UWARUNKOWANIA STANU ZDROWIA W XIX-WIECZNYM POZNANIU CONDITIONING OF HEALTH STATUS IN THE 19 TH CENTURY POZNAŃ

Nowiny Lekarskie 2007, 76, 4, 357-362 GRAŻYNA LICZBIŃSKA, ANNA SOSINKO, ALICJA BUDNIK UWARUNKOWANIA STANU ZDROWIA W XIX-WIECZNYM POZNANIU CONDITIONING OF HEALTH STATUS IN THE 19 TH CENTURY POZNAŃ Zakład Ekologii Populacyjnej Człowieka, Instytut Antropologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Jan Strzałko Streszczenie Wstęp. WHO definiuje zdrowie jako (...) pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny a nie tylko brak choroby lub niedomagania. Na podstawie danych o umieralności i przyczynach zgonu możemy próbować ocenić zdrowie w populacjach historycznych. Cel pracy. Celem pracy jest analiza uwarunkowań stanu zdrowia na podstawie przyczyn zgonów i ich sezonowej rytmiki w ciągu roku wśród mieszkańców XIX-wiecznego Poznania. Materiały i metody. Posłużono się danymi o umieralności populacji zamieszkującej rzymsko-katolicką parafię św. Marii Magdaleny w Poznaniu zaczerpniętymi z ksiąg metrykalnych za lata 1850 1860. Dla 3591 zmarłych udało się ustalić płeć, wiek w chwili śmierci oraz przyczynę zgonów. Dla wybranych grup wiekowych dokonano jakościowej i ilościowej charakterystyki przyczyn zgonów. Dodatkowo zbadano rytmikę zgonów w ciągu roku. Wnioski. Dziewiętnastowieczny Poznań wyróżniał się wysoką umieralnością z powodu gruźlicy, cholery, chorób zakaźnych i neurologicznych. Wciąż wysoka była umieralność niemowląt. Niszczone przez rozwijający się przemysł środowisko, ciężka sytuacja bytowa i stres wpływały na złą kondycję zdrowotną powiększającego się proletariatu. Mężczyźni żyli krócej niż kobiety, częściej od nich umierając z przyczyn nagłych. Z powodu braku urządzeń kanalizacyjnych szczególnie trudne warunki epidemiologiczne panowały latem. SŁOWA KLUCZOWE: księgi zgonów, zdrowie, przyczyny zgonów, sezonowość zgonów. Summary Introduction. According to WHO health is definied as (...) a state of complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity. Based on data on mortality and causes of death we can attempt to characterize health in historical populations. Objectives. The aim of this paper is to analyze conditioning of health status based on causes of death and annual rhythm of deaths in 19 th century Poznań. Material and methods. The study material comprised records from the registers of the Roman Catholic parish of St. Maria Magdalena from Poznań, made between 1850 and 1860. For the 3591 deceased individuals sex and date of death and causes of death were collected. For chosen age groups the quantitative and qualitative characteristics of causes of death were analyzed. For both males and females, seasonality of causes of death was shown. Results. The 19 th century Poznań was distinguished by the high mortality due to tuberculosis, cholera, infectious diseases and neurological causes. Infant mortality was very high. The environment devastated by developening industry combined with extremely bad working conditions as well as very poor living conditions in many establishments influenced health among still growing numbers of laborers. Males lived shorter than women, but more often died suddenly. The lack of a municipal sewage system caused the mortality increase during summer months. KEY WORDS: registers, health, causes of death, seasonality of death. Wstęp Według WHO, zdrowie definiowane jest jako (...) pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny a nie tylko brak choroby lub niedomagania [1]. Definicja ta bierze pod uwagę wiele aspektów życia ludzkiego. Nie sposób w pełni sprostać jej w odniesieniu do populacji historycznych. Materiał źródłowy, jakim są zapisy metrykalne, dostarcza tylko informacji o dacie śmierci i wieku w chwili zgonu oraz jego przyczynie. Na podstawie takich danych możemy próbować oceniać zdrowie w populacjach historycznych, ale próba ta daje na pewno zniekształcony obraz rzeczywistości. Wynika to z faktu, iż o stanie zdrowia mówi nie tylko umieralność, lecz także zachorowalność. Dysponując jedynie informacjami o zgonach w badanej populacji nie jesteśmy w stanie wychwycić osób, które przebyły daną chorobę, jedynie tylko tych, którzy zmarli z konkretnej przyczyny. Specyfika materiału metrykalnego nie pozwala na analizę zachorowalności w pełnym zakresie. Jednakże księgi zgonów są jedynym dostępnym źródłem informacji o bio-kulturowej kondycji i pośrednio o stanie zdrowia historycznych populacji. Celem pracy jest analiza uwarunkowań stanu zdrowia na podstawie przyczyn zgonów i ich sezonowej rytmiki w ciągu roku wśród mieszkańców XIX-wiecznego Poznania. Materiały i metody Materiały wykorzystane w pracy pochodziły z parafialnych ksiąg zgonów Libri mortuorum dla rzymsko-katolickiej parafii pod wezwaniem św. Marii Magdaleny w Poznaniu. Obejmujące lata 1850 1860 księgi parafii zdeponowane są obecnie w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu. Prowadzone z dużą

358 Grażyna Liczbińska i inni rzetelnością metryki zawierały dane personalne osób zmarłych, daty zgonów, informacje o wieku w chwili śmierci oraz unikatowe indywidualne informacje o przyczynach zgonów. Dla 3591 zmarłych udało się ustalić płeć, wiek w chwili śmierci oraz przyczynę zgonu. Dla wybranych grup wieku płci męskiej i żeńskiej oddzielnie: dzieci (0 30 dnia, 1 miesiąc 1 rok, 2 14 lat) i osób dorosłych dokonano jakościowej i ilościowej oceny przyczyn zgonów. Liczby zgonów z danej przyczyny odnoszono do liczby wszystkich zmarłych. Istotność różnic dymorficznych oceniono testem u [2]. Dla wygody przyjęto jeden poziom istotności α = 0,05. Z konieczności posługiwano się nazewnictwem używanym w XIX wieku, próbując dociec na tej podstawie prawdziwych przyczyn zgonów. Z chorób zakaźnych wydzielono gruźlicę i cholerę, zaś termin choroby zakaźne zarezerwowano dla ospy, szkarlatyny, różyczki, kokluszu, odry, krupu (błonicy) i tyfusu, które potraktowano łącznie. Dodatkowo zbadano rytmikę zgonów w ciągu roku. W celu wytrącenia wpływu niejednakowej liczby dni w poszczególnych miesiącach, obserwowane w nich liczebności zgonów przekształcono według podanej niżej formuły: gdzie: N i x oznacza standaryzowaną liczbę zgonów w i-tym miesiącu, N i obserwowaną liczbę zgonów w i-tym miesiącu, D i liczbę dni w i-tym miesiącu. Istnienie sezonowości zgonów oceniano testem χ 2 [3]. Przyjęto, że oczekiwana liczba zgonów w każdym miesiącu równa się średniej z 12 miesięcy. W celu graficznej prezentacji zjawiska sezonowości zgonów użyto danych relatywnych obliczono względne liczby zgonów WLZ w poszczególnych miesiącach jako stosunki liczb zgonów w danym miesiącu do średniej z 12 miesięcy. W celu uwypuklenia tendencji zmian w ciągu roku rozkłady WZL wygładzono za pomocą średnich ruchomych z 3 miesięcy z podwojeniem wartości centralnej. Różnice pomiędzy rozkładami zgonów oceniano testem Kolmogorova Smirnova [3]. Wyniki W XIX-wiecznej parafii św. Marii Magdaleny we wszystkich kategoriach wieku wysokie żniwo zbierała gruźlica, cholera, inne choroby zakaźne oraz zaburzenia neurologiczne. Częstość zgonów z wymienionych przyczyn zmieniała się w zależności od wieku (tabela 1.). Rycina 1. pokazuje częstość zgonów na gruźlicę. Jak widać, wzrasta ona proporcjonalnie do wieku, osiągając maksimum u osób dorosłych. Istotnie częściej zapadali na nią mężczyźni. Częstość zgonów na cholerę także rośnie z wiekiem, osiągając maksimum w kategorii od 15 x lat (istotnie częściej umierali mężczyźni) (rycina 2.). Z kolei zgony z przyczyn neurologicznych (kurcze nazywane spazmami, drgawki określane jako convulsiones, paraliże i zapalenia opon mózgowych) osiągają maksimum w okresie niemowlęcym, potem ich frekwencja maleje (rycina 3.). Zgony z powodu chorób zakaźnych najczęściej pojawiają w klasie od 2 do 14 lat (rycina 4.). Tabela 1. pokazuje frekwencje wszystkich przyczyn zgonów w kategoriach wieku. W okresie neonatalnym (0 30 dnia życia) widzimy wysoką umieralność okołoporodową: zgony po porodzie wynosiły 10,3% wszystkich zgonów, bardzo częste były debilitas i atrofia, czyli ułomność oraz wątłość wrodzona najprawdopodobniej odpowiednik wcześniactwa. Martwe urodzenia stanowiły 2,9% wśród płodów żeńskich i 3,5% wśród płodów męskich (tabela 1.). Zarówno w okresie postneonatalnym (od 1 m-ca do 1 roku życia) jak i wśród starszych dzieci (od 2 14 roku życia) pojawiają się dodatkowo zgony z powodu chorób układu oddechowego (zapalenie płuc, kaszel) i pokarmowego (biegunki, wymioty, kolki), a także z powodu gorączki, zapalenia i puchliny (hydrops) oraz zgony pro dentibus na zęby, jak to określano w XIX-wiecznych źródłach (tabela 1.). Tabela 1. pokazuje przyczyny zgonów u osób dorosłych (15 x lat). Przyczyną częstych zgonów kobiet były powikłania okołoporodowe. Kobiety dłużej natomiast dożywały starości: zgony z przyczyny określonej jako senilis wynosiły wśród kobiet przeszło 21% zaś w przypadku mężczyzn około 10% (różnice statystycznie istotne). Z kolei mężczyźni częściej umierali z przyczyn nagłych, na które złożyły się dolegliwości układu krążenia, oddechowego, wypadki przy pracy. Rytmikę zgonów w ciągu roku w parafii św. Marii Magdaleny przedstawia rycina 5. U obu płci obserwujemy zimową nadwyżkę zgonów (od XI III) oraz wyraźny szczyt umieralności w miesiącu lipcu i sierpniu. Rytm sezonowych fluktuacji w natężeniu zgonów kobiet i mężczyzn w świetle testu Kolmogorova Smirnova okazał się nieistotny statystycznie. * istotna statystycznie różnica między kobietami i mężczyznami, α=0.05 Ryc. 1. Częstość zgonów na gruźlicę w wybranych klasach wieku wśród mieszkańców rzymsko-katolickiej parafii św. Marii Magdaleny w Poznaniu z II poł. XIX wieku. Fig. 1. Frequency of deaths due to tuberculosis in selected age categories among in the inhabitants of the Roman-Catholic Parish of St. Maria Magdalena in Poznań in the second half of the

Uwarunkowania stanu zdrowia w XIX-wiecznym Poznaniu 359 Tab. 1. Wybrane przyczyny zgonów (w %) wśród mieszkańców rzymsko-katolickiej parafii św. Marii Magdaleny w Poznaniu z II poł. XIX w. Table 1. Selected causes of deaths (in percentages) among yhe inhabitants of the Roman-Catholic Parish of St. Maria Magdalena in Poznań in the second half of the nineteenth century 0 30 dni 1 miesiąc 1 rok 2 14 lat 15 x lat Przyczyny zgonów Dziewczynki Chłopcy Dziewczynki Chłopcy Dziewczynki Chłopcy Kobiety Mężczyźni Gruźlica 2,91 1,52 8,83 3,11 19,82 24,38 17,10* 24,40 Cholera 2,91 0,76 2,32 1,94 7,21 9,50 2,71* 1,95 Choroby zakaźne 4,86 2,30 7,91* 3,50 11,71* 15,29 13,73 9,67 Choroby u. nerwowego 56,32 61,81 45,56 49,39 16,67 16,53 10,34 11,23 Atrofia, ułomność 14,56* 19,84 7,91* 4,67 5,40 3,72 Po porodzie 10,68 9,92 Na zęby _ - 13,02 14,0 4,50 2,06 Choroby u. oddechowego 3,72 3,11 5,80 4,13 1,26* 3,03 Zapalenie 4,19 1,17 6,31 2,48 3,67 5,17 Choroby u. pokarmowego 3,60 2,48 4,20 5,30 Biegunki 1,39 3,71 Choroby u. krążenia _ 0,77 0,98 Nagle 0,45 1,24 1,45* 3,61 Puchlina 0,93 1,17 8,11 8,26 14,80 13,28 Starość 12,47* 5,86 Powikłania okołoporodowe 8,60 - * istotna statystycznie różnica między kobietami i mężczyznami, α = 0,05

360 Grażyna Liczbińska i inni * istotna statystycznie różnica między kobietami i mężczyznami, α = 0,05 Ryc. 2. Częstość zgonów na cholerę w wybranych klasach wieku wśród mieszkańców rzymsko-katolickiej parafii św. Marii Magdaleny w Poznaniu w II poł. XIX wieku w Poznaniu. Fig. 2. Frequency of deaths due to cholera in selected age categories among in the inhabitants of the Roman-Catholic Parish of St. Maria Magdalena in Poznań in the second half of the nineteenth century. * istotna statystycznie różnica między kobietami i mężczyznami, α = 0,05 Ryc. 4. Częstość zgonów na choroby zakaźne w wybranych klasach wieku wśród mieszkańców rzymsko-katolickiej parafii św. Marii Magdaleny w Poznaniu z II poł. XIX wieku. Fig. 4. Frequency of deaths due to infectious disease in selected age categories among in the inhabitants of the Roman-Catholic Parish of St. Maria Magdalena in Poznań in the second half of the nineteenth century. Ryc. 3. Częstość zgonów na choroby układu nerwowego w wybranych klasach wieku wśród mieszkańców rzymsko-katolickiej parafii św. Marii Magdaleny w Poznaniu z II poł. XIX wieku. Fig. 3. Frequency of deaths due to disease of nervous system in selected age categories among in the inhabitants of the Roman- Catholic Parish of St. Maria Magdalena in Poznań in the second half of the nineteenth century. nineteenth century. Dyskusja Dziewiętnastowieczny przemysłowy Poznań zasilała coraz większa liczba robotników, przeważnie niewykwalifikowanych, pochodzących głównie z wielkopolskich wsi. Na przedmieściach miasta wyrastały dzielnice, w których gnieździli się robotnicy wraz z rodzinami. Jedną izbę zamieszkiwało kilkanaście osób [4, 5]. Brakowało bieżącej wody, świeżego powietrza, a na każdym kroku widać było nędzę, ciasnotę i bród [6]. Tak ciężka sytuacja socjalno-bytowa mieszkańców sprzyjała Ryc. 5. Sezonowość zgonów wśród kobiet i mężczyzn z rzymsko-katolickiej parafii św. Marii Magdaleny w II. poł. XIX wieku w Poznaniu. Fig. 5. Annual rhythm of deaths among women and men in the Roman-Catholic Parish of St. Maria Magdalena in Poznań in the second half of the nineteenth century. szerzeniu się gruźlicy. Warunki pracy też pozostawiały wiele do życzenia: brak wentylacji i urządzeń do odprowadzania gazów trujących i znacznych ilości pyłów powstających w toku produkcji w wielu zakładach pracy zwiększał zagrożenie chorobami dróg oddechowych i płuc. Szerzeniu się gruźlicy sprzyjał także zbyt długi dzień pracy, brak higieny, chroniczne niedożywienie i nędza. Nie dziwi więc fakt, że gruźlica zbierała tak wysokie żniwo, zwłaszcza wśród dorosłych mieszkańców Poznania. Cholera, uznana niewątpliwie za największą zarazę XIX wieku, trwała w stolicy Wielkopolski z przerwami od 1831 do 1873, zaś od początku 1850 roku do końca

Uwarunkowania stanu zdrowia w XIX-wiecznym Poznaniu 361 1860 pojawiła się dwukrotnie: w roku 1852 i 1855 56 [7]. Mimo iż dotykała śmiertelnie wszystkich niezależnie od płci i wieku, to jednak niemowlęta, które w tym okresie życia karmione były piersią i tym samym nie miały styczności z zakażoną wodą i pokarmem, oparły się jej w największym stopniu. Niejednokrotnie już podkreślano, że choroby zakaźne były głównym i najczęstszym regulatorem wahań liczby ludności w czasie od XIV do XIX wieku [8, 9, 10, 11]. W parafii farnej choroby zakaźne, takie jak: ospa, różyczka, szkarlatyna, koklusz, krup (błonica) były przyczyną 15% wszystkich zgonów. Tymczasem w innym dużym mieście portowym Gdańsku zgony z powodu ospy, szkarlatyny i różyczki stanowiły prawie 40% wszystkich zgonów [9]. W rejencji gdańskiej natężenie zgonów z powodu chorób zakaźnych wynosiło 37% [11], na wsiach mikroregionu Ostrowa Lednickiego 20% zgonów [12], na wsiach całej XIX-wiecznej prowincji poznańskiej (Provinz Pozen) przeszło 19%, zaś w małych miasteczkach prowincji przeszło 11% [13, 14]. Jak widać, w Poznaniu odsetek zgonów na choroby zakaźne nie był aż tak wysoki, jak w innych populacjach z tego samego okresu. Najprawdopodobniej radzono sobie z nimi w sposób bardziej fachowy. Wydaje się, że już wtedy stosowano się do przepisów i rozporządzeń pouczających o postępowaniu w przypadkach epidemii, wydanych w roku 1815 [15]. Ponadto, od roku 1817 ludność Wielkiego Księstwa Poznańskiego była poddawana szczepieniom przeciw ospie [8]. W Poznaniu, podobnie jak w innych XIX-wiecznych populacjach, obserwujemy wysoką umieralność niemowląt. Wpływała ona bardzo mocno na poziom umieralności ogólnej [9, 16, 17, 18, 19, 20]. Stanowiła ponad 10% wszystkich zgonów. Umieralność niemowląt ma dwa komponenty. Pierwszą jest umieralność neonatalna, spowodowana wadami wrodzonymi, wrodzoną wątłością, wcześniactwem lub uszkodzeniami płodu. Drugą stanowi umieralność postneonatalna, która ma swoje źródło głównie w styczności niemowląt z otoczeniem i jest spowodowana brakiem higieny, złym odżywianiem, chorobami zakaźnymi lub wypadkami [21]. Wielkoprzemysłowa aglomeracja, jaką był Poznań, stwarzała zagrożenia, na które narażony był nieodporny organizm niemowlęcia. Badacze niejednokrotnie podkreślali, iż złe warunki życia, niski poziom higieny, niedostateczna opieka medyczna wpływały na umieralność w okresie niemowlęcym [9, 10, 11, 13, 19]. Martwe urodzenia stanowiły w parafii farnej ogółem 3% spośród odnotowanych zgonów. Tymczasem na wsiach prowincji poznańskiej wynosiły przeszło 4% [13], podobnie jak w mikroregionie Ostrowa Lednickiego [12], zaś w Gdańsku 5% [9]. Wydaje się, że tak niski odsetek martwych urodzeń wynikał z niedokładnego rejestrowania. Z podobnym problem zetknęło się wcześniej wielu badaczy [13, 22, 23, 24, 25]. Zjawisko zróżnicowania długości życia w zależności od płci w badanej parafii farnej zostało wcześniej już omówione szczegóły dotyczące tego zagadnienia były przedmiotem innego opracowania [26]. Mężczyźni istotnie częściej umierali z przyczyn nagłych, na które składały się głównie choroby układu krążenia i oddechowego. Nadumieralność mężczyzn uwidoczniła się w kategorii 40 55,9 lat, szczególnie zaś mocno między 50. a 60. rokiem życia [26]. Przypuszcza się, że są oni bardziej podatni na choroby układu oddechowego i chorobę niedokrwienną serca (brak ochronnego działania estrogenu jest rzeczą powszechnie znaną nie tylko w środowiskach medycznych) [26, 27, 28]. Z drugiej strony złe warunki pracy i stres wzmagały zachorowalność. Kobiety bardzo często umierały z powodu powikłań okołoporodowych. Umieralność okołopororodowa w całym okresie reprodukcyjnym wynosiła 8,6%, gdy tymczasem na wsiach wielkopolskich z tego okresu wynosiła aż 25% [24]. Widzimy zatem, że w Poznaniu była ona dość niska. Być może miało to związek ze wzrostem liczby wykwalifikowanych pracowników służby medycznej i surowszym przestrzeganiem po roku 1848 zasad antyseptyki. Kędelski [16] podaje, że w Poznaniu w roku 1855 na jedną akuszerkę przypadało 35 porodów, zaś na wsiach wielkopolskich aż 90. Kobiety, w przeciwieństwie do mężczyzn, częściej dożywały starości. Nadwyżka zgonów żeńskich zaznaczyła się w klasie wieku 60 x [26]. Warto dodać, że kobietę uznawano za starą już w wieku 44 lat, podczas gdy mężczyznę dopiero od 60. roku życia (!). Badanie zjawiska rytmiki zgonów dostarcza cennych informacji o bio-kulturowej kondycji populacji historycznych [9, 19, 20, 25, 29, 30]. Obserwowana w parafii św. Marii Magdaleny zimowa nadwyżka zgonów zapewne miała swoje źródło w osłabieniu organizmu, spadku odporności oraz większej podatności na infekcje i choroby dróg oddechowych oraz choroby układu krążenia. Najpoważniejszym źródłem umieralności w lipcu i sierpniu były problemy związane z przewodem pokarmowym, takie jak: dyzenteria, biegunki oraz bóle brzucha. Pojawienie się ich nie powinno dziwić zważywszy na fakt, iż Poznań był miastem przeludnionym i bez kanalizacji. Dopiero na przełomie XIX i XX wieku w Poznaniu rozpoczęto budowę sieci kanalizacyjnej, która objęła tereny wewnątrz murów fortecznych. Zasypano wówczas wszystkie ścieki kanalizacyjne [31]. Nie dziwi więc fakt, że miesiące letnie były szczególnie trudne pod względem epidemiologicznym. Inne duże miasta owego okresu miały podobne problemy. Silny szczyt umieralności zaznaczył się w przeludnionym XIX-wiecznym Gdańsku [9, 13, 24, 32] i Berlinie [13]. Zwiększoną umieralność w miesiącach letnich w odniesieniu do dzieci zaobserwowano także w przemysłowych miastach historycznej Anglii [33]. Wnioski Dziewiętnastowieczny Poznań wyróżniał się wysoką umieralnością z powodu gruźlicy, cholery, chorób zakaźnych i neurologicznych. Wciąż wysoka była

362 Grażyna Liczbińska i inni umieralność niemowląt. Niszczone przez rozwijający się przemysł środowisko, ciężkie warunki bytowe i stres wpływały na złą kondycję zdrowotną powiększającego się proletariatu. Mężczyźni żyli krócej niż kobiety, częściej od nich umierając z przyczyn nagłych. W mieście szczególnie trudne warunki panowały latem. Wtedy bowiem w silnie zagęszczonym mieście, brak kanalizacji i ścieki płynące ulicą przyczyniały się do zwiększenia liczby zgonów w lipcu i sierpniu. Piśmiennictwo 1. Preamble to the Constitution of the World Health Organization as adopted by the International Health Conference, New York, 19-22 czerwca, 1946; podpisana 22 lipca 1946 przez przedstawicieli 61 krajów. Official Records of the World Health Organization, 1948, nr 2, 100. 2. Oktaba W.: Elementy statystyki matematycznej i metodyka doświadczalnictwa. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1976, 1-310. 3. Blalock H.H.: Statystyka dla socjologów. PWN, Warszawa, 1977, 1-510. 4. Jakóbczyk W. (red.): Dzieje Wielkopolski. Tom II. Lata 1793-1918. Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 1973, 385 396. 5. Łuczak C.: Życie gospodarczo-społeczne w Poznaniu w 1815 1918. Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 1965, 43 262. 6. Ruffie J., Sournia J. Ch.: Historia epidemii. Od dżumy do aids. Wydawnictwo WAB, Warszawa, 1 275. 7. Topolski J., Trzeciakowski L.: Dzieje Poznania. t. 2. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Poznań, 1987, 221 270. 8. Kędelski M.: Próba rekonstrukcji porządku wymierania w Wielkopolsce w okresie rewolucji demograficznej. Przeszłość Demograficzna Polski, 1980, 12, 47 64. 9. Budnik A., Liczbińska G.: 1997. Mortality in the populations of Danzig and the District of Danzig (Regierungsbezirk Danzig) in the second half of the nineteenth century. Prz. Antropol., 60, 13 24. 10. Liczbińska G.: Biological and social reasons of child mortality in the Danzig District in the second part of the 19th century. Anthropol. Rev., 1999, 62, 85 92. 11. Liczbińska G.: Biologiczne i społeczne przyczyny umieralności dzieci w rejencji gdańskiej w II połowie XIX wieku. Słupskie Prace Biologiczne, 2005, 1, 93 110. 12. Budnik A., Gumna I., Liczbińska G.: Dynamika biologiczna XIX-wiecznych populacji wiejskich z parafii Dziekanowice. Studia Lednickie, 2002, 7, 95 110. 13. Budnik A., Liczbińska G.: Urban and Rural Differences in Rural Mortality and Causes of Death in Historical Poland. Am. J. Phys. Anthropol., 2006, 125, 294 304. 14. Budnik A., Liczbińska G.: Ekologiczne uwarunkowania stanu zdrowia i umieralności mieszkańców ziem polskich. W: Wszystkich rzeczy miarą jest człowiek. Jerzemowski J., Grzybiak M., Piontek J., (red.) Tower Press, Sopot 2006, 565 569. 15. Karaśkiewicz A.M.: Stosunki sanitarne i choroby epidemiczne w Bydgoszczy. Arch. Hist. Filoz. Med., 1936-1937, 16, 59-106. 16. Kędelski M.: Ewolucja umieralności i trwania życia ludności miasta Poznania w wiekach XIX i XX. Studia Demograficzne, 1986, 2, 3-27. 17. Bogin B.: Rural-to-urban migration. W.: Biological aspects of human migration. Mascie-Taylor C.G.N., Lasker G.W., (red.). Cambridge University Press, Cambridge, 1988, 90-129. 18. Preston S.H., Haines M.R., Panuk E.: Effects of industrialization and urbanization on mortality in developed countries. International Population Conference, Manila, 1981. Proceedings 2, 233-253. 19. Piasecki E.: Umieralność niemowląt w parafii bejskiej w XIX i w pierwszej połowie XX w. Przeszłość Demograficzna Polski, 1979, 11, 23 66. 20. Piasecki E.: Ludność parafii bejskiej (woj. kieleckie) w świetle ksiąg metrykalnych z XVIII-XX w. Studium demograficzne. PWN, Warszawa, Wrocław, 1990, 1 337. 21. Holzer J.Z.: Demografia. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 1999, 202 246. 22. Gieysztorowa I.: Wstęp do demografii staropolskiej. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1976, 1-295. 23. Borowski S.: Zgony i wiek zmarłych w Wielkopolsce w latach 1806 1914. Przeszłość Demograficzna Polski, 1967, 1, 111 130. 24. Budnik A.: Uwarunkowania stanu i dynamiki biologicznej populacji kaszubskich w Polsce. Studium antropologiczne. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 2005, 20-98. 25. Puch E.A.: Dynamika biologiczna populacji wiejskich różnych regionów Polski (II połowa XVIII i XIX wiek). Ph. D. Dissertation, UAM, Poznań, 1989, 1-310. 26. Liczbińska G., Budnik A., Sosinko A.: Umieralnośc i jej uwarunkowania w XIX-wiecznym Poznaniu. Oddane do druku. 27. Bielicki T., Brajczewski Cz., Rogucka E., i wsp.: Niektóre społeczne i ekologiczne uwarunkowania przedwczesnej umieralności osób dorosłych w Polsce. Monografie Zakładu Antropologii Polskiej Akademii Nauk, Wrocław, 1994, 12, 1 55. 28. Rogucka E.: Uwarunkowania społeczne nadumieralności mężczyzn w Polsce. Monografie Zakładu Antropologii Polskiej Akademii Nauk, Wrocław, 1995, 13, 1 102. 29. Gralla G.: Urodzenia i zgony w parafii Ziemięcice w powiecie gliwickim w latach 1651 1970. Prz. Antropol., 1974, 40 (2), 369 374. 30. Borowski S.: Procesy demograficzne w mikroregionie Czacz w latach 1598 1975. Przeszłość Demograficzna Polski, 1976, 9, 95 156. 31. Kaniecki A.: Poznań. Dzieje miasta wodą pisane. Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań, 2004, 592 656. 32. Wallenberg E.: Danzig in naturwissenschaftlicher und medizinischer Beziehung. Danzig, 1880, 40 60. 33. Huck P.: Infant mortality in nine industrial parishes in northern England, 1813 1836. Popul. Stud., 1994, 48, 513 526. Adres do korespondencji: Zakład Ekologii Populacyjnej Człowieka Instytut Antropologii UAM ul Umóltowska 89 61-614 Poznań