POLSKA wobec procesów globalizacji Aspekty społeczno-ekonomiczne pod redakcją Zofii Dach POLSKIE TOWARZYSTWO KRAKÓW 2010 EKONOMICZNE
Recenzent Wacław Jarmołowicz Koordynacja Artur Pol/ok wydania Projekt okładki i stron tytułowych Mirosław Krzyszkowski Wydanie książki dofinansowane ze środków przyznanych Uniwersytetowi Ekonomicznemu w Krakowie przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego na badania statutowe Copyright by Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kraków 2010 ISBN 978-83-61686-20-0 Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Krakowie ul. Lubelska 21,30-003 Kraków tel.: 12634-32-59, fax: 12634-03-81 http.z/www.pte.pl, e-mail: krakow@pte.pl Skład i łamanie Małgorzata Kopijka Druk i oprawa TECHNET Sp. z 0.0. ul. Biskupińska 3A, 30-732 Kraków Wydanie I Objętość 12,9 ark. wyd. Nakład 200+20 egz.
SPIS TREŚCI WSTĘP 9 1 GLOBALIZACJA - WYZWANIA I ZAGROŻENIA (Zofia Dach) 1.1. Wprowadzenie 13 1.2. Czynniki kształtujące procesy globalizacyjne 14 1.3. Dylematy związane z globalizacją 17 1.4. Rola państwa w epoce globalizacji 21 1.5. Polska w procesie globalizacji 23 1.6. Uwagi końcowe 28 2 WPŁYW GLOBALIZACJI NA POLITYKĘ REGULACYJNĄ PAŃSTWA (Adrian Solek) 2.1. Wprowadzenie 30 2.2. Mechanizmy oddziaływania globalizacji na politykę regulacyjną 31 2.3. Polityka regulacyjna państw - równanie w dół czy w górę? 35 2.4. Krytyka hipotezy hiperglobalizacji 39 2.5. Globalizacja a skuteczność polityki gospodarczej państw narodowych 42 2.6. Procesy globalne a deregulacja w krajach OECD 46 2.7. Konieczność regulacji i koordynacji polityki na szczeblu ponadnarodowym. 49 2.8. Uwagi końcowe 51 3 GLOBALNE UWARUNKOWANIA ZASOBOWE, POPYTOWE ORAZ KLIMATYCZNE ROZWOJU SEKTORA ELEKTROENERGETYCZNEGO. WNIOSKI DLA POLSKI (Tomasz Tylec) 3.1. Wprowadzenie 52 3.2. Globalne uwarunkowania zasobowe oraz popytowe elektroenergetyki światowej 55
6 3.3. Wpływ energetyki na stan środowiska naturalnego 58 3.4. Perspektywy rozwoju technologii energetycznych 67 3.5. Wnioski dla Polski 76 3.6. Uwagi końcowe 80 4 PAŃSTWO DOBROBYTU WOBEC GLOBALIZACJI (Ryszard Kowalski) 4.1. Wprowadzenie 82 4.2. Hipoteza efektywności jako zapowiedź kłopotów państwa dobrobytu 83 4.3. W kierunku minimalnego państwa dobrobytu? 86 4.4. Miraż wszechwładnej globalizacji 97 4.5. Wnioski dla Polski 98 5 MIĘDZYNARODOWA KONKURENCYJNOŚĆ GOSPODARKI POLSKIEJ NA TLE INNYCH PAŃSTW EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ NOWO PRZYJĘTYCH DO UNII EUROPEJSKIEJ (Czesława Pilarska) 5.1. Wprowadzenie 102 5.2. Pojęcie międzynarodowej konkurencyjności gospodarki 104 5.3. Determinanty międzynarodowej konkurencyjności gospodarki 106 5.4. Pozycja i zdolność konkurencyj m Polski na tle krajów nowo przyjętych do Unii Europejskiej 116 5.5. Uwagi końcowe 130 6 FORMY INTERNACJONALIZACJI POLSKICH MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW (Krystyna Przybylska) 6.1. Wprowadzenie 132 6.2. Charakterystyka próby badawczej 133 6.3. Formy ekspansji zagranicznej polskich małych i średnich przedsiębiorstw... 137 6.4. Eksport jako podstawowa aktywna forma internacjonalizacji polskich małych i średnich przedsiębiorstw 141 6.5. Import jako główna pasywna forma internacjonalizacji polskich małych i średnich przedsiębiorstw 145 6.6. Perspektywy rozwoju międzynarodowej ekspansji polskich małych i średnich przedsiębiorstw 149 6.7. Uwagi końcowe 151 7 ELASTYCZNE FORMY ZATRUDNIENIA NA TLE GLOBALNEJ GOSPODARKI (Bogusława Puzio-Wacławik) 7.1. Wprowadzenie 153 7.2. Konkurencyjność przedsiębiorstw w aspekcie procesów globalizacji 154
7 7.3. Globalizacja a uelastycznienie rynku pracy 159 7.4. Wykorzystanie elastycznych form pracy w badanych przedsiębiorstwach 162 7.5. Uwagi końcowe 170 8 GOSPODARSTWA DOMOWE A PROCES GLOBALIZACJI. WYBRANE PROBLEMY (Grzegorz Wałęga) 8.1. Wprowadzenie ;... 171 8.2. Gospodarstwo domowe jako podmiot procesu globalizacji 172 8.3. Próba pomiaru wpływu procesu globalizacji na zachowania gospodarstw domowych w Polsce 177 8.3.1. Uwagi ogólne 177 8.3.2. Zmiany poziomu wyposażenia gospodarstw domowych w Polsce 178 8.3.3. Zmiana struktury wydatków gospodarstw domowych w Polsce 180 8.3.4. Internet a zachowania gospodarstw domowych 186 8.4. Uwagi końcowe 192 LITERATURA... 194
WSTĘP Ostatnie lata to czas intensywnych zmian w społeczeństwach i gospodarce światowej: globalizacja, rozwój cywilizacji informacyjnej, kształtowanie się gospodarki opartej na wiedzy oraz gwałtowny wzrost znaczenia Chin i Indii jako nowych mocarstw XXI w. Opinie dotyczące zjawiska globalizacji są skrajne, od pozytywnych, po głosy o zdecydowanie negatywnym wydźwięku. Niezależnie od ocen wartościujących, nie ulega wątpliwości, że globalizacja zmieniła kształt oraz sposób funkcjonowania zarówno gospodarki światowej, jak i gospodarek poszczególnych państw. Następuje powolny upadek USA jako monopolistycznego supermocarstwa. Kraj ten nie sprawdził się jako światowy lider na przełomie XX i XXI w. Swoją nieodpowiedzialną polityką osłabił system organizacji międzynarodowych i doprowadził do chaosu na rynkach finansowych. Wiele wydarzeń wskazuje, że załamaniu ulegają długoterminowe trendy i obecnie jesteśmy w kolejnym punkcie zwrotnym historii. Zmieniają się wielcy aktorzy sceny globalnej, organizacje międzynarodowe tracą swój globalny mandat, tworzą się nowe osie strategiczne, takie jak alians Chin i Afryki. Powstają nowe globalne korporacje, mające centrale w Chinach i Indiach, które wykupują udziały w wielkich przedsiębiorstwach Zachodu. Obserwujemy kryzys liberalnego modelu gospodarczego i kryzys demokracji. Nasuwa się pytanie, czy w nadchodzących latach powstanie nowy porządek globalny, czy raczej świat pogrąży się w serii kryzysów i katastrof. Zapowiedź tego mamy w ostatnich latach w postaci kryzysu na rynkach finansowych oraz w postaci niespotykanego spiętrzenia katastrof klimatycznych. Można również zapytać, czy międzynarodowy terroryzm oraz kompleks narkotykowy doprowadzą do anarchizacji sceny globalnej. Wiek XXI jest czasem globalnego ryzyka i uniwersalnej niepewności. Wizja apokaliptycznej zagłady - jak pisze prof. A. Kukliński - nie jest patologiczną utopią pesymistów. Powstanie
10 nowego efektywnego porządku globalnego jest warunkiem niezbędnym przetrwania i rozwoju ludzkości l. Zagrożenia dla procesów rozwojowych wynikać mogą z nadchodzącego, według ostatniego raportu Klubu Rzymskiego, "przekroczenia granic wzrostu". Oznacza ono zbliżanie się gospodarki światowej do regresu wywołanego przez nadmierną długotrwałą ekspansję przemysłową i nadmierny wzrost konsumpcji, a w następstwie tego wyczerpywanie się surowców naturalnych, w tym energetycznych, zatruwanie odpadami przemysłowymi środowiska naturalnego. Postęp techniczny, mimo jego wysokiej dynamiki, nie osłabia już dostatecznie tych zagrożeń. Procesy globalizacyjne, bardzo złożone i wielowątkowe, rzutują niemal na każdą sferę życia społecznego i gospodarczego. Indukują one przy tym niejako kolejne przemiany, zapoczątkowując nowe tendencje i zjawiska. Nie dziwi zatem, że globalizacja stała się przedmiotem analizy bardzo wielu nauk: ekonomicznych, socjologicznych, politycznych, prawnych i historycznych. Ze względu na ograniczone ramy opracowania, nie jest możliwe nawet pobieżne przedstawienie wszystkich aspektów zjawiska globalizacji. W niniejszej pracy przybliżono niektóre z nich, a w szczególności skoncentrowano się na analizie wybranych zagadniell dotyczących wpływu globalizacji na funkcjonowanie polskiej gospodarki. Pierwsze cztery rozdziały są natury bardziej ogólnej, choć w swej wymowie dotyczą również polskiej gospodarki. Pozostałe cztery są ściśle związane z podjętym tematem pracy. W rozdziale pierwszym - wprowadzającym do całości opracowania - omówiono istotę globalizacji, jej charakterystyczne cechy i czynniki ją determinujące. Zwrócono uwagę na elementy pozytywne, ale i na istotne następstwa negatywne oraz zagrożenia dla rozwoju światowego. Podkreślono też problemy związane z ograniczeniem funkcji i roli państwa. W rozdziale omówiono również znaczenie globalizacji w rozwoju gospodarczym Polski, ale też uświadomiono ryzyko i niepewność związane głównie z czynnikami zewnętrznymi (funkcjonowaniem globalnych rynków finansowych oraz nasilającą się presją konkurencyjną na globalnych rynkach towarów i usług). W rozdziale drugim dokonano analizy wpływu międzynarodowego otoczenia na politykę regulacji rynków, jaką stosują państwa narodowe w zglobalizowanym świecie. Przedstawiono główne mechanizmy oddziaływania procesów globalnych na gospodarkę krajową poprzez korporacje międzynarodowe, organizacje ponadnarodowe, transfer wzorców z innych krajów i ideologię globalizacji. Wskazano również na wpływ międzynarodowych procesów na suwerenność i skuteczność krajowej polityki gospodarczej. W rozdziale tym autor l A. Kukliński, Procesy tworzenia i destrukcji porządku globalnego, "Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie" 2008, nr 3.
11 uzasadnia także potrzebę konstrukcji ponadnarodowych mechanizmów regulacyjnych, które byłyby odpowiedzią na zawodność rynku w skali międzynarodowej i nieskuteczność działań pojedynczych państw wobec problemów globalnych. Bardzo ważną kwestią poruszoną w rozdziale trzecim jest przyszłość światowego sektora elektroenergetycznego. Zaopatrzenie gospodarki oraz społeczeństwa w energię elektryczną ma wymiar polityczny, gospodarczy, społeczny i ekologiczny. Autor w świetle uwarunkowań zasobowych, popytowych i zmian klimatycznych omawia problem bezpieczeństwa dostaw surowców energetycznych, a także wynikającą stąd konieczność rozwoju nowych technologii (w tym technologii odnawialnych). Uzasadnia, że możliwości rozwoju globalnej gospodarki w przyszłości są ściśle związane z rozwojem światowego sektora elektroenergetycznego. Zgodnie z hipotezą efektywności proces globalizacji, deterministycznie określając cele i narzędzia polityki ekonomicznej, nieuchronnie ogranicza obszary możliwej ingerencji państwa w sprawy socjalne i zmusza współczesne społeczeństwa do odrzucenia zaawansowanego państwa dobrobytu. W jej świetle państwo dobrobytu przeżywa regres lub nawet zbliża się do swego kresu. Autor rozdziału czwartego na podstawie empirycznych danych nie potwierdza jednak tak drastycznych przemian państwa dobrobytu i wskazuje na słabe punkty hipotezy efektywności: niedocenianie zdolności dostosowawczych państwa dobrobytu, jednostronne spojrzenie na warunki określające działalność podmiotów gospodarczych oraz przeszacowywanie rzeczywistych skutków globalizacji. W końcowej części rozdziału autor formułuje wnioski dla Polski. Przystąpienie Krajów Europy Środkowo-Wschodniej do Unii Europejskiej postawiło przed nimi wyzwanie budowy gospodarek zdolnych do konkurowania zarówno na jednolitym rynku europejskim, jak i w skali globalnej. Autorka w rozdziale piątym omawia czynniki określające międzynarodową konkurencyjność, pozycję i zdolność 'konkurencyjną pdl~kh;:jgospouańo Ha '~1C;.1l11ly~1l 'l\.wjów nowo przyjętych do Unii Europejskiej. Powiększenie jednolitego rynku, dynamiczny rozwój technologii i transportu, wzrost znaczenia organizacji i instytucji międzynarodowych, a także ekspansja zagranicznych przedsiębiorstw stymulują lub wręcz wymuszają internacjonalizację małych i średnich polskich przedsiębiorstw. Rosnąca konkurencja na zagranicznych rynkach, wysokie wymagania odbiorców produktów i upowszechnianie się międzynarodowych standardów narzucają przedsiębiorcom potrzebę ciągłego dostosowywania się do zmieniających się warunków. Identyfikacji podstawowych form wejścia polskich małych i średnich przedsiębiorstw na zagraniczne rynki poświęcony jest rozdział szósty, oparty na analizie badań ankietowych.
12 Kolejny rozdział również dotyczy małych i średnich podmiotów gospodarczych, ale rozważania prowadzone są od strony przystosowania się ich do procesów globalnych ze względu na stosowanie różnych form zatrudnienia. Autorka na podstawie badań ankietowych, przeprowadzonych wśród krakowskich przedsiębiorstw, omawia wykorzystanie przez nie elastycznych form pracy. Konsekwencją globalizacji są zmiany warunków funkcjonowania nie tylko przedsiębiorstw, ale także i innych podmiotów rynkowych, jakimi są gospodarstwa domowe. Ten ważny problem został zaprezentowany w ostatnim rozdziale pracy. Autor na podstawie literatury przedmiotu przedstawił główne tendencje zmian zachowań konsumpcyjnych gospodarstw domowych w aspekcie globalizacji (m.in. przemianę obyczajów, ekologizację, domocentryzację i homogenizację konsumpcji). Zofia Dach