Plany imigracyjne i zatrudnieniowe studentów cudzoziemskich Rafał Trzciński Projekt zrealizowany dzięki współfinansowaniu przez Europejski Fundusz Obywateli Państw Trzecich i budżet państwa
Kontekst realizacji badania 1. Rosnąca liczba studentów z zagranicy w Polsce (idąca w parze z malejącą liczbą studentów polskich uczelni ogółem). 2. Wciąż relatywnie niski stopień umiędzynarodowienia polskich uczelni (ok. 2% w roku akademickim 2013/2014). 3. Jeden ze strategicznych obszarów w promocji Polski (por. np. Kierunki promocji Polski do 2015 r.). 4. Ograniczona i rozproszona wiedza na temat podejmowania zatrudnienia i planów zatrudnieniowych studentów cudzoziemców brak danych urzędowych. 5. Sytuacja na wschodzie (zdecydowana większość studentów zagranicznych studiujących w Polsce pochodzi z Ukrainy 42% i Białorusi 10%).
Cel i pytania badawcze Cel badania: Ustalenie, na ile cudzoziemcy studiujący w Polsce, mogą być postrzegani jako przyszli, wykwalifikowani pracownicy na polskim rynku pracy. Główne pytania badawcze: Jakie są główne motywacje studentów zagranicznych, stojące za ich przyjazdem do Polski? Jakie są plany zawodowe studentów zagranicznych po zakończeniu edukacji w Polsce?
Metodyka badania Badanie ilościowe, prowadzone z wykorzystaniem ankiety elektronicznej (CAWI), realizowane na próbie studentów cudzoziemców. Zaproszenie do badania dystrybuowane przez uczelnie. Badani studenci studiów I, II, III stopnia oraz studiów jednolitych magisterskich. Uzupełniająco przeprowadzono badania jakościowe (IDI), pełniące również rolę pilotażu kwesaonariusza CAWI. W wybranych obszarach zachowano spójność na poziomie brzmienia pytań kwesaonariuszowych, z badaniem realizowanym przez Ośrodek Badań nad Migracjami w latach 2009-2010 r. (Żołędowski, 2010).
Działania towarzyszące badaniu Uruchomienie portalu: Poland4Students.pl. Zorganizowanie konkursu dla studentów biorących wypełniających ankietę (vouchery do kina dla pierwszych 250 respondentów). Opracowanie materiałów promocyjnych i ankiety w trzech wersjach językowych (PL, EN, RUS). Rekrutacja uczelni do badania. Promocja w mediach społecznościowych. Opracowanie szaty graficznej badania.
Specyfika badanej populacji Badanie realizowane w czterech województwach, o największej liczbie studentów (mazowieckie, małopolskie, dolnośląskie i lubelskie). Udział w badaniu studentów łącznie z ponad 30 uczelni. Najwięcej studentów pochodziło z: Uniwersytetu Warszawskiego (80), Politechniki Wrocławskiej (58), Uczelni Łazarskiego w Warszawie (40), Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie (26), Politechniki Lubelskiej (16), Akademii Finansów i Biznesu Vistula w Warszawie (11) oraz Krakowskiej Akademii im. A. Frycza Modrzewskiego (11). W badaniu wzięło udział łącznie 301 studentów.
Analizowana próba Pochodzenie studentów 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Ukraina Białoruś Rosja Indie Turcja Chiny Azerbejdżan Francja Japonia Pakistan Uzbekistan Inny 4,0% 3,7% 3,3% 1,7% 1,3% 1,3% 1,3% 1,3% 1,3% 13,6% 18,9% 48,2% Wg danych za rok 2013 studenci narodowości ukraińskiej stanowili około 42,0% wszystkich studentów zagranicznych studiujących w Polsce, podczas gdy mniej więcej 10,3% było narodowości białoruskiej (GUS, 2014). Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI, N=301
Analizowana próba Udział studentów posiadających polskie pochodzenie 100% 80% 60% 40% 20% 0% 34,1% 65,9% Białoruś (N=41) 63,4% 66,7% 36,6% 33,3% Ukraina (N=145) Tak Rosja (N=12) Nie 84,5% 15,5% Inny (N=103) 66,8% 33,2% Ogółem (N=301) Udział studentów o polskim pochodzeniu systematycznie maleje. Wg danych za rok 2013/2014 studenci o polskim pochodzeniu stanowili około 15,6% ogółu populacji studiujących w Polsce cudzoziemców. W roku 1995/199 było ich 47,2% (GUS 2014). Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI, N=301
Analizowana próba Wcześniejsze wizyty w Polsce 46% 15% Znajomość jęz. polskiego w momencie badania 11% 2% 27% 28% 40% 32% Mieszkałem/- am przez ponad 3 miesiące w Polsce Odwiedzałem/- am Polskę, ale mój pobyt nie przekraczał jednorazowo 3 miesięcy Po raz pierwszy przyjechałem/- am do Polski w celu podjęcia obecnych studiów Język ojczysty Poziom Zaawansowany(C1, C2) Poziom średnio- zaawansowany(b1, B2) Poziom podstawowy(a1, A2) Nie znam w ogóle Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI, N=301
Analizowana próba Poziom studiów 33% 7% 5% Pierwszy (studia licencjackie) Drugi (studia magisterskie - 2-3 lata) 55% Studia jednolite magisterskie (5-6 lat) Trzeci (studia doktoranckie) Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI, N=301 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% Rok rozpoczęcia studiów 1,7% 0,7% 3,7% 6,6% 11,0% 28,6% 47,8%
Analizowana próba Kierunek studiów Ekonomia Informatyka Inżynieria Nauki polityczne Zarządzanie/ finanse/ Administracja publiczna Socjologia Stosunki międzynarodowe Lingwistyka Turystyka Archeologia Psychologia Fizyka Geografia Inny 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 10% 9% 6% 4% 4% 4% 3% 3% 2% 2% 1% 1% 15% 15% 30% Wcześniejsze doświadczenia edukacyjne 54% 9% 37% Studiowałem/- am w innym kraju i ukończyłem/- am tam studia Studiowałem/- am w innym kraju, ale nie ukończyłem/- am tam żadnych studiów Studia w Polsce to moje pierwsze studia Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI, N=301
Analizowana próba Źródła finansowania studiów 0% 20% 40% 60% 80% Środki własne (prywatne) 75,5% Stypendium rządu polskiego Stypendium uczelni w Polsce Inne stypendium (np. jakiejś instytucji lub organizacji) Stypendium kraju macierzystego Stypendium uczelni z kraju macierzystego 11,4% 9,0% 7,2% 1,7% 0,7% Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI, N=301
Wyniki badania
Motywy przyjazdu Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI, N=301 Zasłyszane wcześniej pozytywne opinie o Polsce 41% 44% 9% 2% 4% Ukończenie studiów w Polsce daje szanse na znalezienie dobrej pracy Zasłyszane wcześniej opinie o wysokim poziomie nauczania na wybranej uczelni 34% 38% 45% 35% 13% 19% 6% 3% 4% 4% Łatwy dostęp do studiów 36% 29% 21% 9% 5% Bliskość geograficzna do kraju rodzinnego 27% 38% 20% 11% 4% Niższe koszty utrzymania (studiowania) w Polsce niż w innych krajach 29% 32% 20% 16% 4% Presaż zagranicznego wykształcenia w kraju pochodzenia 25% 35% 23% 12% 6% Znajomość języka polskiego 24% 25% 21% 22% 9% Wcześniejsze kontakty z Polską lub Polakami 20% 21% 19% 26% 15% Polskie korzenie 19% 12% 18% 25% 26% Formalne partnerstwo uczelni macierzystej z uczelnią z Polski 13% 12% 20% 23% 31% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Nie dotyczy
Przypadek? W jakim stopniu zgadza się Pan/i z następującym stwierdzeniem: Przed studiami w Polsce chciałem/- am wyjechać na studia za granicę, a wybór Polski był wyborem przypadkowym. 33% 6% 15% Zdecydowanie się zgadzam Raczej się zgadzam 23% Raczej się nie zgadzam Zdecydowanie się nie zgadzam 23% Trudno powiedzieć Przypadek, jako jeden z czynników decydujących o przyjeździe do Polski, wskazało również 30% studentów w badaniu Ośrodka Badań nad Migracjami z roku 2009. Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI, N=301
Segmentacja studentów Segment (1) Ciekawi świata (2) Ukierunkowani, z korzeniami (3) Ukierunkowani. bez korzeni Zasłyszane wcześniej pozytywne opinie o Polsce Zasłyszane wcześniej opinie o wysokim poziomie nauczania na wybranej uczelni Raczej nie Raczej tak Raczej tak Łatwy dostęp do studiów Raczej nie Raczej nie Raczej tak Znajomość języka polskiego Zdecydowanie nie Raczej tak Raczej tak Polskie korzenie Zdecydowanie nie Raczej tak Raczej nie Wcześniejsze kontakty z Polską lub Polakami Raczej nie Raczej tak Raczej nie Presaż zagranicznego wykształcenia w kraju pochodzenia Raczej nie Raczej tak Raczej tak Bliskość geograficzna do kraju rodzinnego Raczej nie Raczej nie Raczej tak Niższe koszty utrzymania (studiowania) w Polsce niż w innych krajach Raczej tak Raczej nie Raczej tak Ukończenie studiów w Polsce daje szanse na znalezienie dobrej pracy Raczej nie Raczej tak Raczej tak Wybór Polski był wyborem przypadkowym Raczej tak Zdecydowanie nie Raczej nie Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI, N=282 z analiz wyłączono obserwacje, w których padła odpowiedź trudno powiedzieć, w pytaniu dot. przypadkowości wyboru Polski. Raczej tak Raczej tak Zdecydowanie tak
Grupy studentów wg narodowości Ogółem 31,2% 21,6% 47,2% Inny 52,6% 15,5% 32,0% Rosja 50,0% 16,7% 33,3% Białoruś 18,4% 39,5% 42,1% Ukraina 17,8% 21,5% 60,7% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Ciekawi świata Ukierunkowani, "z korzeniami" Ukierunkowani, "bez korzeni" Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI, N=282
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI, N=282 Grupy studentów wg wykształcenia Jakie wykształcenie posiadał/a Pani/i przystępując do studiów w Polsce? Ciekawi świata Ukierunkowani, z korzeniami Ukierunkowani, bez korzeni Ogółem Średnie (liceum, szk. średnia, technikum) 39,5% 73,3% 54,5% 54,0% Wyższe licencjackie 43,0% 16,7% 34,8% 33,5% Wyższe magisterskie 17,4% 10,0% 10,6% 12,6% Ogółem 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Na którym stopniu Pan/i studiuje? Ciekawi świata Ukierunkowani, z korzeniami Ukierunkowani, bez korzeni Ogółem Na pierwszym (studia licencjackie) 35,4% 75,0% 63,0% 57,1% Na drugim (studia magisterskie - 2-3 lata) 44,3% 16,1% 33,6% 33,1% Studia jednolite magisterskie (5-6 lat) 11,4% 7,1% 2,5% 6,3% Na trzecim (studia doktoranckie) 8,9% 1,8% 0,8% 3,5% Ogółem 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Plany po studiach Czy po zakończeniu obecnych studiów planuje Pan/i Podjęcie pracy w Polsce 21% 51% 22% 7% Pozostanie w Polsce 13% 53% 29% 6% Kontynuacja nauki w innych krajach 24% 37% 29% 11% Kontynuacja nauki w Polsce 14% 39% 34% 13% Powrót do kraju macierzystego 10% 21% 48% 22% Podjęcie pracy w kraju macierzystym 10% 21% 48% 22% Kontynuacja nauki w kraju macierzystym 5% 6% 44% 45% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI, N=301
Plany po studiach Planuje pracować w Polsce Panuje podjąć pracę w kraju ojczystym Białoruś 81% Inny 56% Ukraina 77% Rosja 42% Rosja 75% Ukraina 16% Inny 59% Białoruś 12% 0% 50% 100% 0% 20% 40% 60% Plany podjęcia pracy w Polsce po studiach deklaruje około 72% studentów z czego 21% w sposób zdecydowany. Plany pozostania w Polsce ma nieco mniejsza grupa studentów (66%). W Badaniu z 2009 r. plany pozostania w Polsce wyrażało 46% studentów (Ośrodek Badań nad Migracjami (2010).
Plany pozostania w Polsce po studiach Czy po zakończeniu obecnych studiów planuje Pan/i pozostanie w Polsce? Ogółem 13% 53% 29% 6% Ukierunkowani, bez korzeni 17% 53% 29% 1% Ukierunkowani, z korzeniami 12% 56% 33% Ciekawi świata 7% 51% 25% 17% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI, N=282
Plany pracy w Polsce po studiach Czy po zakończeniu obecnych studiów planuje Pan/i podjęcie pracy w Polsce? Ogółem 21% 50% 21% 7% Ukierunkowani, bez korzeni 28% 48% 21% 3% Ukierunkowani, z korzeniami 18% 54% 26% 2% Ciekawi świata 14% 51% 18% 17% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI, N=282
Zmiana stosunku urzędów do cudzoziemców? Jaki jest w świetle Pana/Pani doświadczeń ogólny stosunek polskich urzędów (np. legalizujących pobyt) do cudzoziemców? 16% 2% 7% 4% Zdecydowanie życzliwy Raczej życzliwy 9% Obojętny 28% 34% Raczej nieżyczliwy Zdecydowanie nieżyczliwy Nie miałem / - am styczności z urzędami w Polsce Trudno powiedzieć W badaniu z 2009 r. negatywnie o stosunku polskich urzędów do cudzoziemców wyrażało się 29% badanych, liczba ocen pozytywnych nie zmieniła się istotnie, wzrósł natomiast udział wskazań mówiących o obojętnym stosunku urzędów z 19%. (Ośrodek Badań nad Migracjami (2010).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI, N=301 Zostać, czy wyjechać? Argumenty Planujący pozostać w Polsce 0% 50% 100% Planujący wyjechać 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Możliwość znalezienia w Polsce pracy zgodnej z moimi zainteresowaniami 57,4% Możliwość znalezienia lepiej płatnej pracy poza Polską 57,6% Możliwość znalezienia dobrze płatnej pracy w Polsce 56,4% Możliwość podjęcia kolejnych, interesujących mnie studiów poza Polską 46,5% Polska wydaje mi się dobrym krajem do życia 53,3% Osoby mi bliskie nie mieszkają w Polsce 34,3% Możliwość podjęcia kolejnych, interesujących mnie studiów w Polsce 28,7% Trudność znalezienia w Polsce pracy zgodnej z moimi zainteresowaniami 30,3% Osoby mi bliskie mieszkają również w Polsce 22,6% Polska wydaje mi się niedobrym krajem do życia 15,2%
Doświadczenie pracy w Polsce 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 5% 3% 67% 27% Pracuje lub pracował 81% 16% Aktualnie pracuje Tak Nie Odmowa odpowiedzi Problematyczny pozostaje brak danych urzędowych na temat podejmowania zatrudnienia przez studiujących cudzoziemców. W przywoływanym badaniu z 2009 r., fakt podejmowania pracy (w momencie badania) deklarowało 27% studentów. Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI, N=301
Ocena pracodawców Ocena stosunku pracodawców do obcokrajowców 23% 5% Odnosili się do mnie lepiej niż do pracowników Polaków Nie zauważyłem/am żadnej różnicy w stosunku pracodawcy/ów do Polaków i do mnie 15% 57% Odnosili się do mnie gorzej niż do pracowników Polaków Trudno powiedzieć Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI, N=92
Oczekiwania finansowe studentów Wszyscy studenci Osoby planujące podjąć pracę w Polsce Osoby planujące opuścić Polskę po studiach N 301 197 104 Średnia 4 155 3 865 4 706 Mediana 3 513 3 500 4 000 Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI
Plany zatrudnienia Sektor planowanego zatrudnienia Możliwość podjęcia pracy poniżej kwalifikacji 31% 7% 3% 5% 39% 49% 6% 14% 46% Prywatnym Publicznym Pozarządowym Trudno powiedzieć Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Trudno powiedzieć Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego CAWI, N=301
Wnioski Relatywnie dużą rolę w podejmowaniu decyzji o przyjeździe na studia do Polski, odegrały "miękkie" czynniki, takie jak opinie o Polsce, poziomie nauczania na wybranych uczelniach oraz przekonanie (poczucie), że ukończenie studiów w Polsce daje szansę na znalezienie dobrej pracy. Oznacza to, że kontynuowane powinny być działania promocyjne, potwierdzające korzyści wynikające ze studiowania w Polsce oraz utrwalające pozytywny wizerunek Polski zagranicą. Drugi "zestaw" czynników wpływających na decyzję o przyjeździe ma charakter techniczny łatwość dostępu do studiów, bliska odległość do kraju rodzinnego, niższe koszty utrzymania. Relatywnie najmniej ważne stają się czynniki związane z występującymi przed przyjazdem relacjami "student- Polska" - znajomość języka, wcześniejsze kontakty z Polakami lub Polską, polskie korzenie.
Wnioski Jednocześnie nie należy pomijać znaczenia czynnika "przypadku" w wyborze Polski, jako miejsca do studiowania. Ma to swoje zarówno negatywne, jak i pozytywne strony. Grupa studentów cudzoziemskich nie jest grupą homogeniczną. Motywy przyjazdu do Polski są zróżnicowane, oznacza to, że przekaz promocyjny powinien być sprofilowany ze względu na potrzeby i indywidualne cechy jego potencjalnych odbiorców tak by maksymalizować skuteczność komunikatów. Wysiłki promocyjne powinny iść szczególnie w kierunku cudzoziemców niemających Polskiego pochodzenia. W przypadku osób z polskimi korzeniami, wybór Polski jest najbardziej świadomy. Pozostałe grupy, w większym stopniu wybierają Polskę w wyniku przypadku.
Wnioski Patrząc z perspektywy deklarowanych planów, istnieje duży potencjał do zatrudniania studiujących w Polsce studentów. Dotyczy to w szczególności studentów pochodzących z Białorusi i Ukrainy. Biorąc pod uwagę aktualną sytuacją polityczną na Ukrainie, można oczekiwać, że jest to trwały trend. Główne czynniki decydujące o pozostaniu w Polsce, to możliwość znalezienia dobrze płatnej pracy, zgodnej z nabytymi kwalifikacjami. Nie bez znaczenia jest również poczucie, że Polska "jest dobrym miejscem do życia". Studenci planujący opuścić Polskę po studiach robią to głównie ze względów finansowych lub w związku z lepszą, "bardziej presażową" ofertą edukacyjną w innych krajach. Studenci planujący pozostać w Polsce mają mniejsze oczekiwania finansowe, wykazują się również większą (na poziomie deklaracji) elastycznością w zakresie dopasowania potencjalnej pracy do kwalifikacji.
Wnioski Poprawia się subiektywny obraz traktowania cudzoziemców przez polskie urzędy, choć wciąż pojawiają się w tym zakresie oceny negatywne. Jest to obszar do dalszych działań. Potrzeba wypracowania systemu monitorowania zatrudnienia pracujących w Polsce studentów cudzoziemskich. W statystyce publicznej jest to nieuchwytne. Są jedynie nieliczne badania w tym zakresie, które dają bardzo wyrywkowy obraz sytuacji.
Dziękuję za uwagę!