UMOWA AGENCYJNA ZASADA DOMNIEMANIA NIEWINNOŚCI W POLSKIM PROCESIE KARNYM. Izabela Mycko-Katner. Anna Tęcza-Paciorek

UMOWA AGENCYJNA ZASADA DOMNIEMANIA NIEWINNOŚCI W POLSKIM PROCESIE KARNYM Izabela Mycko-Katner Anna Tęcza-Paciorek Warszawa 2012

Spis treści Wykaz skrótów / 13 Wstęp / 17 Rozdział I Rys historyczny (geneza) umowy agencyjnej i jej zastosowanie w praktyce / 21 1. Rys historyczny umowy agencyjnej / 21 2. Zastosowanie umowy agencyjnej w praktyce / 31 Rozdział II Typy (rodzaje) agencji / 39 1. Uwagi ogólne / 39 2. Umowa agencyjna o pośredniczenie przy zawieraniu umów (agent jako pośrednik) / 43 3. Umowa agencyjna o zawieranie umów (agent jako pełnomocnik) / 46 3.1. Uwagi ogólne / 46 3.2. Udzielenie pełnomocnictwa a umowa agencyjna / 49 3.3. Agent jako rzekomy pełnomocnik (falsus procurator) / 53 3.4. Skutki działalności agenta jako rzekomego pełnomocnika / 59 3.5. Agent a prokurent / 61 3.6. Stałość stosunku agencji a pośrednictwo jednorazowe / 63 Rozdział III Strony umowy agencyjnej / 71 1. Uwagi ogólne / 71 5

Spis treści 6 2. Działalność gospodarcza / 71 2.1. Pojęcie działalności gospodarczej / 71 2.2. Rodzaje działalności gospodarczej / 73 2.2.1. Działalność wytwórcza / 73 2.2.2. Działalność budowlana / 74 2.2.3. Działalność handlowa / 74 2.2.4. Działalność usługowa / 74 2.2.5. Poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż / 76 2.2.6. Działalność zawodowa. Zawodowe wykonywanie działalności gospodarczej / 76 2.3. Podejmowanie i wykonywanie działalności gospodarczej / 78 2.3.1. Wykonywanie działalności gospodarczej we własnym imieniu / 78 2.3.2. Prowadzenie działalności w sposób zorganizowany i ciągły / 79 2.3.3. Prowadzenie działalności w celach zarobkowych / 80 2.4. Prowadzenie działalności gospodarczej przez agenta / 81 3. Przedsiębiorstwo / 86 4. Przedsiębiorca / 88 4.1. Pojęcie przedsiębiorcy / 88 4.2. Osoba fizyczna jako przedsiębiorca / 92 4.3. Osoba prawna jako przedsiębiorca / 93 4.4. Ułomna osoba prawna jako przedsiębiorca / 95 4.5. Wspólnicy spółki cywilnej jako przedsiębiorcy / 96 4.6. Agent jako przedsiębiorca / 97 5. Podmioty mogące być agentami / 99 5.1. Uwagi ogólne / 99 5.2. Osoba fizyczna jako agent / 100 5.3. Osoba prawna jako agent / 100 5.4. Ułomna osoba prawna jako agent / 106 5.4.1. Spółka jawna jako agent / 106 5.4.2. Spółka partnerska jako agent / 108 5.4.3. Spółka komandytowa jako agent / 110 5.4.4. Spółka komandytowo-akcyjna jako agent / 112 5.4.5. Spółka z o.o. i spółka akcyjna w organizacji jako agent / 114

Spis treści 5.5. Wspólnicy spółki cywilnej jako agenci / 114 6. Podmiot dający agentowi zlecenie / 117 7. Konsekwencje braku podmiotowej kwalifikacji stron umowy agencyjnej / 119 8. Rejestracja przedsiębiorcy zagadnienia wspólne dla obu stron umowy agencyjnej / 123 Rozdział IV Forma i sposoby zawarcia umowy agencyjnej / 124 1. Forma umowy agencyjnej / 124 1.1. Uwagi ogólne / 124 1.2. Forma umowy według przepisów ogólnych kodeksu cywilnego / 124 1.3. Forma umowy agencyjnej według przepisów szczególnych kodeksu cywilnego / 131 1.4. Skutki niezachowania formy / 141 2. Sposoby zawarcia umowy agencyjnej / 143 2.1. Uwagi ogólne / 143 2.2. Zawarcie umowy agencyjnej w drodze przyjęcia oferty / 144 2.3. Zawarcie umowy agencyjnej w wyniku negocjacji / 152 2.4. Zawarcie umowy agencyjnej w drodze aukcji lub przetargu / 157 Rozdział V Obowiązki i prawa stron umowy agencyjnej / 160 1. Uwagi ogólne / 160 2. Obowiązki agenta / 161 2.1. Obowiązek stałego pośredniczenia przy zawieraniu umów lub zawierania umów w imieniu i na rzecz dającego zlecenie / 163 2.2. Obowiązek lojalności wobec dającego zlecenie / 170 2.3. Obowiązek przekazywania dającemu zlecenie wszelkich informacji, przestrzegania jego wskazówek oraz ochrony jego praw / 172 2.3.1. Obowiązek przekazywania wszelkich informacji mających znaczenie dla dającego zlecenie / 173 2.3.2. Obowiązek przestrzegania wskazówek dającego zlecenie / 175 7

Spis treści 8 2.3.3. Obowiązek podejmowania, w zakresie prowadzonych spraw, czynności potrzebnych do ochrony prawa dającego zlecenie / 179 2.4. Obowiązek przestrzegania zakazu działalności konkurencyjnej po rozwiązaniu umowy w przypadku jego ustanowienia / 184 3. Obowiązki dającego zlecenie / 185 3.1. Obowiązek zapłaty wynagrodzenia (prowizji) / 185 3.2. Obowiązek złożenia agentowi oświadczenia w sprawie należnej mu prowizji oraz udostępnienia informacji co do ustalenia jej wysokości / 186 3.3. Obowiązek przekazywania agentowi dokumentów i informacji potrzebnych do prawidłowego wykonania umowy oraz zawiadamiania o zawieranych umowach / 189 3.3.1. Obowiązek przekazywania agentowi dokumentów i informacji potrzebnych do prawidłowego wykonania umowy / 190 3.3.2. Obowiązek zawiadomienia agenta o przyjęciu lub odrzuceniu propozycji zawarcia umowy oraz o niewykonaniu umowy / 192 3.3.3. Obowiązek zawiadomienia agenta o znacznie niższej liczbie umów lub ich wartości od normalnie spodziewanych / 196 3.4. Obowiązek zwrotu wydatków / 199 3.5. Obowiązek zapłaty świadczenia wyrównawczego / 202 3.6. Obowiązek wypłaty sumy pieniężnej za ustanowienie ograniczenia (zakazu) działalności konkurencyjnej / 202 3.7. Obowiązek lojalności wobec agenta / 203 4. Prawa agenta / 203 4.1. Prawo agenta do wynagrodzenia (prowizji) / 204 4.1.1. Uwagi ogólne / 204 4.1.2. Rodzaje (modele) wynagrodzenia w umowie agencyjnej / 206 4.1.3. Wynagrodzenie prowizyjne pojęcie, wysokość i rodzaje prowizji / 208 4.1.4. Nabycie prawa do prowizji / 213

Spis treści 4.1.5. Chwila nabycia prawa do prowizji / 224 4.1.6. Wymagalność roszczenia o prowizję / 224 4.1.7. Przedawnienie roszczenia o prowizję / 225 4.1.8. Zwrot prowizji / 226 4.1.9. Zabezpieczenie roszczenia o wynagrodzenie prawo zastawu / 229 4.2. Prawo agenta do żądania pisemnego potwierdzenia treści umowy oraz postanowień ją zmieniających lub uzupełniających / 229 4.3. Prawo agenta do żądania udostępnienia informacji potrzebnych do ustalenia wysokości prowizji / 230 4.4. Prawo agenta do zwrotu wydatków związanych z wykonaniem zlecenia / 230 5. Ustawowe prawo zastawu agenta / 233 5.1. Powstanie prawa zastawu / 233 5.2. Przedmiot zastawu / 236 5.3. Utrata prawa zastawu / 237 6. Prawo do świadczenia wyrównawczego po rozwiązaniu umowy / 238 6.1. Uwagi ogólne / 238 6.2. Przesłanki uzyskania świadczenia wyrównawczego / 240 6.2.1. Dochodzenie roszczenia o świadczenie wyrównawcze / 241 6.2.2. Pozyskanie przez agenta w czasie trwania umowy agencyjnej nowych klientów lub doprowadzenie do istotnego wzrostu obrotów z nimi / 241 6.2.3. Dający zlecenie czerpie nadal znaczne korzyści z umów z dawnymi klientami agenta / 243 6.2.4. Względy słuszności / 244 6.2.5. Termin zgłoszenia roszczenia o świadczenie wyrównawcze / 246 6.3. Wysokość świadczenia wyrównawczego / 248 6.4. Podmioty uprawnione do żądania świadczenia wyrównawczego / 249 6.5. Świadczenie wyrównawcze a odszkodowanie / 251 6.6. Okoliczności wyłączające uzyskanie świadczenia wyrównawczego / 252 7. Prawa dającego zlecenie / 255 9

Spis treści 10 7.1. Prawo żądania pisemnego potwierdzenia treści umowy oraz postanowień ją zmieniających lub uzupełniających / 256 7.2. Prawo żądania informacji / 257 7.3. Prawo wypowiedzenia umowy bez zachowania terminów wypowiedzenia / 257 7.4. Prawo odwołania ograniczenia (zakazu) działalności konkurencyjnej / 258 8. Wybrane prawa i obowiązki stron umowy agencyjnej w ujęciu porównawczym / 258 Rozdział VI Dodatkowe zastrzeżenia w umowie agencyjnej / 268 1. Zakaz podejmowania przez agenta działalności konkurencyjnej po rozwiązaniu umowy agencyjnej / 268 1.1. Uwagi ogólne / 268 1.2. Działalność konkurencyjna agenta według ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji / 270 1.3. Działalność konkurencyjna agenta w dyrektywie 86/653 oraz niektórych krajach Unii Europejskiej / 278 1.4. Ograniczenie (zakaz) działalności konkurencyjnej agenta według przepisów kodeksu cywilnego / 281 1.4.1. Uwagi ogólne / 281 1.4.2. Forma właściwa dla ustanowienia zakazu działalności konkurencyjnej agenta / 283 1.4.3. Ograniczenia stron w kształtowaniu zakazu działalności konkurencyjnej / 283 1.4.4. Obowiązek dającego zlecenie do wypłaty agentowi rekompensaty (sumy pieniężnej) za ograniczenie (zakaz) działalności konkurencyjnej / 284 1.4.5. Prawo agenta do zwolnienia z ograniczenia (zakazu) działalności konkurencyjnej / 286 1.4.6. Prawo dającego zlecenie do odwołania ograniczenia (zakazu) działalności konkurencyjnej / 287 1.4.7. Skutki prawne naruszenia ograniczenia (zakazu) konkurencji po rozwiązaniu umowy agencyjnej / 287 2. Zobowiązanie (klauzula) del credere agenta / 289

Spis treści 2.1. Uwagi ogólne / 289 2.2. Klauzula del credere agenta według kodeksu cywilnego / 290 2.2.1. Zakres odpowiedzialności agenta wynikający z klauzuli del credere / 298 2.2.2. Granice odpowiedzialności agenta z klauzuli del credere / 302 2.2.3. Forma klauzuli del credere / 305 Rozdział VII Ustanie (wygaśnięcie) umowy agencyjnej / 306 1. Uwagi ogólne / 306 2. Ustanie umowy agencyjnej na skutek upływu czasu / 307 3. Rozwiązanie umowy agencyjnej / 309 3.1. Rozwiązanie umowy agencyjnej przez wypowiedzenie / 309 3.1.1. Wypowiedzenie umowy agencyjnej zawartej na czas nieoznaczony z zachowaniem terminów wypowiedzenia / 310 3.1.2. Wypowiedzenie umowy agencyjnej zawartej na czas oznaczony / 311 3.1.3. Wypowiedzenie umowy ze skutkiem natychmiastowym bez zachowania terminów wypowiedzenia / 317 3.1.4. Odszkodowanie za wypowiedzenie umowy z powodu okoliczności, za które druga strona odpowiada / 324 3.2. Rozwiązanie umowy na skutek porozumienia stron / 326 3.3. Rozwiązanie przez odstąpienie od umowy / 328 4. Niemożliwość następcza świadczenia jako powód wygaśnięcia umowy agencyjnej / 336 5. Śmierć albo utrata zdolności do czynności prawnych przez agenta lub dającego zlecenie / 337 5.1. Śmierć lub utrata zdolności do czynności prawnych przez dającego zlecenie / 338 5.2. Śmierć lub utrata zdolności do czynności prawnych przez agenta / 338 6. Upadłość jednej ze stron / 339 11

Spis treści Zakończenie / 341 Bibliografia / 347 Wykaz orzecznictwa / 369 Wykaz aktów normatywnych i innych dokumentów / 373

Wykaz skrótów Akty prawne BGB dyrektywa 86/653 HGB k.c. k.h. k.m. k.p. k.p.c. k.s.h. Bürgerliches Gesetzbuch (niemiecki kodeks cywilny) dyrektywa Rady EWG 86/653 z dnia 18 grudnia 1986 r. w sprawie harmonizacji praw państw członkowskich dotyczących niezależnych agentów handlowych (Dz. Urz. WE L 382 z 18.12.1986, s. 17) Handelsgesetzbuch (niemiecki kodeks handlowy) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy (Dz. U. 57, poz. 502 z późn. zm., akt archiwalny) ustawa z dnia 18 września 2001 r. Kodeks morski (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 217, poz. 1689 z późn. zm.) ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.) 13

Wykaz skrótów k.z. p.p.m. pr. spółdz. p.u.n. TUE TWE u.d.u. u.p.p. u.p.u. u.s.d.g. u.z.n.k. ustawa o KRS rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 27 października 1933 r. Kodeks zobowiązań (Dz. U. Nr 82, poz. 598 z późn. zm., akt archiwalny) ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 80, poz. 432) ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.) ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 z późn. zm.) Traktat o Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010, s. 13) Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (wersja skonsolidowana: Dz. Urz. UE C 321E z 29.12.2006, s. 37) ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 11, poz. 66 z późn. zm.) ustawa z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 z późn. zm.) ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym (Dz. U. Nr 124, poz. 1154 z późn. zm.) ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. 2010 r. Nr 220, poz. 1447 z późn. zm.) ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 z późn. zm.) ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 z późn. zm.) 14

Wykaz skrótów Czasopisma i publikatory Dz. U. Dziennik Ustaw EPS Europejski Przegląd Sądowy GP Gazeta Prawna GSP Gdańskie Studia Prawnicze KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego M.P. Monitor Polski M. Prawn. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo NSA Naczelny Sąd Administracyjny OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Pracy OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy, Seria A PiP Państwo i Prawo PiZS Praca i Zabezpieczenia Społeczne PL Przegląd Legislacyjny PN Przegląd Notarialny POP Przegląd Orzecznictwa Podatkowego PPH Przegląd Prawa Handlowego Pr. Spółek Prawo Spółek PS Przegląd Sądowy PUG Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego RPEiS Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny SC Studia Cywilistyczne 15

Wykaz skrótów SPE Zb. Orz. ZNAE ZNUŚ PPHZ Studia Prawno-Ekonomiczne Zbiory orzecznictwa Trybunału Europejskiego Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Śląskiego. Problemy Prawne Handlu Zagranicznego Inne EDG ETS EWG j.g.u. LEX KRS MIH PECL PKD PKWiU RM SN Ewidencja Działalności Gospodarczej Europejski Trybunał Sprawiedliwości (obecnie Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) Europejska Wspólnota Gospodarcza jednostki gospodarki uspołecznionej System Informacji Prawnej LEX Krajowy Rejestr Sądowy Międzynarodowa Izba Handlowa Zasady Europejskiego Prawa Umów Polska Klasyfikacja Działalności Polska Klasyfikacja Wyrobów i Usług Rada Ministrów Sąd Najwyższy

Wstęp Instytucja agenta pojawiła się na ziemiach polskich jeszcze pod zaborami. W zaborze pruskim regulowana była przepisami niemieckiego kodeksu handlowego, który obowiązywał od 1861 r., natomiast w zaborze austriackim przepisami austriackiego kodeksu handlowego z 1862 r. W zaborze rosyjskim pojęcie agenta nie było znane. Rosyjski kodeks handlowy, który obowiązywał w latach 1912 1919, określał jedynie status prawny subiekta, którego funkcja była zbliżona do funkcji agenta. W niemieckim kodeksie handlowym agent występował pod nazwą agent podróżujący 1, zaś w austriackim podróżujący komiwojażer 2. Żaden z tych aktów prawnych nie używał nazwy agent handlowy. Po raz pierwszy pojawiła się ona w niemieckim kodeksie handlowym z 1897 r., który wszedł w życie 1 stycznia 1900 r. W świetle tego aktu prawnego agentem mogła być tylko osoba zawodowo trudniąca się obrotem handlowym, zwana kupcem. Przepisy, które obowiązywały na ziemiach polskich w okresie zaborów, nie były dostosowane do rozwijających się stosunków handlowych po zniesieniu zaborów. Pierwsza próba zmiany stanu prawnego w tej dziedzinie pojawiła się jednak dopiero w 1927 r. Minister Przemysłu i Handlu wydał mianowicie rozporządzenie w sprawie wykonywania czynności komiwojażerów i samodzielnych ajentów handlowych 3. Był to pierwszy akt 1 Agent podróżujący miał jedynie kompetencje do podejmowania czynności wiążących się z prowadzeniem przedsiębiorstwa handlowego, w tym również do odbioru ceny kupna za sprzedane przez siebie towary lub do oznaczania terminu zapłaty, ale tylko wtedy, gdy nie był miejscowy. 2 Komiwojażer posiadał co najmniej pełnomocnictwo do wszelkich czynności i działań prawnych, jakie wiążą się zazwyczaj z prowadzeniem przedsiębiorstwa handlowego oraz wykonywaniem czynności związanych z jego prowadzeniem. Dominus negotii mógł bowiem udzielić mu prokury (zob. art. 47 austriackiego k.h. z 1862 r.). 3 Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 28 listopada 1927 r. o prawie przemysłowym (Dz. U. Nr 53, poz. 468 z późn. zm.). Wydano je na mocy delegacji ustawowej zawartej w prawie przemysłowym z 1927 r. Nieformalnie (klauzula derogacyjna nie obejmowała bo- 17

Wstęp prawa rodzimego, który regulował status prawny komiwojażerów i samodzielnych ajentów handlowych. Drugim aktem prawnym, który dotyczył m.in. tej sfery działalności, był kodeks handlowy z 1934 r. 4 Uregulował on w sposób jednolity dla całego obszaru Polski umowę agencyjną, która następnie przejęta została do kodeksu cywilnego z 1964 r. 5 W 1991 r. Polska podpisała w Brukseli umowę stowarzyszeniową ze Wspólnotami Europejskimi. Artykuł 68 Układu Europejskiego nałożył na Polskę obowiązek znowelizowania przepisów dotyczących umowy agencyjnej. W jednym z rozdziałów aneksu do Białej Księgi, przyjętej przez Radę Europejską w 1994 r. 6, wymieniono dyrektywę Rady EWG 86/653 z 18 grudnia 1986 r., z którą powinny być z uwagi na cel jej wydania zharmonizowane prawa państw członkowskich dotyczące niezależnych agentów handlowych. Obowiązujące w tym czasie przepisy art. 758 764 polskiego k.c., które normowały umowę agencyjną, nie odpowiadały wymaganiom zawartym w dyrektywie. Konieczna więc była ich nowelizacja. Dokonano jej ustawą z 26 lipca 2000 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny. Zmienione przepisy weszły w życie 9 grudnia 2000 r. 7 Umowa agencyjna, w świetle ich postanowień, ma ewidentnie handlowy charakter. Jej stronami są podmioty posiadające status przedsiębiorcy. Przepisy chronią wyraźnie agenta jako słabszą stronę stosunku prawnego. Znaczna ich część ma charakter bezwzględnie obowiązujący lub semiimperatywny. Umowa agencyjna cieszy się dużym zainteresowaniem przedstawicieli nauki prawa cywilnego i handlowego. Przed wojną została ona wiem przepisów wykonawczych prawa przemysłowego) uchylono to rozporządzenie ustawą z dnia 1 lipca 1958 r. o zezwoleniach na wykonywanie przemysłu, rzemiosła i niektórych usług przez jednostki gospodarki uspołecznionej (Dz. U. Nr 45, poz. 224 z późn. zm.). 4 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 502 z późn. zm.), wszedł w życie z dniem 1 lipca 1934 r. 5 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Zob. też art. VI ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94 z późn. zm.), który uchyla kodeks handlowy z 1934 r., z wyjątkami przewidzianymi w 1, 2 i 3 tego artykułu. 6 Biała księga jako dokument przyjęty przez Radę Europejską w 1994 r. miała na celu przygotowanie krajów stowarzyszeniowych Europy Środkowej i Wschodniej do integracji z rynkiem wewnętrznym Unii Europejskiej. 7 Na mocy art. 2 ust. 2 przywołanej ustawy z dnia 26 lipca 2000 r. (Dz. U. Nr 74, poz. 857) do umów agencyjnych zawartych przed dniem 9 grudnia 2000 r. stosować należało przepisy dotychczasowe. Po upływie roku od dnia wejścia w życie tej ustawy (tj. od 10 grudnia 2001 r.) wszystkie stosunki agencyjne zawarte przed jej wejściem w życie pomiędzy podmiotami kwalifikowanymi (tj. między agentami o statusie przedsiębiorcy a dającymi zlecenie przedsiębiorcami) zostały jednak objęte nową regulacją, o ile nie wygasły. 18

Wstęp poddana wnikliwej analizie ze strony M. Allerhanda (Kodeks handlowy. Komentarz, Lwów 1935) oraz T. Dziurzyńskiego, Z. Fenichela, M. Honzatki (Kodeks handlowy. Komentarz, t. II, Kraków 1936). Przed nowelizacją kodeksu cywilnego z 1964 r., która nastąpiła w 2000 r., umowie agencyjnej poświęcono kilka prac naukowych. Wśród nich na uwagę zasługują zwłaszcza J. Kruszewskiej, T. Jackowskiego, Umowa agencyjna. Umowa komisu, Warszawa Katowice 1965 1966; J. Kufla, Umowa agencyjna, Warszawa 1977 i B. Ziemianina, Handel agencyjny. Zagadnienia organizacyjno-prawne, Warszawa 1979. Po nowelizacji kodeksu cywilnego umowie agencyjnej poświęcili swoje prace E. Rott-Pietrzyk, Umowa agencyjna po nowelizacji. Komentarz, Kraków 2001 i tejże, Agent handlowy regulacje polskie i europejskie, Warszawa 2006 oraz T. Wiśniewski, Umowa agencyjna według kodeksu cywilnego, Warszawa 2001. Opracowania naukowe, które opublikowane zostały przed wojną i przed nowelizacją kodeksu cywilnego z 1964 r., mają w znacznym stopniu znaczenie już tylko historyczne. Natomiast pełną aktualność zachowują prace E. Rott-Pietrzyk i T. Wiśniewskiego, opublikowane po nowelizacji kodeksu. Nie mają one jednak charakteru wyczerpującego. Pierwsza praca E. Rott-Pietrzyk jest komentarzem do przepisów o agencji, natomiast druga odnosi się głównie do europejskich regulacji agenta handlowego, polską regulację zaś omawia w stosunkowo wąskim zakresie. Praca T. Wiśniewskiego stanowi w pewnym stopniu syntezę kodeksowej regulacji umowy agencyjnej, ale pomija wiele istotnych zagadnień, które wymagają wnikliwej analizy. Chodzi zwłaszcza o takie zagadnienia jak: kwalifikacja podmiotowa stron, forma umowy, sposoby zawierania umowy, katalog praw i obowiązków stron, wygaśnięcie umowy agencyjnej. Ze względu na duże znaczenie gospodarcze zarówno w obrocie krajowym, jak i międzynarodowym umowa agencyjna zasługuje w pełni na opracowanie monograficzne, uwzględniające m.in. wskazane wyżej zagadnienia. Niniejsza rozprawa doktorska stanowi taką próbę. Rozważania w niej zawarte oparte są głównie na dyrektywie Rady EWG 86/653 8 i przepisach kodeksu cywilnego. Do umów agencyjnych stosuje się wprawdzie nie tylko przepisy tego kodeksu, lecz także ustaw szczególnych, dotyczących m.in. agentów morskich, ubezpieczeniowych 9, turystycznych, celnych. Jednakże z punktu widzenia tematu rozprawy 8 Obecnie Rada Unii Europejskiej. 9 Agentem ubezpieczeniowym jest przedsiębiorcą wykonującym działalność agencyjną na podstawie umowy agencyjnej zawartej z zakładem ubezpieczeń; wpisany do rejestru agentów ubezpieczeniowych (art. 7 ust. 1 u.p.u.). 19

Wstęp gruntowna analiza tych szczególnych aktów prawnych nie była konieczna, ponieważ kluczowe zagadnienia dla wszystkich rodzajów agencji są normowane przepisami kodeksu cywilnego, które objęte zostały dokładną analizą. Przepisy ustaw szczególnych przywołano tylko w tych miejscach, w których trzeba było wskazać podobieństwa i różnice między występującymi w obrocie rodzajami agencji. Dla celów prawnoporównawczych przywołano w rozprawie także przepisy prawne innych państw europejskich, zwłaszcza brytyjskie, austriackie, francuskie i niemieckie, dotyczące umów agencyjnych. Przepisy te wykorzystano w takim zakresie, w jakim było to konieczne do wskazania podobieństw i różnic polskiej regulacji umowy agencyjnej w stosunku do innych systemów prawnych. W rozprawie wykorzystana została szeroko literatura krajowa i zagraniczna (głownie anglo- i niemieckojęzyczna). Za ważne źródła informacji uznano także orzecznictwo polskich sądów powszechnych, Sądu Najwyższego oraz Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, a także orzecznictwo sądów niektórych krajów europejskich. Analizie poddano wiele umów agencyjnych, które funkcjonują w obrocie gospodarczym, głównie w handlu i w towarzystwach ubezpieczeniowych. Kluczowym zagadnieniem w każdej umowie są prawa i obowiązki jej stron. Dlatego też prawa i obowiązki agenta oraz dającego zlecenie stanowią osnowę niniejszej rozprawy. Wyniki analizy istniejących rozwiązań normatywnych, literatury prawniczej oraz orzecznictwa sądowego pozwoliły na sformułowanie w tym zakresie pewnych wniosków de lege ferenda. Zawarte one zostały w treści poszczególnych rozdziałów rozprawy, a także w jej części końcowej. *** Niniejsza monografia stanowi zaktualizowane opracowanie rozprawy doktorskiej pt. Umowa agencyjna po nowelizacji kodeksu cywilnego, obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego. Pragnę złożyć szczególne podziękowania za opiekę naukową, wsparcie i nieocenione uwagi promotorowi rozprawy Panu Profesorowi dr. hab. Bronisławowi Ziemianinowi. Chciałabym także podziękować recenzentom rozprawy, Pani Profesor dr hab. Urszuli Promińskiej z Uniwersytetu Łódzkiego oraz Panu Profesorowi dr. hab. Zbigniewowi Kuniewiczowi z Uniwersytetu Szczecińskiego, za zgłoszone uwagi, które pomogły przygotować niniejszą publikację.

Rozdział I Rys historyczny (geneza) umowy agencyjnej i jej zastosowanie w praktyce 1. Rys historyczny umowy agencyjnej Charakteryzując umowę agencyjną, należy zaznaczyć, że jest ona stosunkowo młodą instytucją prawną. Obowiązująca w obecnej postaci, jest jedną z najbardziej szczegółowo uregulowanych umów nazwanych 10. Pojęcie agenta pojawiało się w wiekach średnich w rozmaitych dokumentach z zakresu historii gospodarki i handlu 11. Niemniej działających wówczas agentów uznać można jedynie za prekursorów dzisiejszych agentów. Agencja, jako instytucja prawna, która obejmuje swym zakresem dokonywanie czynności prawnych lub faktycznych w imieniu i na rachunek dającego zlecenie, nie była znana w wiekach średnich. Dopiero w XIX wieku, na skutek ożywionego rozwoju gospodarczego, pojawia się pojęcie agencji, które jest adekwatne do współczesnej agencji. W głównej mierze dzieje się to dzięki rozwojowi przemysłu, który stał się asumptem do zapewnienia rozmaitym podmiotom rynków zbytu określonych dóbr, między innymi przez zaangażowanie podmiotów, które podejmowały się pośredniczenia przy sprzedaży określonych towarów. Z historycznego punktu widzenia umowa agencyjna należy do umów o świadczenie usług 12, a ściślej mówiąc, do umów o stałe pośred- 10 Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977, s. 244. 11 J. Kufel, Umowa agencyjna, Warszawa 1977, s. 7. 12 Umowy o świadczenie usług w starożytnym Rzymie wywodziły się z umowy najmu, bowiem Rzymianin, który potrzebował rąk do pracy, kupował lub najmował niewolnika, który wykonywał dla niego pracę. Zakwalifikowanie umowy agencyjnej do grupy umów o świadczenie usług ma jedynie charakter doktrynalny i sięga jeszcze czasów, kiedy obowiązywał kodeks zobowiązań z 1933 r., który w rozdziale czwartym, 21

Rozdział I. Rys historyczny (geneza) umowy agencyjnej... nictwo 13, których przedmiotem jest praca w znaczeniu ekonomicznym. Stąd też genezy tej instytucji upatrywać należy w podziale pracy 14 i posługiwaniu się przy jej wykonaniu pełnomocnikami, pośrednikami, pomocnikami czy asystentami. Pozycja agenta, choć nie jest tożsama z pozycją pracownika, pod wieloma względami jest do niej zbliżona 15. Zarówno umowa o pracę, jak i umowa agencyjna, mają te same korzenie. Przedmiotem obu umów jest świadczenie określonych usług (pracy) na rzecz konkretnego podmiotu (pracodawcy czy zleceniodawcy). Różnica sprowadza się w głównej mierze do tego, że pracownik jako strona umowy o pracę nie ma statusu przedsiębiorcy i jest służbowo podporządkowany pracodawcy. Agent zaś, będąc przedsiębiorcą, nie jest podporządkowany dającemu zlecenie 16. Podobieństwo obu umów uwidocznione zostało w prawie Unii Europejskiej. Rada Unii Europejskiej, wskazując kierunki harmonizacji przepisów prawa krajowego do prawa unijnego, w zakresie umowy agencyjnej odwołuje się do sytuacji socjalnej pracownika. Jednym z głównych założeń UE jest bowiem objęcie agenta taką samą ochroną jak pracownika 17. w art. 517 522, normował umowę o pośrednictwo. W systematyce kodeksowej zaliczano ją do umów o świadczenie usług. Jej ścisły związek z umową agencyjną uregulowaną w kodeksie handlowym z 1934 r. można by wywieść z art. 522 k.z. Co do klasyfikacji umownych stosunków prawnych zob. Z. Żabiński, Systematyka umownych stosunków prawnych pod względem treści, SC 1972, t. XIX, s. 103 i 124. Autor w klasyfikacji przedmiotowej umownych stosunków prawnych umowę agencyjną zalicza do grupy umów o świadczenie usług, która w praktyce występuje jako umowa o staranne wykonanie usługi i kwalifikuje ją jako jedną z odmian umowy o pośrednictwo. 13 Zob. R. Longchamps de Bérier, Prawo cywilne zobowiązania, Lwów 1939, s. 559. Autor do umów agencyjnych zaliczał umowy o stałe pośredniczenie, jeżeli pośrednik był kupcem, a sama umowa miała handlowy charakter. Dla odmiany umowy o stałe pośredniczenie, ale zawarte ze sprzedawcami podróżującymi i z akwizytorami, zaliczał do umów o pracę. Przepisy o agencji, o ile przepisy szczegółowe nie stanowiły inaczej, stosowane były także do stałych agentów ubezpieczeniowych działających na podstawie prawa ubezpieczeniowego i rozporządzenia Prezydenta z dnia 24 października 1934 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym (Dz. U. Nr 96, poz. 864). 14 E. Rott-Pietrzyk, Agent handlowy regulacje polskie i europejskie, Warszawa 2006, s. 1. 15 Por. Z. Żabiński, Systematyka..., s. 118. 16 Podłożem stosunku agencyjnego jest chęć dokonania wymiany ekonomicznej między dwoma partnerami (kontrahentami). Agent działa na rzecz dającego zlecenie, lecz nie należy zapominać, że jest to działanie we własnym interesie, bowiem chce on uzyskać prowizję. Zob. W. Czachórski, Zobowiązania, Warszawa 1968, s. 568. 17 Zob. preambuła dyrektywy Rady EWG (obecnie Rada Unii Europejskiej) 86/653 w sprawie harmonizacji praw państw członkowskich dotyczących niezależnych agentów handlowych w związku z art. 117 TWE. 22

1. Rys historyczny umowy agencyjnej Na uwagę zasługuje ewolucja, jaką agencja przeszła w okresie międzywojennym i powojennym. W momencie odzyskania niepodległości Polska nie stanowiła jednolitego organizmu ekonomicznego. Ziemie każdego z byłych zaborów należały do różnych stref celnych, monetarnych i kredytowych. Miały one różne systemy ustawodawstwa cywilnego, handlowego i skarbowego, w tym także ustawodawstwa odnoszącego się do agencji. Na terenach byłego Królestwa Polskiego obowiązywał w latach 1809 1924 kodeks handlowy Napoleona, któremu pojęcie agenta handlowego nie było znane 18. Podobnie wyglądała sytuacja na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego, gdzie od 1919 r. obowiązywał rosyjski kodeks handlowy z 1912 r. Nie zawierał on przepisów o agentach handlowych, a jedynie określał sytuację prawną subiekta, którym był każdy, kto zarządzał handlowymi sprawami swego pryncypała bądź tylko wykonywał jego zlecenie w ciągu określonego czasu 19. Na ziemiach byłego zaboru pruskiego pojęcie agenta pojawiło się zaś już w powszechnym kodeksie handlowym niemieckim obowiązującym od 1861 r., ale odnosiło się jedynie do agenta podróżującego 20, a nie handlowego. Pierwsza regulacja prawna dotycząca agentów handlowych znalazła się w niemieckim kodeksie handlowym z 1897 r., który zaczął obowiązywać od 1 stycznia 1900 r. 21 W świetle jego przepisów 22 agentami 18 W art. 71 90 obowiązującego od 24 marca 1809 r. kodeksu handlowego Napoleona określano tylko sytuację prawną agentów wymiany i maklerów, którzy byli jedynie pośrednikami w czynnościach handlowych i różnili się między sobą rodzajem czynności podejmowanych dla swoich mocodawców. Agenci wymiany uczestniczyli np. w obrocie wekslami czy akcjami kolei żelaznych. Maklerzy zaś pośredniczyli w zawieraniu umów towarowych. 19 J. Kufel, Umowa..., s. 9. Subiekt nie był jednak zwykłym kupcem, bowiem był on wyznaczony przez pryncypała do prowadzenia spraw handlowych nie tylko w sklepie, ale także w innym miejscu w celu sprzedaży towarów. 20 Agent podróżujący miał jedynie kompetencje do podejmowania czynności wiążących się z prowadzeniem przedsiębiorstwa handlowego, w tym również do odbioru ceny kupna za sprzedane przez siebie towary lub do oznaczania terminu zapłaty, ale tylko wtedy, gdy nie był miejscowy. 21 Na mocy ówczesnego 84 HGB agentem była osoba, która nie będąc przyjęta jako pełnomocnik handlowy, miała na stałe powierzone pośredniczenie w interesach handlowych drugiego przedsiębiorcy albo miała prawo do zawierania umów w imieniu dominus negotii. 22 Przepisy niemieckiego kodeksu handlowego dotyczące agentów handlowych miały charakter dyspozytywny, nie wskazywały jednoznacznie o cesze odpłatności tego stosunku prawnego, a wynagrodzenie agenta przybierało postać prowizji. Niejasne były też przepisy co do tego, czy agent posiadał także pełnomocnictwo do zawierania umów w imieniu dominus nagotii. 23