BIOLOGICZNE I SPOŁECZNE PRZYCZYNY UMIERALNOŚCI DZIECI W REJENCJI GDAŃSKIEJ W II POŁOWIE XIX WIEKU

Transkrypt

1 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 1 05 Grażyna Liczbińska Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań BIOLOGICZNE I SPOŁECZNE PRZYCZYNY UMIERALNOŚCI DZIECI W REJENCJI GDAŃSKIEJ W II POŁOWIE XIX WIEKU WSTĘP Jednym ze zjawisk charakteryzujących stan populacji jest wymieralność, która razem z płodnością decyduje o dynamice przemian ilościowych i jakościowych zachodzących w grupach ludzkich. W takim ujęciu wymieralność w Polsce była przedmiotem niewielu analiz i opracowań. Opracowania te dotyczą Polski dziewiętnastowiecznej (np. Borowski 1967, Budnik, Liczbińska 1997, Kędelski 1980, 1985), jak i współczesnej (Holzer 1960, Szulc 1956). Na poziom umieralności w grupach ludzkich w minionych stuleciach w dużej mierze wpływały zgony dzieci, zwłaszcza niemowląt. Niniejsza praca prezentuje podstawowe parametry umieralności oraz jej przyczyny w dziecięcej populacji w rejencji gdańskiej w wybranych latach w II połowie XIX wieku. MATERIAŁ I METODY Dane o umieralności dzieci (0-14 lat) w rejencji gdańskiej pochodzą z oryginalnych pruskich roczników statystycznych z II połowy XIX wieku (Preussische Statistik , 1879, 1881, 1882). Na ich podstawie wyliczono, w odniesieniu do chłopców, dziewcząt oraz obu płci łącznie, surowe współczynniki zgonów w latach , , , Następnie, korzystając ze wskazań Halleya, zbudowano tablice wymieralności (Acsádi, Némeskeri 1970) osobno dla chłopców i dziewcząt oraz łącznie dla obu płci. Założono istnienie zastojowego stanu populacji. W dalszej kolejności pokazano najważniejsze przyczyny zgonów w wybranych latach ( ) oraz dokonano charakterystyki społeczno- -zawodowej rodzin zmarłych dzieci ( i 1879). WYNIKI I DYSKUSJA Rzeczywisty poziom ogólnej umieralności, która jest wypadkową działania wszystkich wpływających nań czynników, obrazuje surowy współczynnik zgonów 93

2 Tabela l Surowe współczynniki zgonów Wz (w %) dzieci w rejencji gdańskiej w II połowie XIX wieku Table l Crude death rates CDR (in %) of children in the District of Danzig in the second half of the nineteenth century Płeć Lata Rejencja gdańska Chłopcy 16,30 17,49 21,17 19,70 Dziewczęta 15,30 16,23 19,43 17,67 Razem 15,82 16,87,31 18,70 Rejencja berlińska Chłopcy 17,89 21,79 31,74 32,34 Dziewczęta 16,09 19,55 28,37 28,21 Razem 17,00,67 30,05 30,26 Rejencja poznańska Chłopcy 15,16 16,57 19,41,65 Dziewczęta 13,45 14,70 17,56 17,85 Razem 14,31 15,63 18,49 19,25 25 Chłopcy Dziewczęta Razem Wz (%) lata Ryc. 1. Surowe współczynniki zgonów Wz dzieci w rejencji gdańskiej w II połowie XIX wieku Fig. 1. Crude death rates (CDR) of children in the District of Danzig from the second half of the nineteenth century 94

3 Wz (Holzer 1989). Jego wartości wyraźnie rosną do roku 1871, zaś od 1872 roku obserwuje się spadek Wz (tab. 1, ryc. 1). Wyjaśnienia tego zjawiska należałoby szukać w przyczynach zgonów, wśród których na pierwszym miejscu były epidemie, przeludnienie (głównie w dużych ośrodkach urbanizacyjnych), wysoka podatność na infekcje w wieku dziecięcym, niski poziom higieny oraz klęski głodu (Borowski 1967). Pojawiające się okresowo epidemie chorób zakaźnych wpływały na liczbę ludności. Szczególne ich nasilenie wystąpiło w dużych miastach (Budnik, Liczbińska 1997). W roku 1872 uruchomiono w Gdańsku po raz pierwszy systemy wodno- -kanalizacyjne (Wallenberg 1880). Znalazło to odbicie w zmniejszających się wartościach Wz w całej rejencji. 35 Rejencja gdańska Rejencja berlińska Rejencja poznańska Wz (%) lata Ryc. 2. Surowe współczynniki zgonów Wz dzieci w rejencji gdańskiej i wybranych populacjach II połowie XIX wieku Fig. 2. Crude death rates (CDR) of children in the District of Danzig and in selected populations from the second half of the nineteenth century Na rycinie 2 ukazano Wz dzieci z rejencji gdańskiej na tle współczynników zgonów wyliczonych dla dziecięcych populacji z rejencji berlińskiej i poznańskiej w tym samym okresie (Preussische Statistik ). Jak widać, przyjmują one wartości wyższe niż Wz w rejencji poznańskiej, a niższe od podobnego miernika oszacowanego dla rejencji berlińskiej. Na poziom umieralności w rejencji gdańskiej główny wpływ miały zgony ludności w Gdańsku dużym ośrodku urbanizacyjnym i zarazem mieście portowym. 95

4 Tutaj bowiem najszybciej i najłatwiej docierały drogą morską choroby zakaźne. To one były głównym regulatorem wahań liczby ludności. W rejencji berlińskiej czynnikiem dodatkowo potęgującym wzrost zgonów była gęstość zaludnienia, głównie w Berlinie i Poczdamie. Z zespołu parametrów tablic wymieralności wybrano dwa: porządek wymierania d x (tab. 2, 3) oraz oczekiwane dalsze trwanie życia e x parametr syntetyzujący ogół czynników wpływających na poziom umieralności danej populacji (tab. 4, 5). Wartości e 0 w analizowanych przedziałach lat nieznacznie wzrastają. Jest to związane ze zmniejszającą się umieralnością dzieci w wieku 0-5 lat (ryc. 3). Tabela 2 Porządek wymierania d x (w %) dzieci w rejencji gdańskiej i wybranych populacjach w II połowie XIX wieku Table 2 Distribution of death d x (in %) of children in the District of Danzig and in selected populations in the second half of the nineteenth century Lata Wiek dzieci Rejencja gdańska , 50,49 51,65 51, ,89 7,18 6,88 6,43 Rejencja berlińska ,49 51,31 56,36 57, ,73 4,74 3,97 3,86 Rejencja poznańska ,64 53,66 53,93 48, ,10 6,70 6,59 6,91 Tabela 3 Porządek wymierania d x (w %) dzieci w rejencji gdańskiej w II połowie XIX wieku Table 3 Distribution of death d x (in %) of children in the District of Danzig in the second half of the nineteenth century Lata Płeć Wiek Ch Dz R Ch Dz R Ch Dz R Ch Dz R ,99 53,34 54, 50,79 50,16 50,49 52,50 50,72 51,65 53,04 50,66 51, ,57 7,25 6,89 6,82 7,58 7,18 6,73 7,05 6,88 6,29 6,59 6,43 Ch chłopcy, Dz dziewczęta, R razem 96

5 Tabela 4 Wartości przeciętnego dalszego trwania życia noworodka e 0 (w latach) w rejencji gdańskiej w II połowie XIX wieku Table 4 Values of newborn life expectancy e 0 (in years) in the District of Danzig in the second half of nineteenth century Lata Płeć Chłopcy 19,63 21,01 21,00,89 Dziewczęta,91 21,94 22,14 22,30 Razem,25 21,45 21,54 21,56 Tabela 5 Wartości przeciętnego dalszego trwania życia e 0 noworodka (w latach) w rejencji gdańskiej i wybranych populacjach w II połowie XIX wieku Table 5 Values of newborn life expectancy e 0 (in years) in the District of Danzig and in selected populations the second half of nineteenth century Rejencja Lata Rejencja gdańska,25 21,45 21,54 21,56 Rejencja berlińska 21,73 21,19 19,61 18,96 Rejencja poznańska 21,39,99,44 22,24 22, ,5 21 e0,5 19,5 19 Chłopcy Dziewczęta Razem lata Ryc. 3. Wartości przeciętnego dalszego trwania życia e 0 noworodka (w latach) w rejencji gdańskiej w II połowie XIX wieku Fig. 3. Values of newborn life expectancy e 0 (in years) in the District of Danzig from the second half of the nineteenth century 97

6 e Rejencja gdańska Rejencja berlińska Rejencja poznańska Ryc. 4. Wartości przeciętnego dalszego trwania życia e 0 noworodka (w latach) w rejencji gdańskiej i wybranych populacjach w II połowie XIX wieku Fig. 4. Values of newborn life expectancy e 0 (in years) in the District of Danzig and in selected populations from the second half of the nineteenth century lata W tabeli 5 podane są wartości oczekiwanego dalszego trwania życia w rejencji gdańskiej oraz dla porównania w rejencji poznańskiej i berlińskiej (Preussische Statistik ). Jak widać, wartości e 0 dotyczące rejencji gdańskiej systematycznie rosną (ryc. 4). Głównym regulatorem wahań w liczbie ludności były od XIV do XIX wieku epidemie (Kędelski 1980). W rejencji gdańskiej w II połowie XIX wieku były one ważną przyczyną umieralności wśród dzieci (Preussische Statistik , 1882): prawie 38% zachorowań powodowały epidemie chorób zakaźnych, głównie ospy, szkarlatyny, odry, różyczki. Odnotowano ponadto wysoki wskaźnik podatności na konwulsje (17,1%) oraz biegunki związane z niskim poziomem higieny (5,1%). Dziewiętnastowieczni autorzy wspominają także o jeszcze jednej przyczynie, powodującej około 10,8% zgonów w populacji dziecięcej, określanej przez nich jako wrodzona wątłość (ryc. 5). Na poziom umieralności wpływała także sytuacja społeczno-ekonomiczna. Ciężkie warunki socjalne, głód, brak przestrzegania zasad higieny to czynniki przyczyniające się do wzrostu częstości zgonów. W XIX- -wiecznej rejencji gdańskiej większość dzieci pochodziła z rodzin (ryc. 6), w których źródłem utrzymania było rolnictwo (22,25%), robotników zatrudnionych okresowo (np. robotnicy dniówkowi 23,91%) oraz robotników pracujących w zakładach przemysłowych (15,28%) (ryc. 6) (Preussische Statistik , 1879, 1881). 98

7 % , ,3 17, ,8 5,1 3,4 2,5 1,1 1,2 0,9 0,6 0,5 0,4 0,3 0,1 0,02 Choroby zakaźne Inne wypadki Konwulsje Wrodzona wątłość Biegunki Atrofia Choroby u.oddechowego Choroby mózgu Samobójstwa i morderstwa Puchlina Gruźlica Choroby u.kostne go Apopleksja Choroby nere k Choroby serca Nowotwory Ryc. 5. Wybrane przyczyny zgonów dzieci w rejencji gdańskiej w II połowie XIX wieku Fig. 5. Selected causes of death of children in the District of Danzig from the second half of the nineteenth century Że bracy Służ ba Kościoła N aucz ycie le Renciści i emeryci Artyści Żołnierze i ż andarmeria Służ ba zdrowia H andlowcy U rzę dnicy Parobkowie Pozostałe zawody P omocnicy, cz e ladnicy Służący Właściciele prywatni Robotnicy z zakładów przemysłowych R olnicy Robotnicy dniówkowi % Ryc. 6. Struktura zawodowa rodzin zmarłych dzieci z rejencji gdańskiej w II połowie XIX wieku Fig. 6. Occupation structure of families of deceased children in the District of Danzig from the second half of nineteenth century 99

8 PIŚMIENNICTWO Ascádi G., Némeskeri J., 1970, History of Human Life Span and Mortality. Budapest Borowski S., 1967, Zgony i wiek zmarłych w Wielkopolsce w latach Przeszłość Demograficzna Polski, 1, 111 Budnik A., Liczbińska G., 1997, Mortality in the populations of Danzig and the District of Danzig (Regierungsbezirk Danzig) in the second half of the nineteenth century. Prz. Antr., 60, 13 Holzer J., 1960, Umieralność niemowląt w Polsce w latach Statystyka Polski, 29 Holzer J., 1989, Demografia. Warszawa Kędelski M., 1980, Próba rekonstrukcji porządku wymierania w Wielkopolsce w latach Przeszłość Demograficzna Polski, 12, 47 Kędelski M., 1985, Umieralność i trwanie życia w Wielkopolsce w latach Przeszłość Demograficzna Polski, 16, 109 Preussische Statistik. Herausgegeben in zwanglosen Heften vom Königlichen Statistischen Bureau in Berlin. XLV, Berlin 1878 Preussische Statistik. Herausgegeben in zwanglosen Heften vom Königlichen Statistischen Bureau in Berlin. XLVIII, Berlin 1879 Preussische Statistik. Herausgegeben in zwanglosen Heften vom Königlichen Statistischen Bureau in Berlin. LX, Berlin 1881 Preussische Statistik. Herausgegeben in zwanglosen Heften vom Königlichen Statistischen Bureau in Berlin. LXIII, Berlin 1882 Szulc S., 1956, Umieralność niemowląt. Przegląd Statystyczny, 1, 3 Wallenberg A., 1880, Danzig in naturwissenschaftlicher und medizinischer Beziehung. Danzig, 127 Summary BIOLOGICAL AND SOCIAL CAUSES OF CHILDREN MORTALITY IN THE DISTRICT OF DANZIG IN THE SECOND HALF OF THE NINETEENTH CENTURY The study based on demographic data on children mortality from the original Prussian statistical yearbooks published in the second half of the nineteenth century. For selected years death rates and parameters of life tables were estimated. Moreover, death causes and socio-economic structure of the families of deceased children were described. The increase of crude death rates CDR was observed (Tab. 1; Figs 1, 2): high level of children death rates was a reflection of infectious diseases, low standard of hygiene, high population density in the urban area and famine. Values of parameter e 0 in the District of Danzig reflected very high infant mortality (Tabs 4, 5; Figs 3, 4). The values of e 0 for boys were lower than in the groups of girls (Tab. 3). The principal cause of mortality in the children population were infectious diseases (37.5% of all deaths), convulsion (17.1%), diarrhoea related to the poor level of hygiene and quoted by 19 th century authors innate frailty (10.8%) (Fig. 5). The highest level of mortality was represented in the groups of children from farmers families 22.2% of the total number of child deaths, 23.9% of all child deaths from laboures families and 15.3% from industrial workers (Fig. 6). 100