, Poczdam, 2006. 2. Ejsmond J., Milewski R., Podstawy prawne tworzenia i działalności grup producentów, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa, 2005. 3. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1151/2012 z dnia 21 listopada 2012 r. w sprawie systemów jakości produktów rolnych i środków spoŝywczych, Dz.U. UE z dnia 14 grudnia 2012 L 343/1. 4. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 października 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie grup producentów rolnych objętej Planem Rozwoju Obszarów Wiejskich. Dz.U. 240 nr 240 poz. 5. Szymecka A., Włoski system ochrony produktów regionalnych i tradycyjnych, [w:] produktach tradycyjnych i regionalnych. MoŜliwości a polskie realia, M. Gąsiorowski (red.), Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa 2005, s. 125. 6. Ustawa z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach, Dz.U. 2000 nr 88 poz. 983.

112 Monika śuchowska-grzywacz 7. Ustawa z dnia 8 października 1982 r. o społeczno-zawodowych organizacjach rolników, Dz.U. 1982 nr 32 poz. 217. 8. Winawer A., Wujec H., Tradycyjne i regionalne produkty wysokiej jakości we wspólnej polityce rolnej. Poradnik dla przedsiębiorców, Wyd. Fundacja dla Polski, Warszawa 2010.