Rodzina jeleniowatych poroże jako fenomen w biologii ssaków

Rodzina jeleniowatych poroże jako fenomen w biologii ssaków Jeleniowate to rodzina ssaków parzystokopytnych, do której zaliczamy około 40 gatunków zamieszkujących praktycznie wszystkie kontynenty między innymi w Europie jeleń szlachetny i sarna, w Ameryce Północnej jeleń wirginijski i wapiti, w Azji jeleń milu, maral czy zamieszkujący Półwysep Indochiński mundżak, do niedawna uważany za najmniejszego przedstawiciela tej rodziny. Błędnie, bo najmniejszym jeleniem świata okazał się mieszkaniec Ameryki Południowej pudu północny, mierzący około 32 35 cm w kłębie i osiągający masę zaledwie 3,3 6 kg. Dla kontrastu, warto pamiętać, że łoś największy jeleniowaty osiąga rozmiar nawet 220 250 cm w kłębie, a masa ciała samców dochodzi bagatela do 800 900 kg. Charakterystyczną cechą rodziny jeleniowatych jest występowanie poroża u samców. Jedynie u reniferów poroże nakładane jest przez przedstawicieli obu płci. Do rodziny tej należą jednak również gatunki jak jelonek błotny, czy piżmowiec zaliczany od niedawna do odrębnej rodziny które poroża nie wykształcają. Natomiast rogi u pustorogich są często cechą charakterystyczną obu płci. Trzeba pamiętać, że poroża nie są rogami. Rogi są typowe dla rodziny pustorogich np. żubra czy muflona. Rogi i poroże są zbudowane z różnych tkanek. Podczas gdy urożenie pustorogich powstaje z martwego zrogowaciałego naskórka, poroże tworzy typowa tkanka kostna, która w odróżnieniu od innych kości szkieletowych, jako jedyna pozostaje 1

nieosłonięta mięśniami. Rosnące poroże pokryte przez tzw. scypuł skórę porośniętą krótkim włosem, pozostaje silnie unerwioną i ukrwioną żywą tkanką. Walczące w tym okresie samce nie korzystają ze swojego atrybutu walki jakim jest poroże, a uderzają w przeciwnika przednimi badylami. Różnice widać również w budowie czaszki. Czaszka jeleniowatych wykazuje typowe wyrostki kości czołowych (tzw. możdżenie), na których każdego roku nakładane są nowe tyki poroża. Budowa czaszki pustorogich pokazuje typowe dla tej rodziny cechy jakimi są możdżenie, które stanowią podstawę rogów, tworzonych przez pochwę rogową - zbitą, zrogowaciałą tkankę naskórka oraz skórę właściwą tworzącą spoiwo dla możdżenia i pochwy rogowej. Rogi rosną przez cały okres życia osobnika i nigdy nie są zrzucane, natomiast poroże rośnie cyklicznie każdego roku. Przeważnie na przedwiośniu, stare i niepotrzebne już tyki poroża są zrzucane, a na ich miejsce w ciągu kilku kolejnych miesięcy powstają nowe. Rogi rosną od podstawy, co oznacza, że najstarszą częścią rogów jest ich wierzchołek, dlatego na podstawie bruzd rocznych przyrostów, można z dużą dokładnością ocenić wiek osobnika. Tymczasem poroże rośnie częścią wierzchołkową, co oznacza, że najstarszą częścią poroża jest jego podstawa. Wymienione cechy jak również inne, wynikające z fizjologii rozwoju i anatomii poroża powodują, że poroże jeleniowatych uznawane jest za fenomen w biologii ssaków. Na rozwój poroża jeleniowatych nakładają się dwa cykle jeden determinowany przez rozwój osobniczy (wiek jelenia), drugi to roczny cykl budowy, zakończenia wzrostu i noszenia wieńca oraz corocznego zrzucania poroża. 2

Możdżenie czyli wyrostki kości czołowej, na których każdego roku jeleniowate budują swoje poroże po raz pierwszy pojawiają się na początku życia płodowego samca, następnie w drugiej połowie ciąży zanikają. Ponownie pojawiają się u samców z rodziny jeleniowatych, jako uwypuklenie kości czołowej, w różnym okresie pierwszego roku życia. W pełni wykształcone możdżenie, przykładowo u jelenia szlachetnego, pojawiają się w 10. 12. miesiącu życia osobnika. Od początku drugiego roku życia, każdego roku przez 4 4,5 miesiąca byki nakładają kolejne poroża. Oznacza to, że wzrost i rozwój poroża jeleniowatych odbywa się w dwóch cyklach wieloletnim i rocznym. Cykl wieloletni odpowiada za to, że w kolejnych latach poroże jeleniowatych staje się coraz większe tyki stają się dłuższe, bardziej masywne i z większą liczbą odnóg, aż do osiągnięcia optymalnego wieku, kiedy poroże osiągnie swój maksymalny potencjał (ten moment jest charakterystyczny dla poszczególnych gatunków: u jelenia szlachetnego jest to 11. 12. rok życia). Ostatnią fazą jest cykl starzenia czyli uwsteczniania się osobnika objawiający się tym, że tyki i odnogi poroża stają się coraz krótsze, coraz cieńsze i z coraz mniejszą liczbą odnóg. W cyklu rocznym, każdego roku (najczęściej kilka miesięcy po okresie godowym danego gatunku u sarny i łosia późną jesienią lub wczesną zimą, u jeleni i daniela na przedwiośniu) zeszłoroczne i niepotrzebne już poroże odpada. W miejsce starych, w okresie 3,5 4,5 miesiąca (w zależności od gatunku), na możdżeniach wyrastają nowe tyki. 3

Okres wzrostu nowego poroża u osobników danego gatunku jest podobny u jelenia szlachetnego trwa 4 4,5 miesiąca (około 120 135 dni). W czasie wzrostu, poroże pokryte jest scypułem (owłosioną skórą), w którym przebiegają wiązki nerwowe oraz naczyniowe, doprowadzające budulec do jego wzrostu. Fizjologia tego procesu, polegająca na corocznej regeneracji naczyń krwionośnych i włókien nerwowych oraz na intensywnej budowie tkanki kostnej jest przykładem niespotykanej odbudowy tkanek, nie mającego sobie równych w świecie zwierząt. Zakończenie budowy poroża oraz rozpoczęcie procesu wycierania ze scypułu, przebiegają w różnym czasie, w zależności od wieku osobnika. Im jest on starszy, tym wcześniej w danym roku rozpoczynają się wzrost i rozwój poroża oraz wycieranie ze scypułu. Całość cyklu wzrostu i rozwoju podlega regulacji hormonalnej, której czynnikiem determinującym jest pora roku, a konkretnie długość dnia. Hormonem stymulującym wzrost poroża jest somatotropina, której aktywność wzrasta przy niskim poziomie testosteronu we krwi, odpowiadającego z kolei za zakończenie procesu wzrostu poroża, jego kostnienie i obumieranie scypułu. Warunkuje on również ujawnienie się drugorzędowych cech płciowych przed okresem godowym przykładowo u jelenia szlachetnego przed rykowiskiem, u dojrzałych osobników na szyi pojawia się obfita grzywa, a mięśnie karku znacznie zwiększają swoją objętość, co powoduje, że byki całkowicie zmieniają swój wygląd. Spośród kilkudziesięciu gatunków jeleniowatych w Polsce występuje tylko pięć i wszystkie są gatunkami łownymi; są to łoś, jeleń szlachetny (zwany również jeleniem europejskim), daniel, sarna oraz jeleń sika przybysz ze wschodniej Azji, który od ponad 100 lat zamieszkuje okolice Kadyn i Pszczyny. Największym przedstawicielem rodziny jeleniowatych jest łoś. Gatunek ten w Europie występuje od północno-wschodnich rubieży Polski, przez Litwę, Łotwę, Estonię, cały Półwysep Skandynawski, przez europejską część Rosji i Azję po Kamczatkę, aż do Alaski i północnej części Kanady. Z tego względu, w zależności od występowania geograficznego populacji, u łosia obserwujemy duże zróżnicowanie 4

morfologiczne objawiające się znacznym zróżnicowaniem wielkości, a tym samym masy ciała oraz rozmiarami i masą poroża. Poroże łosia nazywane jest rosochami. Przyjmować może ono formę palczastych rozgałęzień lub spłaszczonej powierzchni przypominającej łopatę, u której na zewnętrznej krawędzi obecne są wyrostki nazywane pasynkami. Osobniki nakładające takie formy poroża nazywamy odpowiednio badylarzem i łopataczem. Polska populacja łosia występuje na zachodnim krańcu zasięgu występowania tego gatunku, przez co należy do najsłabszych. Zarówno masa ciała naszych łosi, jak i samego poroża, osiągają najmniejsze rozmiary odpowiednio 300 500 kg masy ciała i 10 15 kg masy poroża, w porównaniu do osobników z Półwyspu Kamczatka, czy Alaski, które osiągają masę ciała do 900 kg i masę poroża niejednokrotnie przekraczającą masę 40-50 kg. Stanowi to dowód, że warunki środowiskowe mają ogromny wpływ na jakość osobniczą populacji występujących w różnych strefach klimatycznych. Zanim jednak łoś wykształci tak okazałe rosochy, jego pierwsze poroże, nakładane w 2. roku życia (zazwyczaj około 16 17 miesiąca) ma często postać wyrastających na boki i nierozgałęzionych tyk (tzw. szpicak) o masie poroża z czaszką rzędu około 3 kg. Szczyt rozwoju poroża u tego gatunku przypada na 10. 11. rok życia czyli odpowiednio 9. 10. roczny cykl jego rozwoju. Samiec jelenia szlachetnego, zwanego również jeleniem europejskim, swoje pierwsze poroże wykształca w 2. roku życia, najczęściej do 16. miesiąca. Podobnie jak u większości rodzimych jeleniowatych, przyjmuje ono postać pojedynczych nierozgałęzionych tyk (forma szpicaka) o krótkich 30 40-centymetrowych odnogach 5

bez odgałęzień. W niczym nie przypominają one potężnego 10 15-kilogramowego wieńca, które może nałożyć osobnik w 10. 12. roku życia. Najniżej osadzone odnogi obu tyk nazywamy oczniakami, powyżej których występują opieraki, nad którymi powinny się formować tzw. korony, którymi nazywane są minimum 3 odnogi występujące na zwieńczeniu tyki. U młodszych osobników korony mogą nie występować wówczas tyki wieńca jelenia zakończone są grotem (pojedyncza odnoga) lub widlicą rozwidlona tyka. Dodatkowo, na każdej z tyk pomiędzy oczniakiem a opierakiem może występować dodatkowa odnoga, którą nazywamy nadoczniakiem. Charakterystyczne w porożu jelenia szlachetnego korony widoczne powinny być u byka już od 4. 5. roku życia. W kolejnych cyklach poroże jelenia szlachetnego jest coraz masywniejsze, z większą liczbą odnóg (która nie jest proporcjonalna do wieku osobnika) długością tyk i grubością jego poszczególnych elementów, aż do 11. 12. roku życia, kiedy osiąga maksymalne rozmiary. Potem następuje proces uwsteczniania poroża, co związane jest ze starzeniem się osobnika i spadkiem jego kondycji fizycznej. Pamiętać należy, że poroże jest oznaką jakości osobniczej kondycji poszczególnych samców a tym samym odzwierciedla ono jakość całej populacji. To właśnie m.in. na tej podstawie prowadzona jest selekcja łowiecka samców zwierzyny płowej. Zupełnie inaczej wygląda poroże jelenia sika azjatyckiego przedstawiciela jeleniowatych które od jelenia szlachetnego różni się nie tylko rozmiarem i masą. Najistotniejszą różnicę obserwujemy w zwieńczeniu tyk w porożu jelenia sika nigdy nie występuje korona, charakterystyczna dla poroża jelenia szlachetnego. 6

Charakterystyczną formą poroża, zwanego u tego gatunku również wieńcem, jest ósmak (posiada on po cztery odnogi na każdej z tyk). W dwu kilogramowym porożu jelenia sika występuje oczniak, opierak i charakterystyczne rozwidlenie tyki (składające się z odnogi wewnętrznej i grotu) przypominające widlicę jelenia. Nie wszędzie w Polsce można spotkać daniele. Największe populacje występują w Wielkopolsce, na Pomorzu, Kujawach, Opolszczyźnie oraz na Warmii i Mazurach. Liczebność tych zwierząt w polskich łowiskach szacuje się na 27 tys. osobników i ponad 10 tys. w hodowlach fermowych. Rozmiarem daniele przypominają jelenie sika, ale są trzykrotnie większe od saren i mniej więcej tyle samo mniejsze od jelenia szlachetnego. Poroże daniela różni się od jelenia tym, że w szczytowej partii tyk wykształca łopaty, a nie korony. Trudno pomylić daniela z potężnym łosiem, choć poroże daniela również nazywamy łopatami. Sierść na tułowiu dorosłych danieli wyróżniają liczne białe plamki, które nie występują u saren i jeleni. W populacji danieli stosunkowo często występują również osobniki 7

prawie całkowicie czarne, białe lub albinosy. Powodem tej różnorodności są cechy związane z udamawianiem tego gatunku na przestrzeni wieków w hodowlach parkowych ceniono takie niezwykłe ubarwienie sierści. Spore zróżnicowanie dotyczy również poroża. U dorosłego daniela oprócz dwóch lub trzech odnóg w dole poroża, w jego górnej części pojawia się charakterystyczne rozszerzenie (spłaszczenie) w formie łopaty. Na tylnej krawędzi łopaty widoczne są palczaste wyrostki zwane sękami. Długość poroża dochodzi do ponad 70 cm, a jego masa osiąga 3,5 do 4,5 kg. Tak jak u jeleni, poza okresem godów, daniele żyją w jednopłciowych chmarach oddzielnie łanie i oddzielnie byki. Pierwszą formą poroża u danieli jest szpicak, drugą łyżkarz (z trzema, czterema odnogami na każdej z tyk), u którego górna partia tyk jest już wyraźnie spłaszczona. W trzecim porożu byk zwykle jest również łyżkarzem (rzadziej łopataczem), u szczytu rozwidlonej tyki pojawia się jednak wyraźne już spłaszczenie z licznymi odrostami. Następną formą jest łopatacz, ponieważ powyżej opieraka, u szczytu tyki tworzy się wyraźne spłaszczenie, nazywane łopatą. Najokazalsze rozmiary łopat daniele osiągają w 8. 10. roku życia. Pierwsza odnoga w porożu byka daniela, licząc od łba, to tak zwany oczniak, druga to opierak. Następnie u szczytu tyki tworzy się u dorosłego osobnika łopata, a na tylnej jej krawędzi występują charakterystyczne palczaste wyrostki zwane sękami. Najdłuższy, najniżej osadzony wyrostek - sęk to tak zwana ostroga. Biologia wzrostu i rozwoju poroża sarny które nazywamy parostkami bardzo odbiega od schematów, które występują u pozostałych jeleniowatych w Polsce. 8

Najbardziej podobna jest chyba do łosia, przynajmniej w tym, że obydwa gatunki zrzucają swoje poroża późną jesienią, a najpóźniej w początkach zimy. Sarna buduje swoje poroże zimą to ewenement u jeleniowatych. Z tego względu przykłady anormalnego rozwoju poroża spotykamy najczęściej u saren. Takie osobniki o zdeformowanym porożu, odbiegającym od naturalnego schematu dla danego gatunku jeleniowatych nazywamy myłkusami. U sarny występują trzy podstawowe formy poroża szpicak, widłak i szóstak. Podobnie jak u omawianych wcześniej gatunków jeleniowatych, szpicak to młody samiec (kozioł), który wykształcił poroże w formie dwóch pojedynczych tyk, bez dodatkowych odnóg. U widłaka mamy dodatkowo odnogę przednią lub tylną, a u szóstaka grot (jak nazywamy zwieńczenie poroża sarny) i wyrastające w górnej części tyki - odnogę przednią i tylną. W zależności od liczby odnóg na każdej, mówimy o regularnej (gdy jest taka sama) bądź nieregularnej formie poroża, gdy liczba odnóg jest różna na każdej z tyk. 9