DOKUMENTACJA BADAŃ I PROGRAMY PRAC KONSERWATORSKICH PRZY POLICHROMIACH WE WNĘTRZU SYNAGOGI w OSTROWIE WIELKOPOLSKIM»ANTA«Pracownia Konserwacji Dzieł Sztuki Ul. Matejki 16 62-025 Kostrzyn Wlkp. Kostrzyn Wlkp. lipiec 2008
Treść dokumentacji 1 KARTA IDENTYFIKACYJNA ZABYTKÓW I DOKUMENTACJI BADAŃ...1 2 Historia...2 3 Opis dekoracji w poszczególnych partiach wnętrza...3 3.1.1 Ściany boczne...3 3.1.2 Ściana wschodnia...3 3.1.3 Dekoracja malarska empor...4 3.1.4 Stropy empor i nawy głównej...4 4 Odkrywki...4 5 Stan zachowania...7 5.1.1 Ściany boczne...7 5.1.2 Ściana wschodnia...7 5.1.3 Dekoracja malarska empor...8 5.1.4 Stropy empor i nawy głównej...8 6 Wnioski i założenia konserwatorskie...8 6.1.1 Ściany boczne...8 6.1.2 Ściana wschodnia...9 6.1.3 Dekoracja malarska empor...9 6.1.4 Stropy empor i nawy głównej...9 7 Programy prac konserwatorskich...10 7.1.1 Ściany boczne...10 7.1.2 Ściana wschodnia...10 7.1.3 Dekoracja malarska empor...11 7.1.4 Stropy empor i nawy głównej...12 8 Zalecenia...12 9 Dokumentacja fotograficzna...13
KARTA IDENTYFIKACYJNA ZABYTKÓW I DOKUMENTACJI BADAŃ 1.1 DANE O OBIEKCIE Obiekt: Budynek synagogi w Ostrowie Wielkopolskim przy ul. Raszkowskiej 21. Datowanie: 1857 rok Właściciel/ użytkownik: Gmina Miasto Ostrów Wielkopolski 1.2 DANE O BADANIACH Inwestor: Gmina Miasto Ostrów Wielkopolski Zleceniodawca: Gmina Miasto Ostrów Wielkopolski Zakres prac: Wykonanie odkrywek stratygraficznych, ocena stanu zachowania polichromii, opracowanie programów prac konserwatorskich przy polichromiach. Wykonawcy prac: mgr Arkadiusz Wypych i mgr Katarzyna Wypych Autor opracowania i dokumentacji zdjęciowej: mgr Arkadiusz Wypych, Czas trwania prac: Programy prac konserwatorskich opracowano na podstawie oględzin obiektu i badań wykonanych in situ w lipcu 2008 roku. 1.3 DANE O DOKUMENTACJI Liczba stron tekstu: Liczba fotografii: Autor dokumentacji: mgr Arkadiusz Wypych Data i miejsce wykonania: lipiec 2008, Kostrzyn Wlkp Miejsce przechowywania: 1. Urząd Mejski w Ostrowie Wlkp. 2. ANTA Pracownia Konserwacji Dzieł Sztuki; Arkadiusz Wypych, ul. Matejki 16, 62-025 Kostrzyn Wlkp, tel. 0618178791 1
Niniejsza dokumentacja sporządzona została na zlecenie Gminy Miasto Ostrów Wielkopolski w związku z planowanym remontem budynku synagogi. Dotyczy ona wyłącznie prac konserwatorskich przy polichromiach i dekoracji malarskiej wnętrza synagogi. Historia Ostrów Wielkopolski znajduje się w województwie wielkopolskim, na południowowschodnim krańcu Wysoczyzny Kaliskiej, nad rzeką Ołobok (lewy dopływ Prosny). Pierwsze pisane informacje o wsi pojawiają się w końcu XIII wieku. Prawa miejskie otrzymał Ostrów ok. 1404 roku. Miasto nękane licznymi pożarami rozwijało się bardzo wolno, by po kolejnych zniszczeniach podczas wojny północnej w 1710 roku na krótko utracić je w 1711 roku. Ponowna lokalizacja na prawie magdeburskim nastąpiła już 3 lata później. W mieście wprowadzono wolność religijną ułatwiając w ten sposób osadnictwo innowiercom. Pierwsza gmina żydowska w Ostrowie powstała w roku 1724 jako filia gminy kaliskiej, skąd ówczesny właściciel Ostrowa Jan Jerzy Przebendowski sprowadził szesnaście rodzin żydowskich, nadając im specjalne przywileje. Wybudowano wówczas pierwszą drewnianą synagogę. W r. 1730 Franciszek Bielinski zezwolił Żydom na budowę domów przy ul. Raszkowskiej, a każdy kto budował dom, był zwolniony z płacenia czynszu i podatków. W r. 1765 Ostrów zamieszkiwało już 266 Żydów. Rozwój handlu i rzemiosła (sukiennictwa) sprawiły, że pod koniec XVIII wieku Ostrów Wielkopolski był już jednym z najzamożniejszych ośrodków regionu. Po roku 1793 miasto znalazło się na terenie Prus a od roku 1807 wchodziło w skład Księstwa Warszawskiego, by po Kongresie Wiedeńskim (1815) ponownie znaleźć się w Prusach. Ilość mieszkańców pochodzenia żydowskiego stale wzrastała. W 1871 roku w Ostrowie mieszkało 1611 Żydów, co stanowiło ok. 20% ogółu mieszkańców miasta. Ponieważ większość rodzin żydowskich osiedlających się w Ostrowie pochodziła z terenów Niemiec, po I Wojnie Światowej i przyłączeniu miasta do Rzeczypospolitej większość z nich opuściła je decydując się na emigrację. W okresie międzywojennym, w 1921 roku w mieście pozostało 170 osób narodowości żydowskiej (ok. 1% mieszkańców miasta). W roku 1927 było tylko 39 osób biorący udział w nabożeństwach szabasowych. W 1939 roku w Ostrowie Wielkopolskim żyło tylko 66 Żydów. Po zajęciu miasta przez Niemców we wrześniu 1939 roku wszyscy Żydzi zostali deportowani do Generalnej Guberni. W latach 1942-1944 w Ostrowie Wielkopolskim istniał obóz pracy przymusowej dla Żydów. Miasto zostało wyzwolone w styczniu 1945 roku. Pierwsza synagoga w Ostrowie Wielkopolskim została wybudowana w 1724 roku przy wsparciu właściciela miasta, Jana Jerzego Przebendowskiego. Był to niewielki drewniany budynek kryty gontem. Funkcjonował on do ok. połowy XIX w., do czasu budowy drugiej synagogi, będącej przedmiotem niniejszego opracowania. O konieczności budowy drugiej synagogi zdecydowały jej zbyt małe rozmiary jak na potrzeby rozwijającej się gminy i zły stan zachowania. Kamień węgielny pod nowy budynek położono 07.04.1857 roku. Autorem projektu był mieszkający w Ostrowie architekt i budowniczy Moritz Landé. Budowę tę ze strony państwowej nadzorował królewski inspektor budowlany Kasel. Budynek zgodnie z planem oddano ostrowskiej gminie żydowskiej do użytkowania w roku 1860. W czasie II wojny światowej hitlerowcy wyburzyli prawie całą 2
dzielnicę żydowską. Synagoga zachowała się dzięki specyficznemu mikroklimatowi wnętrza, gdzie Niemcy zlokalizowali magazyny alkoholu i żywności. Po wojnie, wobec braku społeczności żydowskiej, pełniła w dalszym ciągu funkcje magazynowe (skład meblowy). W tym okresie dokonano ponadto zmian we wnętrzu: wywieziono elementy ruchome, sprzęty rytualne i zlikwidowano szafę ołtarzową. Na przełomie lat 80-tych i 90-tych pojawiło się kilka projektów adaptacyjnych. Udało się jednak zrealizować tylko najbardziej palącą potrzebę, jaką była renowacja pokrycia dachowego zabezpieczająca drewniane wnętrza przed rozkładem pod wpływem wody deszczowej. W 1988 roku synagoga z Ostrowa Wielkopolskiego wpisana została do rejestru zabytków. Brak jednak było pomysłu na zagospodarowanie opuszczonego i niszczącego budynku. W 2005 roku rada miasta Ostrowa Wielkopolskiego zakupiła synagogę od gminy żydowskiej we Wrocławiu. Obecnie synagoga sporadycznie wykorzystywana jako scena impresaryjna (Festiwal Teatrów Niezawodowych, Festiwal Filmów na Slajdach). Odbył się tu także cykl seminariów Przeszłość dla Przyszłości traktujących o przenikaniu się kultur niemieckiej, żydowskiej, polskiej i rosyjskiej, których gościem był m.in. ambasador Izraela w Polsce Szewach Weiss. Moritz Lande - Projektant i budowniczy ostrowskiej synagogi. Urodzony w 1829 w Ostrowie Wielkopolskim, w zamożnej rodzinie kupieckiej. Kształcił się między innymi we Wrocławiu i u swego stryja Jacoba Lande, który był architektem. Oprócz synagogi w Ostrowie Wielkopolskim zbudował jeszcze jeden budynek, kamienicę mieszcząca się również przy ulicy Raszkowskiej, w której sam zamieszkał. Drugim po Ostrowie obszarem działania Moritza Landé był Berlin, do którego przeniósł się wraz z rodziną i gdzie również wybudował dom. Był między innymi projektantem jednego z cmentarzy żydowskich w stolicy Niemiec. Opis dekoracji w poszczególnych partiach wnętrza Ściany boczne Ściany pokryte są tynkiem wapiennym, drobnoziarnistym o jasnougrowym kolorze. Na całej powierzchni pomalowane zostały monochromatyczie, prawdopodobnie w technice klejowej. Lokalnie wokół otworów okiennych i drzwiowych wykonano w tej samej technice skromną dekorację ornamentalną. W każdym wypadku jest ona w pełni powtarzalna. Prawdopodobnie wykonana została odręcznie na podstawie szablonów. Dekoracja ta przebiega przez całą wysokość ściany, od stropu najwyższej kondygnacji do parteru, gdzie kończy się na wysokości ok. 150 cm, ponad monochromatyczną lamperią. Utrzymana jest w stonowanej, brązowo-ugrowej kolorystyce. Ściana wschodnia Na jej tle ustawiony był Aron Hokadesz. Jej dekoracja i zdecydowana kolorystyka wyróżniały miejsce w całym wnętrzu i podkreślały jego rangę. Podobnie jak na ścianach bocznych czerwona monochromia ścian oraz błękitny strop malowane są w bliżej nie określonej, chudej, zapewne klejowej technice. Ścianę w górnej części zamyka i oddziela od 3
stropu fryz szerokości ok. 170. Malowany iluzjonistycznie, w odcieniach szarości imituje dekorację sztukatorską profilowane listwy, stylizowane palmetki i lilijki. Na stropie znajdują się blaszane, tłoczone gwiazdki zapewne pierwotnie złocone. Na środku ściany wschodniej znajduje się okrągłe okno pierwotnie otoczone złotymi promieniami. Dekoracja malarska empor Na słupach i balustradach empor widoczne są dwie kolejne dekoracje malarskie. Obydwie wykonane w podobnej, tłustej, prawdopodobnie temperowej technice, przy użyciu szablonów. Różnią się one kolorystyką o raz nieznacznie formą. W obydwu wypadkach zastosowano motywy bardzo schematycznych, patronowych, malowanych monochromatycznie wici roślinnej, kymationu itp. Dekorację dopełniają gipsowe, złocone okrągłe rozety na środku każdej balustrady oraz cienkie, złocone listewki dzielące balustrady na mniejsze, kwadratowe i prostokątne pola. Stropy empor i nawy głównej Obecnie na stropach znajduje się współczesne deskowanie rodzaj boazerii. Na zdjęciach archiwalnych widoczne jest inne wykończenie tych powierzchni. Prawdopodobnie były one tynkowane i malowane, zapewne w sposób analogiczny do dekoracji ścian bocznych. Widoczne na zdjęciach polichromie miały charakter geometrycznych podziałów być może z motywami roślinnymi. Nie wykluczone, że jej detale mogły być powtarzalne, wykonane przy pomocy szablonów. Odkrywki Odkrywka nr 1: filar empory po stronie południowej (fot. nr 78) 0 drewno 1 Warstwa biała, o bardzo zróżnicowanej grubości grunt, warstwa wyrównująca 2 warstwa ugrowa, zwarta, twarda, wykazująca tendencje do łuszczenia się pierwotna warstwa malarska tło. 3 Warstwa zielona wykazująca znaczną tendencję do łuszczenia się - przemalowanie Odkrywka nr 2: filar empory po stronie południowej (fot. nr 79) 0 drewno 1 warstwa ugrowa, zwarta, twarda, wykazująca tendencje do łuszczenia się pierwotna warstwa malarska tło. 2 warstwa zielona wykazująca znaczną tendencję do łuszczenia się - przemalowanie W odkrywce nr 2 nie pojawiła się w-wa nr 1.1 będąca tylko warstwą wyrównującą. 4
Odkrywka nr 3: ściana zachodnia empory południowej (fot. nr 80) 0 tynk - zaprawa wapienno-piaskowa, wyrównany za pomocą pobiały wapiennej 1 warstwa o jasougrowa o chłodnym odcieniu, wykonana w bliżej nie określonej, chudej, zapewne klejowej technice 2 warstwa zielona, wykonana w bliżej nie określonej, chudej, zapewne klejowej technice zapewne przemalowanie 3 warstwa ugrowa, bardziej zwarta niż warstwy poprzednie, wykazująca tendencję do łuszczenia się. Bardzo zabrudzona Odkrywka nr 4: ściana wschodnia (fot. nr 83) 0 tynk - zaprawa wapienno-piaskowa, wyrównany za pomocą pobiały wapiennej 1 warstwa czerwona o odcieniu czerwieni żelazowej, wykonana w bliżej nie określonej, chudej, zapewne klejowej technice pierwotna warstwa dekoracyjna. Bardzo zabrudzona. Odkrywka nr 5: fragment kymationu dekoracji sztukatorskiej ściany wschodniej (fot. nr 85) 0 gips 1 warstwa białą, wykonana w bliżej nie określonej, chudej technice, być może pobiała wapienna lub farba klejowa 2 warstwa szara, zwarta, wykonana w chudej technice - przemalowanie Odkrywka nr 6: fragment astragalu dekoracji sztukatorskiej ściany wschodniej (fot. nr 86) 0 gips 1 warstwa białą, wykonana w bliżej nie określonej, chudej technice, być może pobiała wapienna lub farba klejowa 2 warstwa szara, zwarta, wykonana w chudej technice przemalowanie Układ warstw w odkrywkach nr 5 i 6 jest identyczny. Nie stwierdzono zróżnicowania kolorystycznego poszczególnych elementów dekoracji sztukatorskiej. Odkrywka nr 7: Strop nad ścianą wschodnią 0 tynk - zaprawa wapienno-piaskowa 1 Warstwa biała pobiała wapienna 2 warstwa niebieska, wykonana w bliżej nie określonej, chudej technice, prawdopodobnie identycznej jak monochromia ściany wschodniej 5
Okrywka nr 8: drzwi frontowe główne wejście, strona wewnętrzna (fot. nr 87) 0 Drewno. 1 Warstwa jasnougrowa, twarda, prawdopodobnie wykonana w technice olejnej. 2 Warstwa szarozielona (o odcieniu rozbielonej umbry) 3 Warstwa biała, występująca lokalnie kit wyrównujący pęknięcia drewna i ubytki warstwy malarskiej. 4 Warstwa brązowa o chłodnym odcieniu. 5 Warstwa brązowa o ciepłym czerwonawym odcieniu obecna dekoracja drzwi. Okrywka nr 9: drzwi frontowe główne wejście, strona zewnętrzna (fot. nr 88) 0 Drewno. 1 Warstwa jasnougrowa, bardzo krucha. 2 Warstwa o barwie od jasnougrowej do ciemnougrowej, w formie pionowych linii imitująca usłojenie drewna, laserunkowa mazerunek. 3 Warstwa brązowa o ciepłym odcieniu, zachowana lokalnie. 4 Warstwa brązowa o ciepłym czerwonawym odcieniu identyczna z warstwą 8.5 obecna dekoracja drzwi. Odkrywka na drzwiach wewnętrznych przedsionka zachodniego po stronie północnej (fot. nr 89) 0 Drewno. 1 Warstwa ugrowa, bardzo krucha. 2 Warstwa jasna o ugrowozielokawym odcieniu 3 Warstwa ciemnozielona obecna dekoracja drzwi Odkrywka na drzwiach wewnętrznych przedsionka zachodniego po stronie północnej (fot. nr 90) 0 Drewno. 1 Warstwa ugrowa, bardzo krucha. 2 Warstwa o barwie od jasnougrowej do ciemnougrowej, w formie pionowych linii imitująca usłojenie drewna, laserunkowa mazerunek. 3 Warstwa jasna o ugrowozielokawym odcieniu 4 Warstwa ciemnozielona obecna dekoracja drzwi. 6
Stan zachowania Ze względu na zbyt krótki okres przeznaczony na przeprowadzenie badań nie przeprowadzono badań identyfikacyjnych technik wykonania dekoracji. Ściany boczne Na ścianach wewnątrz budynku nie stwierdzono pęknięć mogących wskazywać na możliwości występowania problemów natury konstrukcyjnej. Tynki są częściowo odspojone od ceramicznego podłoża. Powierzchnię odspojeń oszacowano na ok.10-15%. W związku z niemal całkowitym zniszczeniem okien, ściany wewnątrz budynku były regularnie zalewane przez wody deszczowe. Skutkowało to ich lokalnym zagrzybieniem, zasoleniem i miejscami głęboką degradacją tynków. Powierzchnię ubytków tynków wraz z tynkami zasolonymi, zagrzybionymi i zdegradowanymi, koniecznymi do usunięcia oszacowano na ok. 70%. Powierzchnie ścian zapewne od początku malowane były w technice klejowej. Prawdopodobnie w tej samej technice wykonano malowaną na nich dekorację ornamentalną. Zapewne w wyniku regularnego zamakania powierzchni ścian oraz działania niekorzystnych warunków klimatycznych spoiwo warstwy malarskiej uległo daleko idącej degradacji i w efekcie warstwa malarska znacznie pudruje się. W miejscach narażonych na bezpośrednie działanie wody tj. przede wszystkim w bezpośredniej okolicy okien została całkowicie zmyta lub znacznie łuszczy się wraz z warstwą zdegradowanego tynku. Osłabiona warstwa malarska w wielu miejscach uległa uszkodzeniom mechanicznym dotyczy to przede wszystkim dekoracji ornamentalnej stanowiącej obramienia okien. Na znacznych powierzchniach jest ona całkowicie przetarta bądź nosi liczne ślady drobniejszych uszkodzeń. Łączny ubytek warstwy malarskiej w partiach dekoracji ornamentalnej oszacowano na ok. 70%. Cała powierzchnia ścian jest bardzo zabrudzona. Na jej powierzchni widoczne są przebarwienia spowodowane bezpośrednim oddziaływaniem wody i porastaniem ścian przez grzyby. Warstwę malarską pokrywa również gruby woal kurzu. Ściana wschodnia Dekoracja ściany wschodniej zachowana jest stosunkowo dobrze. Deskowanie sklepienia zapewne w wyniku zamakania i rozwoju grzybów uległo na powierzchni ok. 15-20% całkowitemu zniszczeniu. W związku z tym na tej powierzchni nie zachowały się tynk i warstwa malarska. W pozostałej części tynki są osłabione, z nieznaczną tendencją do piaskowania się. Na ścianie wschodniej znajdują się liczne niewielki zadrapania o głębokości do 2 cm. Na powierzchni tynków nie stwierdzono występowania spękań. Powierzchnię odspojeń tynków w dolnych, dostępnych partiach oszacowano na ok. 5-10%, przy czym nie mają one tendencji do dalszego odspajania się i pękania. Polichromia pomimo znacznego pudrowania warstwy malarskiej zachowała się stosunkowo dobrze i jest w pełni czytelna. W dolnej partii do wysokości ok. 1 m została w znacznie uszkodzona i miejscami niemal całkowicie zmyta. W pozostałej części poza niewielkimi przetarciami jej ubytki pokrywają się z ubytkami tynków. W miejscu wykonania odkrywek stwierdzono obecności tylko jednej warstwy dekoracyjnej. Na ich podstawie nie można ocenić, czy jest to pierwotna dekoracja, czy też ściana została w przeszłości gruntownie oczyszczona podczas renowacji. Na 7
sklepieniu znajduje się ok. 30 metalowych całkowicie skorodowanych gwiazdek. Oszacowano, że pierwotnie było ich ok. 50. Prawdopodobnie były one złocone. Dekoracja malarska empor Stan zachowania podłoża jest stosunkowo dobry. Nie stwierdzono występowania ubytków spowodowanych np. żerowaniem owadów. Zniszczenia spowodowane rozwojem grzybów koncentrują się na niewielkich powierzchniach przy ścianach bocznych. Cała powierzchnia pierwotnej polichromii została przemalowana. Pomimo tego, na skutek łuszczenia się wtórnej warstwy malarskiej na całej powierzchni jest ona doskonale czytelna. Jednak z powodu przesycenia tłustym spoiwem następnej warstwy uległa ona w wielu miejscach nieodwracalnym przebarwieniom. Wykazuje ona ponadto pewną tendencję do łuszczenia się. Stropy empor i nawy głównej Obecnie stropy empor i nawy głównej pokrywa dekowanie rodzaj sosnowej boazerii. Na archiwalnych zdjęciach widoczna jest jednak dekoracja malarska. Jest ona słabo czytelna, prawdopodobnie miała ona jednak charakter geometryczny, być może z motywami roślinnymi. Po wykonaniu odkrywek stwierdzono występowanie pod wspomnianym deskowaniem surowych desek sosnowych. Na deskach tych widoczne są ślady mogące wskazywać, że wcześniej były one pokryte matą trzcinową i tynkowane, podobnie jak strop we wnęce na ścianie wschodniej. Wnioski i założenia konserwatorskie Na skutek wieloletnich zaniedbań i powstałych w wyniku tego nieszczelności dachów i okien, zniszczenia opierzeń itp. wnętrze synagogi uległo daleko idącej dewastacji. Na dużych powierzchniach niemal całkowitej degradacji uległy tynki i znajdujące się na nich polichromie. W znacznym stopniu uszkodzona jest stolarka drzwi, okna oraz konstrukcje empor. W trakcie kompleksowego remontu budynku powinny zostać skutecznie usunięte wszystkie przyczyny zaistniałych zniszczeń, w tym nieszczelności stropów i okien. W trakcie prac bezwzględnie koniecznym jest usunięcie zdegradowanych, zasolonych i zagrzybionych tynków. Celem prac przy polichromiach we wnętrzu oprócz ich utrwalenia i zabezpieczenia jest przywrócenie im pierwotnej formy. Ściany boczne Ze względu na bardzo zły stan techniczny zaawansowaną degradację, zasolenie i zagrzybienie znaczna część tynków powinna zostać usunięta. Dotyczy to w szczególności najbardziej zniszczonych tynków znajdujących się w sąsiedztwie okien. W miejscach tych znajduje się również malowana dekoracja ornamentalna. Ponieważ jest ona w pełni 8
powtarzalna i nie ma charakteru indywidualnego a przy tym jest w znacznym stopniu uszkodzona proponuje się jej usunięcie wraz z zdegradowanymi tynkami. Przedtem koniecznym jednak będzie jej dokładne zinwentaryzowanie. Po uzupełnieniu tynków proponuje się wykonanie rekonstrukcji polichromii na podstawie przeprowadzonej wcześniej inwentaryzacji. O charakterze dekoracji decyduje nie tylko jej forma i kolorystyka, ale także specyficzna technika wykonania. Ponieważ ściany malowane były przy zastosowaniu wychodzących obecnie z użycia farb klejowych całkowicie matowych i nadających powierzchni ściany charakterystyczną fakturę, proponuje się użycie ich również do wykonania rekonstrukcji dekoracji. Znajdująca się w dolnej części lamperia wykonana była w znacznie bardziej trwałej technice (być może kazeinowej), co uzasadniają względy praktyczne. W tej części proponuje się użycie farb silikatowych o duże paroprzepuszczalności i jednocześnie odpornych na zmywanie na mokro np. farb Keim Ecosil. Ściana wschodnia Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja dekoracji na ścianie wschodniej, która stanowiła najbogatszy element wystroju zdecydowanie wyróżniający się we wnętrzu. Jej dekoracja jest w prawdzie również powtarzalna jednak zapewne nie była malowana przy użyciu szablonów. Ze względu na jej szczególne walory dekoracyjne oraz stosunkowo dobry stan zachowania proponuje się przeprowadzenie prac konserwatorskich w pełnym zakresie, z zachowaniem oryginalnej warstwy malarskiej. Proponuje się więc jej oczyszczenie, wykonanie konsolidacji i lokalnego uzupełnienia ubytków zaprawy oraz polichromii. Dekoracja malarska empor Przed przystąpieniem do prac konserwatorskich przy polichromiach koniecznym jest wykonanie niezbędnych napraw i uzupełnień elementów stolarki. Koniecznym jest równień usunięcie i uporządkowanie wszystkich prowizorycznych instalacji elektrycznych. Podobnie jak na ścianach bocznych dekoracja empor wykonana została przy użyciu szablonów, jest więc w pełni powtarzalna i pozbawiona cech indywidualnych jest jednak znacznie bardziej schematyczna. Ze względu na tendencje do łuszczenia się jej dokładne oczyszczenie może okazać się nie możliwe bez jej dalszego, znacznego uszkodzenia. Ponadto nakład środków niezbędnych na jej oczyszczenie, konsolidację i precyzyjne uzupełnienie polichromii może okazać się dalece nie proporcjonalny do uzyskanych efektów. W związku z tym proponuje się jej oczyszczenie, skonsolidowanie i zabezpieczenie (np. werniksem). Następnie jej udokumentowanie i opracowanie inwentaryzacji i w dalszej kolejności po odpowiednim przygotowaniu podłoża wykonanie jej pełnej rekonstrukcji. Stropy empor i nawy głównej Pierwotna dekoracja stropów empor i nawy głównej nie zachowała się zapewne w ogóle. Stanowiła ona jednak bardzo istotny element wystroju wnętrza. W związku z powyższym założono konieczność jaj rekonstrukcji w technice identycznej bądź zbliżonej do oryginalnej (jak strop we wnęce przy ścianie wschodniej) z użyciem tynków wapienno-piaskowych oraz 9
wykonanie rekonstrukcji polichromii. Przy braku odpowiednich źródeł ikonograficznych koniecznym będzie wykonanie ich aranżacji malarskiej według przygotowanych projektów. Programy prac konserwatorskich Ściany boczne 1. Opracowanie fotograficznej i opisowej dokumentacji stanu zachowania dekoracji malarskiej ścian przed rozpoczęciem prac konserwatorskich 2. Wykonanie rysunkowej inwentaryzacji dekoracji malowanych na ścianach 3. Całkowite usunięcie odspojonych, zasolonych (z odpowiednim nadmiarem) i zagrzybionych partii tynków 4. Oczyszczenie ścian z kurzu. 5. Usunięcie osłabionych i łuszczących się warstw farby. 6. Okurzenie powierzchni ściany i pozostałych tynków. 7. Usunięcie zdegradowanych spoin pomiędzy cegłami. 8. Konsolidacja pozostałych tynków i wyrównanie chłonności cegły przed nałożeniem nowych tynków preparatem Baumit PutzFestiger 9. Rekonstrukcja tynków przy użyciu zaprawy RK 38 f-my Bayosan 10. Malowanie powierzchni farbą klejową dwukrotne w kolorze tła dekoracji ornamentalnej 11. Naniesienie na przygotowane podłoże przerysów dekoracji ornamentalnej 12. Malowanie dekoracji ornamentalnej 13. Gruntowanie podłoża lamperii w parterowej części ścain 14. Gruntowanie przygotowanych ścian preparatem Keim Ecosil-Grund. 15. Malowanie powierzchni farbą Keim Ecosil. 16. Opracowanie powykonawczej dokumentacji konserwatorskiej Ściana wschodnia 1. Dokumentacja stanu przed rozpoczęciem prac konserwatorskich 2. Zabezpieczenie osypujących się zapraw w szczególności na sklepieniu 3. Demontaż metalowych gwiazdek 4. Oczyszczenie powierzchni z kurzu przy pomocy miękkich pędzli 5. Konsolidacja powierzchni warstwy malarskiej roztworem Paraloidu B-72 w toluenie 6. Podklejenie odspojonych tynków przy użyciu dyspersji żywic akrylowych (np. Primal AC 33) 7. Wzmocnienie i uzupełnienie deskowania stropu 8. Uzupełnienie maty trzcinowej 9. Uzupełnienie ubytków tynków zaprawą wapienno-piaskową 10. Opracowanie faktury powierzchni tynków 11. Wyrównanie chłonności kitów roztworem Paraloidu B-72 w toluenie 12. Punktowanie ubytków monochromii i polichromii na stropie i ścianach 13. Oczyszczenie gwiazdek z korozji 10
14. Rekonstrukcja brakujących gwiazdek 15. Złocenie gwiazdek metodą galwaniczną 16. Montaż gwiazdek Dekoracja sztukatorska na ścianie wschodniej 1. Opracowanie fotograficznej i opisowej dokumentacji stanu zachowania dekoracji sztukatorskiej przed rozpoczęciem prac konserwatorskich 2. Wstępne oczyszczenie z luźnych zabrudzeń 3. Mechaniczne usunięcie przemalowań przy pomocy skalpeli i sztywnych pędzli 4. Wykonanie rekonstrukcji ubytków dekoracji sztukatorskiej przy użyciu gipsu 5. Wzmocnienie strukturalne gipsu i wyrównanie chłonności jego powierzchni 6. Malowanie powierzchni dekoracji sztukatorskiej farbą klejową, przy użyciu bieli tytanowej przełamanej stosownie do potrzeb 7. Opracowanie powykonawczej dokumentacji konserwatorskiej Dekoracja malarska empor 1. Wykonanie opisowej o fotograficznej dokumentacji stanu zachowania obiektów przed podjęciem prac 2. Demontaż elementów złoconych gipsowych rozet i drewnianych ramek 3. Oczyszczenie powierzchni drewna z przemalowań: mechaniczne przy pomocy skalpeli i szpachli, w razie konieczności wspomagane środkami chemicznymi preparatami do usuwania starych powłok malarskich (np. Scansol), z zachowaniem ostrożności, tak aby nie uszkodzić pierwotnej dekoracji. 4. Wykonanie inwentaryzacji zachowanych pierwotnych dekoracji patronowych. Wykonanie ich przerysów wraz z ustaleniem i udokumentowaniem ich kolorystyki 5. Odtłuszczenie oczyszczonej powierzchni dekoracji za pomocą rozpuszczalników, np. acetonu. 6. Skonsolidowanie i zabezpieczenie oczyszczonej dekoracji malarskiej przy pomocy ok. 2-5% roztworu Paraloidu B-72. Celem jest między innymi ograniczenie chłonności oryginalnej warstwy malarskiej i zabezpieczenie przed migrowaniem w jej głąb spoiwa następnych warstw. Po konsolidacji koniecznym jest sezonowanie zabezpieczonych powierzchni przez okres ok. 1 tyg. 7. Wykonanie rekonstrukcji brakujących elementów konstrukcji i lokalne uzupełnienie ubytków drewna: flekowanie, uzupełnienie mniejszych ubytków przy pomocy kitu sporządzonego z pyłu drzewnego i polioctanu winylu. 8. Wyrównanie powierzchni w miejscach głębszych ubytków warstw farby np. szpachlówką Spakkeli wood putty firmy Tikkurila 9. Malowanie np. emalią alkidową Everal Universal prod. firmy Tikkurila barwionej wg palety Tikkurila Symphony. 10. Naniesienie przy pomocy szablonów na przygotowaną powierzchnię dekoracji ornamentalnej. Wstępnie proponuje się użycie farb akylowych, gotowych lub przygotowanych z pigmentów i spoiwa (np. Primalu AC33). Przygotowując farby należy brać po uwagę możliwość zmieniania się ich kolorystyki podczas werniksowania. 11
11. Werniksowanie powierzchni przy pomocy werniksu matowego np. firmy Talens, w razie konieczności dodatkowo zmatowionego dodatkiem wosku (np. Cosmoloidu H- 80) 12. Wykonanie uzupełnień i rekonstrukcji brakujących elementów rozet 13. wykonanie rekonstrukcji brakujących drewnianych ramek 14. złocenie rozet i ramek w technice na mat przy użyciu szlagmetalu 15. Montaż rozet i ramek 16. Opracowanie powykonawczej dokumentacji z przeprowadzonych prac Stropy empor i nawy głównej 1. Usunięcie obecnego deskowania 2. Uporządkowanie konstrukcji empor i stropów 3. Przytwierdzenie do powierzchni deskowania maty trzcinowej (w wypadku pełnej rekonstrukcji stropów wydaje się dopuszczalnym zastosowanie siatki cięto-ciągnionej zamiast mat trzcinowych) 4. Tynkowanie powierzchni stropów zaprawą wapienną RK38 f-my Baumit 5. Gruntowanie w celu wyrównania i ograniczenia chłonności 6. Malowanie powierzchni farbą klejową dwukrotne w kolorze tła dekoracji ornamentalnej 7. Wykonanie projektów polichromii na podstawie zachowanych materiałów ikonograficznych 8. Wykonanie rekonstrukcji polichromii, w dowolnej technice dającej efekt optycznie zbliżony do powierzchni malowanej farbami klejowymi. 9. Opracowanie powykonawczej dokumentacji konserwatorskiej Zalecenia Prace konserwatorskie przy polichromiach są tylko elementem znacznie szerszego zakresu prac o charakterze budowlanym. Prac te powinny być wykonywane również pod nadzorem konserwatorskim ze względu na możliwość uszkodzenia polichromii. W trakcie ich trwania bezwzględnie koniecznym będzie zabezpieczenie polichromii przed uszkodzeniem. Część prac koniecznych do wykonania przy polichromiach skuwanie zagrzybionych i zasolonych tynków oraz zrywanie deskowania stropów ma charakter prac budowlanych i mogą one być wykonywane przez odpowiednio przygotowanych robotników. Wszystkie jednak muszą być wykonywane pod ścisłym nadzorem konserwatorskim. Bezwzględnie konieczną jest zmiana typu oświetlenia wnętrza w trakcie prac i przede wszystkim po oddaniu obiektu do użytku. Obecne (sodowe?) oświetlenie w znacznym stopniu deformuje kolorystykę wnętrza. 12
Dokumentacja fotograficzna Widok wnętrza synagogi w kierunku wschodnim 2 Widok wnętrza synagogi w kierunku zachodnim 3 Widok wnętrza synagogi w kierunku północnozachodnim 4 Widok na empory na ścianie zachodniej 5 Empora północna I piętra, widok w kierunku zachodnim 6 Empora zachodnia I piętra, widok w kierunku północnym 7 Parter, fragment ściany i wejścia po stronie południowej 8 Parter, fragment ściany zachodniej po stronie północnej 9-13 Parter, zachowane fragmenty dekoracji malarskiej 14 Empora I piętra, ściana północna 15 Empora I piętra, fragment ściany południowej 16 Empora I piętra po stronie południowej, nadproże wyjścia na klatkę schodową 17-19 Empora I piętra fragmenty dekoracji malarskiej 20 Empora I piętra, grzybnia rozwijająca się na ścianach, drewnianym nadprożu i deskowaniu stropu 21 Empora II piętra, zachowany fragment dekoracji malarskiej 22 Empora II piętra, północnozachodni narożnik, zdegradowany tynk i polichromia całkowicie zniszczona w wyniku zaciekania wody deszczowej przez nieszczelne dachy 23-25 Empora południowa II piętra, 26 Empora II piętra, narożnik południowowschodni, przy wejściu na klatkę schodową 27 Widok ogólny na ścianę wschodnią 28-30 Malarska i sztukatorska dekoracja obramienia ściany wschodniej 31-32 Fragment dekoracji malarskiej w zwieńczeniu łuku zamykającego ścianę wschodnią 33 Fragment dekoracji sztukatorskiej obramienia łuku zamykającego ścianę wschodnią 34 Przejście do klatek schodowych w ścianie wschodniej 35-37 Dekoracja malarska ściany wschodniej 38 Gwiazdka ze stropu wieńczącego wnękę w ścianie wschodniej 39 Widok z empory północnej na dolną część ściany wschodniej 40 Dolna część wnęki w ścianie wschodniej 41-43 Łącznik pomiędzy klatkami schodowymi za ścianą wschodnią 44-46 Przedsionek wejścia głównego po stronie północnej 47-49 Łącznik pomiędzy klatkami schodowymi po stronie zachodniej 50-52 Zachodni przedsionek wejściowy po stronie północnej 53-56 i 58 Detale konstrukcji empor 57 i 59 Dekoracja zwieńczenia empor 13
60-63 Detale konstrukcji empor 64-66 Detale dekoracji empor 67-72 Elementy dekoracji malarskiej empor 73 Strop wieńczący nawę główną 74 Strop ponad najwyższą kondygnacją empor 75 Strop empory II piętra po usunięciu części współczesnego deskowania 76-77 Przykłady zagrzybienia ścian i stropów Odkrywki 78 Odkrywka nr 1 na filarze empory po stronie południowej 79 Odkrywka nr 2 na filarze empory po stronie południowej 80 Odkrywka nr 3 na ścianie zachodniej empory południowej 81-82 Ściany empor podczas oczyszczania 83 Odkrywka na ścianie wschodniej 84 Fragment ściany wschodniej po wykonaniu próby oczyszczania 85 Odkrywka na fragmencie kymationu dekoracji sztukatorskiej ściany wschodniej 86 Odkrywka na fragmencie astragalu dekoracji sztukatorskiej ściany wschodniej 87 Odkrywka na drzwiach wejściowych wejścia głównego po stronie wewnętrznej 88 Odkrywka na drzwiach wejściowych wejścia głównego po stronie zewnętrznej 89-90 Odkrywki na drzwiach wewnętrznych przedsionka zachodniego po stronie północnej 14