Rozwój gospodarczy a przemiany strukturalne w gospodarce

Rozwój gospodarczy a przemiany strukturalne w gospodarce Spis treści: 1. Pojęcie rozwoju gospodarczego i struktury gospodarki...2 2. Podział gospodarki na trzy sektory...2 3. Tendencje zmian trójsektorowej struktury gospodarczej w rozwoju gospodarczym...3 4. Determinanty zmian strukturalnych...4 Słowa kluczowe: rozwój gospodarczy, struktura gospodarki, teoria trzech sektorów gospodarki, restrukturyzacja 1

1. Pojęcie rozwoju gospodarczego i struktury gospodarki Rozwój gospodarczy obejmuje poza wzrostem gospodarczym (procesem ilościowych zmian podstawowych wielkości makroekonomicznych) również jakościowe zmiany w gospodarce dotyczące zwłaszcza systemu społeczno-gospodarczego, organizację społeczeństwa oraz inne aspekty struktur gospodarczych. W procesach rozwoju gospodarczego, w poprawie konkurencyjności, dużą rolę odgrywają czynniki prorozwojowe oraz czynniki strukturalne. Czynniki strukturalne obejmują: zmiany struktury gospodarczej kraju, procesy restrukturyzacji podstawowych elementów gospodarki. Procesy strukturalne obejmują w szczególności zmiany struktury przemysłu, zmiany struktury handlu zagranicznego, zmiany struktury konsumpcji ludności, zmiany rozwojowe sektora usług oraz zmiany struktury zatrudnienia. Pojęcie struktury przeciwstawia się często pojęciu koniunktury gospodarczej, przy czym ta ostatnia oznacza zjawisko ekonomicznie mało stabilne i następujące w sposób krótkotrwały. Z kolei struktura to zjawisko bardziej trwałe, zmieniające się powoli i w dłuższych okresach. Zmiany strukturalne mają na celu unowocześnienie dotychczas istniejących struktur w gospodarce w odniesieniu do różnych elementów gospodarki. Poprzez strukturę gospodarczą rozumie się określone proporcje i relacje występujące między różnymi elementami gospodarki. Ponieważ każda gospodarka jest złożonym organizmem, układem społeczno-ekonomicznym, występują w niej różne elementy strukturalne, które stanowią podstawę wyodrębniania różnych struktur. Struktura gospodarcza może być badana z punktu widzenia: kryterium własności (w każdej gospodarce wyodrębnia się sektor publiczny i sektor prywatny), układu przestrzennego (badanie struktury różnych regionów ekonomicznych, w Polsce na ogół województw), zawodów osób pracujących, ich wykształcenia i kwalifikacji, struktury rodzajowej, tj. sektorów gospodarczych, sekcji i działów w ramach tych sektorów. 2. Podział gospodarki na trzy sektory Badania nad strukturą gospodarczą zostały zapoczątkowane w latach 30. XX wieku. Zapoczątkowało je trzech ekonomistów: Colin Clark, Jean Fourastie i Alan Fisher. Badania struktury gospodarczej ograniczali oni do badania rodzajowej struktury produkcji i zatrudnienia. Podstawowymi elementami strukturalnymi gospodarki były, według nich, zbiory różnych dziedzin działalności gospodarczej pogrupowane w trzy sektory: 1. sektor rolniczy obejmujący dziedziny działalności, które zajmują się zawłaszczaniem dóbr przyrody (rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybołustwo), 2

2. sektor przemysłowy obejmujący dziedziny gospodarki przetwarzającej dobra, tj. przemysł przetwórczy (m.in. spożywczy, mechaniczny, itd.) oraz budownictwo, 3. sektor usługowy obejmujący usługi o charakterze rynkowym (m.in. handel, transport, komunikacja, pośrednictwo finansowe, obsługa nieruchomości, przy czym cena tych usług kształtowana jest swobodnie przez rynek) oraz o charakterze nierynkowym (m.in. ochrona zdrowia, oświata, administracja publiczna, sądownictwo). Podział gospodarki na sektory sektor rolniczy sektor przemysłowy sektor usługowy Teoretycy najczęściej sprowadzają istotę struktury gospodarczej do relacji między tymi trzema sektorami oraz między nimi a całą gospodarką. Walorem koncepcji podziału gospodarki na trzy sektory jest to, że stanowi ona podstawę do analizy zmian, jakie zachodzą w strukturze rozwijającej się gospodarki. Zmiany sektorowe są efektem niejednakowej intensywności rozwoju poszczególnych działów i sektorów gospodarki. Analizy zmian (przeobrażeń) strukturalnych gospodarki rozpatrywane są przez zmiany udziałów trzech sektorów w ogólnych zasobach siły roboczej oraz tworzeniu PKB. 3. Tendencje zmian trójsektorowej struktury gospodarczej w rozwoju gospodarczym Zgodnie z teorią trzech sektorów gospodarki w procesie rozwoju gospodarczego dokonują się zmiany struktury gospodarki zgodnie z ustalonymi prawidłowościami. A. Fisher sformułował tezę, iż w procesie postępu technologicznego występuje tendencja do spadku udziału sektora pierwszego (rolniczego) w zasobach siły roboczej i kapitału. Wzrasta natomiast udział sektora trzeciego (usługowego) w tych zasobach. Sektor drugi (przemysłowy) wykazuje początkowo wzrost udziału w zasobach czynników produkcji, lecz w późniejszych fazach rozwoju zmniejsza się jego znaczenia na rzecz sektora trzeciego. Według Fishera, centrum działalności przesuwa się z sektora pierwszego do drugiego, a potem do trzeciego. C. Clark badał długookresowe zmiany struktury zatrudnienia w krajach o różnych poziomach PKB per capita. Doszedł on do wniosku, iż w miarę upływu czasu i rozwoju gospodarczego społeczeństw liczba zatrudnionych w rolnictwie wykazuje tendencję zniżkową w stosunku do liczby zatrudnionych w usługach. Clark wykazał także, iż w krajach słabo rozwiniętych występuje duży udział zatrudnionych w rolnictwie, a w krajach wysokorozwiniętych występuje wysoki udział zatrudnienia w usługach. Tezy Clarka potwierdził swoimi badaniami J. Fournastie. Zauważył, iż wraz z rozwojem gospodarki zmniejsza się zatrudnienie w rolnictwie w ogólnym zatrudnieniu, a rola sektora przemysłowego jest zróżnicowana na różnych etapach rozwoju gospodarczego. W fazie początkowej wzrasta dynamicznie udział sektora drugiego w ogólnym zatrudnieniu u w wytwarzanym PKB. Jest to etap cywilizacji przemysłowej zwanej rewolucją przemysłową. W fazie ekspansji znaczenie sektora przemysłowego i jego udział w zatrudnieniu stabilizuje się na stosunkowo wysokim poziomie. W późniejszych etapach rozwoju gospodarczego, w tzw. fazie dopełnienia, 3

zmniejsza się znaczenie sektora przemysłowego i spada jego udział w ogólnym zatrudnieniu. Sektor usługowy wykazuje w procesie rozwoju gospodarczego stałą tendencję zwyżkową. Już w fazie dopełnienia sektor usługowy absorbuje siłę roboczą z sektora pierwszego i drugiego. Fourastie przewidywał, że dominujące znaczenie sektora usługowego wystąpi w tzw. stadium cywilizacji trzeciej, czyli tercjalnej (usługowej) i że nastąpi to ok. 2010 r. Jego przewidywania sprawdzają się. W tabeli 1 przedstawiona jest sektorowa struktura pracujących w Polsce, średnia w unijnej piętnastce (UE 15) oraz średnia w całej Unii Europejskiej (UE 25), a także w Wielkiej Brytanii, Francji i Niemczech. Tab. 1. Sektorowa struktura pracujących Polsce w 2003 r. oraz w wybranych krajach i UE w 2004 r. Udział pracujących w Udział pracujących w Udział pracujących w Gospodarka sektorze usług w przemyśle w pracujących rolnictwie w pracujących pracujących ogółem (w ogółem (w %) ogółem (w %) %) Polska 53,8 27 19,2 UE 15 71,9 24,3 3,8 UE25 69,7 25,2 5,1 Wielka Brytania 81,3 17,9 0,8 Francja 75,3 21,1 3,6 Niemcy 71,3 26,4 2,3 Źródło: Employment in Europe, 2005. Przeobrażenia w gospodarce polskiej są niezbędne, gdyż struktura gospodarcza Polski jest przestarzała w porównaniu ze strukturą gospodarczą krajów wysokorozwiniętych. Nowoczesna struktura gospodarki jest gwarantem jej wysokiej konkurencyjności. Można zauważyć, że zmiany struktury gospodarczej są ściśle związane z określonymi zmianami w strukturze zatrudnienia, która również musi się dopasować do wymogów konkurencyjnych gospodarek. Stąd, niezbędny staje się ciągły rozwój zasobów kapitału ludzkiego, który będzie przesłanką nowego etapu rozwoju społeczeństwa, tzw. społeczeństwa informacyjnego opartego na wiedzy. 4. Determinanty zmian strukturalnych Już teoretycy trzech sektorów gospodarki wskazali, że głównym czynnikiem przeobrażenia gospodarki są zmiany w strukturze popytu konsumpcyjnego, które dokonują się wraz z rozwojem gospodarczym. Są one związane z określoną kolejnością zaspokajania potrzeb i tendencją do nasycania popytu, co uwarunkowane jest kształtowaniem się elastyczności dochodowej popytu w poszczególnych fazach rozwoju gospodarczego. W miarę rozwoju gospodarczego najszybciej zmniejsza się relatywne znaczenie popytu na produkty sektora pierwszego (rolniczego). Następuje nasycenie popytu na produkty tego sektora ze względu na niską elastyczność dochodową popytu na produkty rolnicze. Spadek popytu jest przyczyną osłabienia rozwoju produkcji i zmniejszenia znaczenia tego sektora w ogólnej produkcji i zatrudnieniu. Zaczyna wtedy rosnąć popyt na produkty sektora przemysłowego w związku z dynamicznym wzrostem zatrudnienia i dochodów w tym sektorze. W miarę przechodzenia do wyższych faz rozwoju dochodowa elastyczność popytu na produktu sektora drugiego zaczyna się obniżać i na pewnym etapie wzrostu dochodów wystąpi tendencja do nasycenia popytu. 4

Wówczas dynamiczny rozwój tego sektora zostaje zahamowany. Silne tendencje wzrostowe zacznie wykazywać popyt na produkty sektora usługowego, co przyśpiesza rozwój tego sektora i wzrost jego znaczenia w gospodarce. Fourastie analizował jeszcze jeden czynnik, który wpływa na przemiany strukturalne, czyli stopień absorpcji postępu technicznego w poszczególnych sektorach. Postęp techniczny oddziałuje na wzrost wydajności pracy i przyczynia się do spadku zatrudnienia w różnych dziadzinach. Proces ten nie przebiega równomiernie we wszystkich sektorach gospodarki. W sektorach, w których procesy produkcji odznaczają się stosunkowo wysoką pracochłonnością, dynamika postępu jest słabsza niż w sektorach o wysokiej kapitałochłonności. W sektorze przemysłowym efektywność postępu technicznego jest stosunkowo wysoka, ale dopóki występuje wysoki popyt na produkty tego sektora, tzn. dopóki będzie utrzymywał się wysoki udział produkcji tego sektora w ogólnej produkcji w gospodarce. W sektorze rolniczym wprowadzenie postępu technicznego oraz niższy popyt na produkty tego sektora w związku z osiągnięciem wysokiego stopnia nasycenia działają w kierunku zmniejszenia udziału produkcji tego sektora w produkcji ogólnej. W sektorze usługowym ze względu na relatywnie niższy stopień absorpcji postępu technicznego i tendencje wzrostowe popytu na produkty tego sektora, występuje jego relatywny wzrost w ogólnej produkcji i w zatrudnieniu. Można stwierdzić, iż obecnie w procesach rozwoju gospodarczego zwraca się uwagę na zmiany strukturalne zachodzące wewnątrz sektorów gospodarki. Duże znaczenie dla przekształceń wewnątrz sektorów ma postęp naukowo-techniczny i postęp nowości oznaczający pojawienie się nowych i bardziej nowoczesnych produktów. Oba postępy stanowią podstawę rozwoju nowych dziedzin wytwórczości, zwłaszcza ekspansji przemysłów wysokiej techniki i rozwoju nowoczesnych usług. Ich rozwój stanowi podstawy kreowania nowej struktury popytu produkcyjnego i konsumpcyjnego oraz modernizacji tradycyjnych dziadzin w gospodarce. Do dziedzin nowoczesnych, rozwojowych zalicza się m.in. przemysł: komputerowy, technologii informacyjnej, mikrotechniczny, ekologiczny, biotechnologiczny, aparatury optycznej, medycznej i farmaceutycznej. Rozwój tych dziedzin ma znaczenie dla modernizacji struktury przemysłowej i postępu nie tylko w przemyśle, ale także w rolnictwie i usługach. Dziedziny te (tj. ww. przemysły) są podstawą ery cywilizacji informacyjnej opartej na innowacyjności, nowoczesnych strukturach rynkowych, badaniach rozwojowych, czyli na wiedzy. Dziedziny tradycyjne muszą podlegać restrukturyzacji technicznej, technologicznej i organizacyjnej, aby stać się konkurencyjnymi. 5

Bibliografia Jabłońska A. (2000): Z historii myśli ekonomicznej. Główne nurty i przedmiot badań współczesnej ekonomii [w:] Elementarne zagadnienia ekonomii, (red.) R. Milewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 37-48. Kwiatkowski E. (2002): Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kwiatkowski E. (2005): Główne kategorie i pojęcia makroekonomii. Produkt i dochód narodowy, [w:] Podstawy ekonomii, (red.) R. Milewski, E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 229-245. 6