Mieczysław KORNASZEWSKI, Mariusz SIEROCIŃSKI PROCES PRZYGOTOWANIA ROZKŁADU JAZDY POCIĄGÓW W artykule scharakteryzowano proces przygotowania rozkładu jazdy pociągów na sieci zarządzanej przez PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. Przedstawiono uwarunkowania towarzyszące konstrukcji rozkładu jazdy pociągów i przebieg koordynacji podczas tworzeniu rozkładu jazdy. Opisano i wyjaśniono wygląd wykresu ruchu pociągów oraz zaprezentowano widok karty rozkładu jazdy pociągów. WSTĘP Rozkład jazdy pociągów to podstawowy element organizacji przewozów kolejowych stanowiący plan pracy kolei, według którego odbywa się ruch wszystkich pociągów po sieci kolejowej lub jej części [4]. Podstawowym wzorcem realizacji ruchu pociągów na liniach kolejowych są wykresy ruchu pociągów jako graficzne rozkłady jazdy. Konstruowanie tych wykresów jest podstawowym problemem dziedziny wiedzy z zakresu organizacji i zarządzania wyspecjalizowanej jako inżynieria ruchu. Do niedawna podstawowym narzędziem konstruowania wykresów ruchu był arkusz papieru, ołówek, linijka itp. Obecnie konstruowanie wykresów ruchu odbywa się za pomocą odpowiedniego oprogramowania systemów komputerowych. Prawidłowa konstrukcja rozkładu jazdy, ma wpływ na dotrzymanie czasów jazdy przez pociąg punktualność, bezpieczeństwo, konkurencyjność wobec innych środków transportu. Tworzenie rozkładu jazdy nie jest prostą rzeczą, więc się ciągle dąży do opracowania nowych narzędzi wspomagających konstrukcje rozkładu jazdy. 1. RODZAJE ROZKŁADÓW JAZDY 1. Roczny Rozkład Jazdy Pociągów (RRJ) - rozkład jazdy pociągów obowiązujący pomiędzy dwoma kolejnymi zmianami rozkładu jazdy pociągów następującymi o północy w drugą sobotę grudnia. 2. Zastępczy Rozkład Jazdy Pociągów (ZRJ) roczny rozkład jazdy dostosowywany w okresie prowadzenia prac remontowych i modernizacyjnych. 3. Przejściowy Rozkład Jazdy Pociągów (PRJ) rozkład jazdy opracowywany na krótki przedział czasowy (do 24 godzin) z uwagi na zmiany związane z przejściem jednego RRJ w kolejny oraz wprowadzeniem i odwołaniem czasu letniego środkowoeuropejskiego. 4. Indywidualny Rozkład Jazdy Pociągów (IRJ) rozkład jazdy opracowany na indywidualny wniosek przewoźnika, na jeden lub więcej terminów kursowania w ramach pozostałej wolnej zdolności przepustowej. 5. Trasy z Katalogu PLK w ramach rozkładu jazdy (Katalog PLK) oferta tras pociągów, dla których przygotowano rozkład jazdy pociągów na okres obowiązywania RRJ w oparciu o parametry przyjęte przez PKP PLK S.A. 6. Studium rozkładu jazdy pociągów propozycja rozkładu jazdy pociągu, niestanowiąca podstawy do realizacji przejazdu, będąca wstępną informacją dotyczącą drogi i czasu przejazdu, pozwalająca oszacować koszty przejazdu. 1.1. Dodatki do wewnętrznego rozkładu jazdy (WRJ) 1. Dodatek 1. do WRJ zawiera Warunki techniczno-ruchowe linii kolejowych zarządzanych przez PLK. Dodatek 1. do WRJ jest opracowywany okresowo. 2. Dodatek 2. do WRJ zawiera wykaz ostrzeżeń stałych oraz prędkości drogowych na torach głównych zasadniczych stacji węzłowych. Dodatek 2. do WRJ jest opracowywany okresowo, przy czym po raz pierwszy równocześnie z wejściem w życie RRJ. 3. PLK informuje prowadzącego pojazd kolejowy z napędem, o zmianach wynikających z nagłej potrzeby wprowadzenia ograniczeń eksploatacyjnych dotyczących: parametrów technicznych i eksploatacyjnych linii, na których odbywa się przejazd, w tym o ograniczeniach związanych z robotami, wprowadzanych ograniczeniach prędkości i innych ograniczeniach eksploatacyjnych; działania urządzeń sterowania ruchem kolejowym i łączności oraz urządzeń kontrolnych i diagnostycznych taboru. 2. WARUNKI JAKIE POWINNY SPEŁNIAĆ ZAMÓWIENIA O PRZYDZIELENIE TRAS POCIĄGÓW [3] Zamawiany przez przewoźnika czas postoju pociągu pasażerskiego nie może być krótszy niż 0,5 min z wyjątkiem pociągów obsługiwanych autobusami szynowymi jedno i dwuczłonowymi oraz zespołami trakcyjnymi, dla których czas postoju nie może być krótszy niż 0,3 min na wskazanych przez przewoźnika i zweryfikowanych przez PLK stacjach z małą wymianą podróżnych. Dla pociągów międzywojewódzkich pośpiesznych zestawionych z wagonów zamawiany czas postoju nie może być krótszy niż 1,0 min, a w przypadku kursowania w tych pociągach wagonów sypialnych i kuszetek na dużych stacjach węzłowych w obrębie aglomeracji, czas postoju nie może być krótszy niż 2,0 minuty. W celu nawiązania skomunikowania, przewoźnik w aplikacji Internetowy System Zamawiania Trasy Pociągu Zamawiaj i Jedź (ISZTP) w zakładce Skomunikowania dokonuje wskazania pociągów, które mają być skomunikowane. Wniosek o przydzielenie trasy pociągu w ramach IRJ dla przejazdów pociągów międzynarodowych w ruchu pasażerskim i towarowym, wymagających uzgodnienia z zagranicznymi zarządcami infrastruktury kolejowej przez: 1. Komórkę One Stop Shop (OSS) w Centrum Rozkładów Jazdy PLK na granicy północnej i wschodniej. 2. Właściwą dla stacji granicznej ekspozyturę Centrum Rozkładów Jazdy PLK we Wrocławiu, Poznaniu i Szczecinie na granicy zachodniej (Republika Federalna Niemiec), we Wrocławiu 12/2016 AUTOBUSY 1805
i Sosnowcu na granicy południowej (Republika Czeska) oraz w Sosnowcu i Krakowie (Republika Słowacka); 2.1. Uwarunkowania stosowane przy opracowaniu rozkładu jazdy [3] PLK opracowuje projekt RRJ biorąc pod uwagę: 1. Pierwszeństwo w opracowaniu tras pociągów zapewniających lepsze wykorzystanie zdolności przepustowej; 2. Pierwszeństwo w opracowaniu tras pociągów, dla których przewoźnik wskazał we wniosku, że mają kursować w ramach cyklicznego rozkładu jazdy; 3. Pierwszeństwo w opracowaniu tras pociągów, dla których przewidziano większą liczbę dni kursowania; 4. PLK dodatkowo uwzględniania następujące stopnie pierwszeństwa pociągów: 1) pasażerskie ekspresowe (EC, EN, EI, EX) i międzynarodowe (MM, RM, AM); 2) pasażerskie międzywojewódzkie i wojewódzkie dowożące do pracy tzn. z przyjazdem do wskazanej stacji docelowej w godzinach 05³º-08³º; 3) pozostałe pasażerskie międzywojewódzkie (MH, MP, MO); 4) pasażerskie wojewódzkie odwożące z pracy tzn. pociągi odjeżdżające w godzinach 14³º-17³º; 5) pozostałe pasażerskie wojewódzkie; 6) towarowe priorytetowe, dla których przewoźnik zamówił we wniosku o przydzielenie trasy pociągu pierwszeństwo przed innymi pociągami towarowymi przy trasowaniu i regulowaniu ruchu pociągów; 7) pozostałe towarowe; 8) próżne składy pasażerskie i lokomotywy. 2.2. Aktualizacje Rocznego Rozkładu Jazdy Pociągów prowadzone przez PLK W ramach aktualizacji, PLK dokonuje w miarę możliwości, następujących zmian w RRJ: 1. Skrócenia trasy pociągu pod warunkiem pozostawienia 30% niezmienionej pierwotnej trasy oraz niezłożenia rezygnacji od dnia aktualizacji; 2. Wydłużenia trasy pociągu pod warunkiem niezłożenia rezygnacji od dnia aktualizacji; 3. Rozszerzenia terminu kursowania; 4. Zmiany miejsca i czasu zatrzymań; 5. Zmiany długości i masy brutto pociągu; 6. Zmiany serii pojazdu kolejowego z napędem; 7. Zmiany deklarowanego procentu masy hamującej; 8. Zmiany prędkości pociągu; 9. Zmiany godzin odjazdu lub przyjazdu; 10. Przejazdu częściowo inną drogą pod warunkiem pozostawienia 30% niezmienionej pierwotnej trasy; 11. Przyjęcia nowych wniosków o przydzielenie tras pociągów w ramach RRJ. PLK w okresie obowiązywania RRJ, w ramach istniejącej wolnej zdolności przepustowej, umożliwia przewoźnikom pasażerskim na 40 dni kalendarzowych przed dniem planowanego odjazdu pociągu, dokonanie następujących zmian: 1. Skrócenia trasy pociągu pomiędzy posterunkami, na których wprowadzony jest postój; 2. Łączenia relacji pociągów; 3. Skrócenia trasy pociągu, w pozostałych przypadkach niż wymienione w pkt 1; 4. Dodania postojów w istniejącej trasie pociągu; 5. Usunięcia postojów z istniejącej trasy pociągu. W przypadku zmiany rozkładu jazdy danego pociągu wynikającej z uwarunkowań zastępczej organizacji ruchu pociągów, na uzasadniony wniosek przewoźnika i za zgodą Centrum Rozkładów Jazdy, możliwe są zmiany w zakresie rozkładu jazdy innych pociągów znajdujących się w jego otoczeniu czasowym, służące poprawie koordynacji połączeń i zniwelowaniu utrudnień dla pasażerów, polegającej na: 1. Zmianie godziny uruchomienia pociągu do +/- 60 minut, a w przypadku braku możliwości spełnienia tego warunku, w pierwszym możliwym czasie wolnej zdolności przepustowej; 2. Zmianie rodzaju pociągu, długości, masy brutto pociągu; 3. Zmianie miejsca i czasu postoju; 4. Uruchomieniu dodatkowych pociągów niehandlowych lub lokomotyw luzem, niezbędnych do zachowania prawidłowego obiegu składów pociągów; 5. Rozszerzeniu terminu kursowania pociągu, gdy w przedziale +/- 120 minut kursował pociąg odwołany lub gdy interwał między najbliższymi pociągami uległ zbytniemu wydłużeniu. Wnioski o przydzielenie trasy pociągów w ramach IRJ należy składać, najpóźniej: 1. 40 dni kalendarzowych przed dniem planowanego odjazdu, w przypadku tras pociągów oprócz wymienionych w pkt 2 i 3; 2. 7 dni kalendarzowych przed dniem planowanego odjazdu, w przypadku tras pociągów pasażerskich okazjonalnych; 3. 15 godzin przed planowanym odjazdem, w przypadku tras pociągów krajowych w ruchu towarowym i pozostałych tras pociągów pasażerskich niehandlowych. 2.3. Wnioski o przydzielenie trasy pociągów z Katalogu PLK Internetowy System Zamawiania Tras Pociągów pozwala składać elektroniczny wniosek o przydzielenie trasy pociągu z Katalogu PLK najpóźniej na 2 godziny przed planowym odjazdem pociągu i o terminie kursowania pociągu nie dłuższym niż 14 dni kalendarzowych od dnia złożenia wniosku. We wniosku o przydzielenie trasy pociągu, wypełnić należy następujące pola: 1. 1 numer wniosku; 2. 14 nazwa i adres jednostki PLK przyjmującej zamówienie; 3. 18-21 dane o przewoźniku; 4. 22.S rodzaj pociągu; 5. 29 należy wpisać: Katalog nr i numer trasy pociągu z Katalogu PLK według Katalogu tras np. Katalog nr 006; 6. 30-31 relacja pociągu handlowa; należy wpisać gdy przewoźnik zamierza wykorzystać część trasy z Katalogu PLK na sieci PLK; 7. 47 terminy kursowania; 8. 57-59 dane dot. złożenia wniosku. 3. KOORDYNACJA I ROZWIĄZYWANIE KOLIZJI POMIĘDZY TRASAMI POCIĄGÓW W przypadku powstania kolizji pomiędzy trasami, podejmowany jest przez PLK proces koordynacji. W trakcie procesu koordynacji, PLK przekazuje zainteresowanym przewoźnikom w postaci papierowej lub elektronicznej niezbędne informacje o wnioskowanych trasach kolizyjnych bez ujawnienia tożsamości pozostałych przewoźników, chyba że wyrażą zgodę, oraz stosowanych kryteriach w procesie przydzielania tras pociągów. PLK przedstawia propozycję rozwiązania sytuacji kolizyjnej niezwłocznie po jej ujawnieniu, z uwzględnieniem priorytetów w opracowaniu tras pociągów, która może polegać na: 1806 AUTOBUSY 12/2016
1) przydzieleniu innego układu czasowego dla wnioskowanych tras pociągów; 2) opracowaniu rozkładu jazdy dla przeprowadzenia pociągów inną drogą niż wskazana we wniosku o przydzielenie trasy pociągu; 3) skróceniu czasu przejazdu pociągu przez przepełniony odcinek infrastruktury poprzez zmniejszenie liczby postojów, czasów ich trwania, zmniejszenie masy pociągu, użycie pojazdu kolejowego z napędem o lepszych parametrach trakcyjnych; 4) zastosowaniu: a) wariantów rozkładu jazdy pociągów dla tras kolidujących w dniach ich zaistnienia, b) ograniczeń w określonych terminach możliwości kursowania wybranych pociągów. Zaproponowane rozwiązania są dyskutowane w procesie koordynacji, przy czym w ramach procesu koordynacji, przewoźnik może zgłaszać uwagi i przedstawiać możliwe modyfikacje w zakresie złożonych wniosków, które uwzględniane są przez PLK w miarę możliwości techniczno-eksploatacyjnych. Brak odpowiedzi przewoźnika w terminie 5 dni roboczych od dnia otrzymania od PLK informacji o propozycji rozwiązania kolizji, będzie traktowane jako akceptacja. Proponowanego rozwiązania. W przypadku kolizji pomiędzy trasami tego samego przewoźnika lub sytuacji uniemożliwiających nawiązanie założonych skomunikowań decydujące znaczenie ma stanowisko przewoźnika. Rezultatem wypracowywane jest rozwiązanie kompromisowe. Na jakość rozkładu jazdy pociągów mają wpływ: 1. Godziny odjazdów i przyjazdów pociągów oraz ich relacje; 2. Czas trwania podróży lub przewozu ładunków; 3. Częstotliwość kursowania pociągów w poszczególnych relacjach i kategoriach; 4. Skomunikowania pociągów; 5. Prawidłowa realizacja, zapewniająca punktualność kursowania pociągów. 4. WYKRES RUCHU POCIĄGÓW Wykres ruchu pociągów, jest graficznym przedstawieniem trasy jazdy i postoju każdego pociągu, jako funkcji czasu i odległości. Funkcje te są określone na siatce graficznej o układzie współrzędnych, gdzie linie pionowe stanowią odstępy czasu, a linie poziome posterunki ruchu i punkty handlowe. Wykresy ruchu pociągów, na których umieszczona jest największa liczba tras pociągów, jakie mogą kursować na danej linii lub odcinku nazywają się wykresami maksymalnymi. Wykresy ruchu pociągów należy rozpoczynać i kończyć na posterunkach zapowiadawczych lub na punktach końcowych linii. W szczególnych przypadkach wykresy mogą się rozpoczynać lub kończyć w miejscach łączenia linii kolejowych. Dla pociągów kursujących na szlakach o większej liczbie torów niż dwa, wykresy ruchu pociągów sporządza się oddzielnie dla każdej grupy torów w zależności od sposobu prowadzenia ruchu i kierunku jazdy. Wykres ruchu pociągów opracowuje się dla wszystkich pociągów kursujących po sieci PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. Siatka wykresy ruchu składa się z: 1) linii poziomych ciągłych, które oznaczają osie posterunków ruchu (stacji, posterunków odgałęźnych, mijanek itd.); 2) linii poziomych przerywanych, które oznaczają punkty handlowe (przystanki osobowe lub bocznice szlakowe); 3) linii pionowych ciągłych oznaczających pełne godziny; 4) linii pionowych przerywanych oznaczających części dziesiętne minut. Nazwy posterunków ruchu oznaczone są kolorem czerwonym, przy czym stacje węzłowe są opisane wielkimi literami, pozostałe posterunki ruchu literami małymi. Pomiędzy nazwami stacji a siatką wykresu znajduje się oznaczenie rodzaju blokady na poszczególnych szlakach oraz ilości torów na linii. Dwie cienkie, pionowe linie oznaczają szlak dwutorowy, jedna cienka szlak jednotorowy. Trasy pociągów skonstruowanych są oznaczone kolorami: 1) pociągi pasażerskie ekspresowe linią grubą oraz cienką w kolorze czerwonym po stronie opadającej; 2) pociągi pasażerskie pośpieszne linią grubą w kolorze czerwo- Rys. 1. Etapy konstrukcji rocznego rozkładu jazdy [opracowanie własne] 12/2016 AUTOBUSY 1807
nym; 3) pociągi pasażerskie osobowe linią pół-grubą w kolorze czerwonym; 4) pociągi towarowe w systemowych przewozach europejskich, ekspresowe i pośpieszne linią cienką kreskowaną w kolorze czarnym; 5) pociągi z wprowadzoną komunikacją autobusową linią półcienką w kolorze czerwonym; 6) pozostałe pociągi towarowe linią cienką w kolorze czarnym; 7) trasy katalogowe linią pół-cienką w kolorze czarnym; 8) lokomotywy luzem linią cienką przerywaną w kolorze fioletowym; 9) próżne składy pasażerskie linią cienką przerywaną w kolorze fioletowym; 10) pociągi próbne linią cienką w kolorze fioletowym; 11) próżne wagony towarowe do i z naprawy linią cienką w kolorze fioletowym; 12) pociągi kursujące torem lewym w kierunku przeciwnym do zasadniczego odpowiednią dla danego rodzaju linią żółtą; 13) pociągi kursujące w ramach IRJ kolorem pomarańczowym. 5. WYDAWNICTWO ROZKŁADU JAZDY Wydawnictwa wewnętrznego rozkładu jazdy służą do przekazania opracowanego rozkładu jazdy w czytelny i precyzyjny sposób licencjonowanym przewoźnikom kolejowym odpowiedzialnym za jego realizację. Rozkład jazdy prezentowany jest jako karty rozkładu jazdy. Każda karta rozkładu jazdy, składa się ze strony tytułowej oraz szczegółowego rozkładu jazdy dla pociągu. Karty rozkładu jazdy generowane są w wersji elektronicznej przez aplikację SKRJ z możliwością wydruku. W aplikacji Internetowy System Zamawiania Trasy Pociągu oraz poprzez interfejs WebService udostępniane są strony stałe WRJ zawierające szczegółowy opis wszystkich wyróżników (znaków umownych, skrótów i objaśnień) użytych w kartach rozkładu jazdy. Tab. 1. Rezerwa eksploatacyjna w czasach jazdy pociągów [opracowanie własne] Rodzaj Pociągi Na 100 [km] EIJ pociągi pasażerskie 2,5 min. EC, EN, EX, EIE, EIM, EIS, MH, MM, MP, RP pociągi pasażerskie 3 min. pozostałe pociągi pasażerskie 5 min. wszystkie pociągi towarowe 7 min. wszystkie pociągi niehandlowe 5 min. wszystkie lokomotywy luzem 3 min. PODSUMOWANIE Rozkład jazdy jest podstawowym produktem oferowanym przez PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. licencjonowanym przewoźnikom kolejowym, który jest układany na zamówienie klienta. Do konstrukcji rozkładu jazdy od 2013 roku jest używany System Konstrukcji Rozkładu Jazdy (SKRJ). Rozkład jazdy pociągów dzieli się na rozkład: roczny, zastępczy, przejściowy, indywidualny, trasy z Katalogu PLK, studium rozkładu jazdy pociągów. Rozkład opracowuje się w oparciu o przyjęta założenia do konstrukcji rozkładu jazdy. Regulamin przydzielania tras pociągów i korzystania z przydzielonych tras pociągów przez licencjonowanych przewoźników kolejowych określa terminy w jakich należy składać wnioski o przydzielenie trasy pociągu. Podczas konstrukcji rozkładu należy rozwiązać wiele kolizji pomiędzy trasami pociągów wynikających z parametrów pociągów, uwarunkowań techniczno ruchowych linii kolejowych. Na wykresie ruchu pociągów graficznie przedstawione są trasy jazdy i postoju każdego pociągu, jako funkcji czasu i odległości. Opracowany rozkład jazdy jest przekazywany przewoźnikom w formie kart rozkładu jazdy generowanych w wersji elektronicznej Rys. 2. Wykres ruchu pociągów [2] 1808 AUTOBUSY 12/2016
Rys. 3. Rozkład jazdy pociągów [2] przez aplikację SKRJ z możliwością wydruku. Proces opracowywania rocznego rozkładu jazdy jest pracochłonny i długotrwały, ponieważ zaczyna się we wrześniu roku poprzedniego, a kończy się w drugą niedzielę grudnia roku następnego wróżeniem rozkładu w życie. BIBLIOGRAFIA 1. Chwieduk Andrzej, Dyr Tadeusz, Projektowanie ruchu pociągów. Wydawnictwo Politechniki Radomskiej, Radom 1997. 2. Instrukcja o rozkładzie jazdy pociągów Ir-11. Wydawca PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. Centrum Rozkładów Jazdy, Warszawa 2015. 3. Regulamin przydzielania tras pociągów i korzystania z przydzielonych tras pociągów przez licencjonowanych przewoźników kolejowych w ramach rozkładu jazdy pociągów 2015/2016, Warszawa 2014. Dostępny w Internecie: http://www.plk-sa.pl/ 4. Starczewska M.: Leksykon terminów kolejowych, KOW, Warszawa 2011. 5. Gołębiowski P., Jacyna M.: Wspomaganie komputerowe konstrukcji rozkładu jazdy pociągów, Logistyka 4/2012. Process of preparing train timetables The paper is concerned with the process of preparing train timetables for Polish Railway Lines. Circumstances for design of train timetables and its coordination process have been presented. The paper also presents and describes train charts. Autorzy: dr hab. inż. Mieczysław Kornaszewski prof. nadzw. UTH Rad. Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu Instytut Automatyki i Telematyki Zakład Systemów Sterowania w Transporcie e-mail: m.kornaszewski@uthrad.pl mgr inż. Mariusz Sierociński doktorant, Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu e-mail: m.sierocinski@uthrad.pl 12/2016 AUTOBUSY 1809