Program nauczania wiedzy o społeczeństwie w gimnazjum 1. CHARAKTERYSTYKA I OPIS PROGRAMU 1.1. Zadania i cele edukacyjne Uczeń kończący gimnazjum powinien posiadać ogólną wiedzę i wysoki poziom umiejętności indywidualnych związanych z umiejętnościami społecznymi, które pozwolą mu zrozumieć najważniejsze zasady obowiązujące w życiu publicznym i uczestniczyć w życiu obywatelskim. Podstawa programowa formułuje szczegółowe cele stawiane przed szkołą w zakresie nauczania wiedzy o społeczeństwie na III etapie kształcenia. Odnoszą się one do następujących zagadnień: Wykorzystanie i tworzenie informacji. Rozpoznawanie i rozwiązywanie problemów. Współdziałanie w sprawach publicznych. Znajomość zasad i procedur demokracji. Znajomość podstaw ustroju Rzeczypospolitej Polskiej. Rozumienie zasad gospodarki rynkowej. Na podstawie treści i celów zapisanych w podstawie programowej, a także własnego doświadczenia, autorzy sformułowali specyficzne zadania programu wiedzy o społeczeństwie. Opisują one efekt pracy, który według autorów powinno się osiągnąć, realizując ten program. Uwzględniając wymienione elementy, za podstawowe cele edukacji wiedzy o społeczeństwie uznano: Rozwijanie motywacji i umiejętności pozwalających aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym i publicznym. Doskonalenie umiejętności związanych z definiowaniem i rozwiązywaniem prostych problemów interpersonalnych. Pogłębianie i rozwijanie poszanowania wartości (np. demokracji, patriotyzmu, tolerancji, tożsamości) niezbędnych do określenia własnego miejsca w świecie oraz kształtowanie szacunku dla instytucji państwa, prawa oraz rozwijanie poczucia współodpowiedzialności. Przygotowanie do uczestnictwa w gospodarce wolnorynkowej, np. do planowania własnej kariery zawodowej i gospodarowania posiadanymi środkami. Wskazywanie na te elementy wiedzy o społeczeństwie, które pomagają zrozumieć najważniejsze procesy społeczne, polityczne i gospodarcze zachodzące we współczesnym świecie. Doskonalenie umiejętności pozwalających podejmować samodzielnie pracę z wykorzystaniem różnych źródeł i nośników informacji. Kształtowanie postaw przedsiębiorczych i obywatelskich skierowanych na działania na rzecz innych. 1.2. Struktura programu Określenie zadań i celów edukacyjnych stanowi wstęp do konstruowania najważniejszych elementów programu. Na potrzeby programu została przyjęta prosta struktura składająca się z następujących elementów: Opis szczegółowych celów kształcenia i wychowania. Sposoby osiągania celów kształcenia i wychowania. Opis osiągnięć przedmiotowych. Treści nauczania w kontekście przewidywanych osiągnięć szczegółowych ucznia. Propozycje kryteriów oceniania i metod sprawdzania osiągnięć ucznia. 1.3. Uwagi o realizacji programu Program jest dostosowany do realizacji w wymiarze 1 godziny tygodniowo podczas czterech semestrów. Można go realizować zarówno w klasach 1. i 2., jak i w 2. i 3. Jednak bardziej zasadna wydaje się pierwsza propozycja. Ma to związek z terminami egzaminów, które odbywają się zawsze wczesną wiosną, co skraca czas na zrealizowanie wszystkich treści. Należy pamiętać, że treści zapisane w podstawie programowej są wymaganiami egzaminacyjnymi. Dlatego niezrealizowanie niektórych treści z podstawy programowej do czasu egzaminu może mieć poważne konsekwencje dla uczniów. Treści zawarte w programie są propozycją, z której nauczyciel powinien korzystać w sposób twórczy, odpowiednio eksponując je w zależności od specyfiki klasy, z którą będzie współpracować. Optymalna realizacja programu zakłada współpracę między nauczycielami przedmiotów, ze szczególnym uwzględnieniem przedmiotów humanistycznych. 1.4. Szczegółowe cele kształcenia i wychowania Szczegółowe cele edukacyjne i wychowawcze, specyficzne dla tego programu, zostały sformułowane na podstawie celów zapisanych w podstawie programowej z dnia 23 grudnia 2008 r. Sposób formułowania szczegółowych celów prezentuje tabela 1. 1
Tabela 1. Sposób formułowania szczegółowych celów kształcenia i wychowania Cele zapisane w podstawie programowej Wykorzystanie i tworzenie informacji Szczegółowe cele edukacyjne Zapoznanie z wielością środków służących do tworzenia i przekazywania informacji. Doskonalenie umiejętności odróżniania opinii od faktów. Odczytywanie i interpretowanie różnych informacji. Doskonalenie umiejętności przetwarzania informacji i ich prezentacji. Zapoznanie z funkcjami, jakie pełnią media we współczesnym świecie. Wskazywanie, jak media i reklama mogą kształtować opinię publiczną. Szczegółowe cele wychowawcze Kształtowanie postaw krytycyzmu. Wskazywanie na zagrożenia, które mogą wynikać z nieodpowiedniego korzystania z różnorodnych środków przekazu i tworzenia informacji. Kształtowanie postaw tolerancji wobec różnorodnych opinii i postaw. Rozpoznawanie i rozwiązywanie problemów Współdziałanie w sprawach publicznych Znajomość zasad i procedur demokracji Wskazywanie przyczyn powstawania konfliktów i ich roli w życiu społecznym. Zapoznanie z różnymi sposobami rozwiązywania konfliktów. Kształtowanie umiejętności pozytywnego rozwiązywania konfliktów. Doskonalenie umiejętności radzenia sobie w sytuacji konfliktu. Wskazywanie na społeczną naturę człowieka i jego zachowanie z tego wynikające. Przybliżenie zasad funkcjonowania grup społecznych i ról odgrywanych w społeczeństwie. Zapoznanie z zasadami organizacji życia szkolnego, a także prawami i obowiązkami z tego wynikającymi. Kształtowanie aktywnego uczestnictwa (np. poprzez samorząd) w życiu szkoły. Uświadomienie prowadzenia działań publicznych związanych np. z obroną praw człowieka lub zagadnieniami ekologicznymi. Wskazywanie na rolę władz samorządowych w podejmowaniu spraw publicznych. Kształtowanie zasad praworządności w sprawach publicznych. Promowanie zasad społeczeństwa obywatelskiego. Kształtowanie umiejętności formułowania oraz wypełniania druków i pism urzędowych. Zapoznanie z najważniejszymi zasadami demokracji i cechami państwa demokratycznego. Przybliżenie procedur demokratycznych i wpływu obywateli na państwo. Kształtowanie umiejętności wskazywania mocnych i słabych stron systemów demokratycznych, autorytarnych i totalitarnych. Geneza państwa i narodu. Zapoznanie z różnymi ustrojami politycznymi. Rozwijanie umiejętności wskazywania różnic między republiką a monarchią. Przybliżenie zasad działania władz samorządowych w państwie demokratycznym. Kształtowanie postaw tolerancji wobec poglądów niezgodnych z własnymi. Doskonalenie umiejętności rozwiązywania prostych konfliktów interpersonalnych. Kształtowanie postaw sprzyjających rozwiązywaniu konfliktów w wyniku negocjacji. Kształtowanie umiejętności dokonywania wyborów i ponoszenia ich konsekwencji. Kształtowanie postaw prospołecznych. Promowanie aktywności społecznej. Rozwijanie postaw szacunku wobec dobra wspólnego. Rozwijanie postaw etycznych i praworządnych. Kształtowanie cnót obywatelskich. Kształtowanie postaw otwartości wobec różnych poglądów politycznych. Rozwijanie zainteresowania zagadnieniami politycznymi jako wartości potrzebnej do zrozumienia współczesnego świata. Praktyczne stosowanie procedur demokratycznych w życiu klasowym i szkolnym. Budowanie szacunku dla innych narodów i społeczności. 2
Cele zapisane w podstawie programowej Znajomość podstaw ustroju Rzeczypospolitej Polskiej Rozumienie zasad gospodarki rynkowej Szczegółowe cele edukacyjne Wskazanie na role partii politycznych i wyborów we współczesnej demokracji. Geneza i rola instytucji międzynarodowych działających na rzecz demokracji. Rola kultury politycznej i etyki w życiu państwa demokratycznego. Prezentacja podstawowych zasad ustroju Rzeczypospolitej Polskiej i zadań władzy ustawodawczej, wykonawczej oraz sądowniczej. Zapoznanie uczniów z kierunkami polskiej polityki zagranicznej. Wskazanie na rolę symboliki narodowej i jej wartości dla całego narodu. Kształtowanie poszanowania odrębności kulturowej mniejszości narodowych zamieszkujących w Polsce. Przybliżenie terminu obywatelstwo i sposobów jego nabywania. Przybliżenie roli i funkcji pieniądza. Doskonalenie umiejętności wykonywania najważniejszych operacji pieniężnych. Doskonalenie umiejętności planowania budżetu gospodarstwa domowego. Ukazanie mechanizmów funkcjonowania gospodarki rynkowej. Ukazanie zasad działania budżetu państwa i systemu podatkowego. Określenie kierunku dalszej nauki. Ukazanie przyczyn i skutków bezrobocia. Kształtowanie umiejętności koniecznych przy szukaniu zatrudnienia. Poznanie procedury zakładania własnej firmy i różnych form zatrudnienia. Propagowanie zasad etycznych w gospodarce. Szczegółowe cele wychowawcze Kształtowanie świadomości obowiązków wobec włas nej ojczyzny oraz rozwijanie postawy patriotycznej. Budzenie szacunku dla ojczyzny i symboli narodowych. Kształtowanie dumy z dziedzictwa kulturowego i osiągnięć narodu polskiego. Kształtowanie postaw, które sprzyjają etycznym zachowaniom. Doskonalenie analizowania własnych umiejętności (dobrych i słabych stron). Doskonalenie najważniejszych umiejętności umożliwiających poprawne reagowanie na sytuacje kryzysowe na rynku pracy. Świadome podejmowanie decyzji dotyczących przyszłości. 3
1.5. Opis osiągania celów. Metody pracy Specyfika każdego przedmiotu powoduje, że opis osiągania celów edukacyjnych gimnazjalisty warto rozpocząć od charakterystyki wiedzy i umiejętności absolwenta szkoły podstawowej, którą można potraktować jako punkt wyjścia do wytyczania kolejnych celów realizowanych w ramach zadań szkoły. Uczeń, kończąc szkołę podstawową w zakresie nauk społecznych, powinien posiadać określony zakres zainteresowań, przejawiać postawę gotowości do podjęcia dalszego trudu kształcenia i wykazywać się dociekliwością w kontekście zainteresowań zjawiskami społecznymi. Jego postawa powinna się ujawniać w zadawaniu pytań, na przykład: Dlaczego tak jest i czy mogłoby być inaczej? i próbach poszukiwania na nie odpowiedzi. Absolwent szkoły podstawowej powinien wykazywać się także umiejętnością planowania własnych działań, gotowością do współpracy i ponoszenia współodpowiedzialności za efekty swoich decyzji. Istotnym elementem zmierzającym do osiągnięcia celów edukacyjnych jest odpowiedni dobór treści i sformułowanie na ich podstawie ściśle określonych wymagań edukacyjnych. Takie podejście zmierza do znalezienia optymalnych metod pracy z uczniem przez włączenie go w proces zdobywania nowych wiadomości i umiejętności. Umożliwia także uczniowi współdecydowanie razem z nauczycielem o podejmowanych działaniach edukacyjnych i ponoszeniu współodpowiedzialności za ich ostateczny efekt. Sposobem na podjęcie takiej współpracy powinno być jasne sformułowanie wymagań edukacyjnych. Uczeń, który w pełni świadomie pozna i zaakceptuje cel działania, jest bardziej skłonny do aktywnej i twórczej pracy, osiągnie tym samym lepsze wyniki w nauce. Niezwykle ważne w osiąganiu celów jest także stosowanie odpowiednich metod pracy. Podstawowymi metodami nabywania nowych wiadomości i umiejętności są te, które preferują aktywne uczestnictwo ucznia w lekcji. Wśród najbardziej polecanych metod należy wymienić: dyskusję, metodę projektów, gry dydaktyczne z elementami dramy, mapę skojarzeń, metaplan, dyskusję punktową, debatę. Ponadto powinno się zachęcać uczniów do: przeprowadzania wywiadów, ankiet, badań opinii publicznej, prób analizy i interpretacji różnych źródeł informacji, udziału w dużych projektach angażujących całą społeczność szkolną, np. wybory do samorządu szkolnego, a także w projektach typu młodzi głosują, dni Europy, tworzenia i prezentacji referatów i krótkich wystąpień na forum klasy, pracy z różnymi materiałami źródłowymi, próby ich interpretacji i wyciągania wniosków. Stosowanie głównie aktywnych metod pracy z uczniami nie oznacza rezygnacji z innych metod, na przykład wykładu czy samodzielnej pracy z tekstem, rozwijającej umiejętności: sekcjonowania materiału, streszczania, pozyskiwania określonych wiadomości. O wyborze optymalnej metody pracy zdecyduje ostatecznie nauczyciel, biorąc pod uwagę własne predyspozycje i charakter zespołu, z jakim przyjdzie mu współpracować. Należy podkreślić, że autorzy podstawy programowej postulują, aby 20% treści nauczania w ramach zajęć wiedzy o społeczeństwie było realizowanych metodą projektów uczniowskich. Ważne jest, aby każdy uczeń przynajmniej raz w roku szkolnym uczestniczył w grupowym projekcie. Dzięki tym działaniom uczniowie: zdobywają wiedzę zgodną ze swoimi zainteresowaniami, badają problem, poszukują praktycznych rozwiązań i uczą się skutecznie planować i realizować założone cele, uczą się organizacji własnej pracy i współpracy z innymi, przedstawiają publicznie efekty swojej pracy, doskonaląc umiejętność prezentacji. W pracy metodą projektów nie mniej ważna jest rola nauczyciela, która sprowadza się do następujących działań: przekazanie najważniejszych informacji na temat tworzenia projektów i pomoc w zdobyciu umiejętności niezbędnych do ich realizacji, przedstawienie propozycji tematów projektów lub pomoc w wypracowaniu własnego tematu, pomoc w tworzeniu planu formy prezentacji i przedstawienie kryteriów oceniania projektu, przeprowadzanie konsultacji z uczniami realizującymi projekt i kontrola poszczególnych etapów pracy nad projektem, stworzenie optymalnych warunków do prezentacji projektu, jego omówienie i ocena. Ważnymi działaniami zmierzającymi do osiągnięcia zadanych celów jest indywidualizacja pracy z uczniem, rozumiana jako przyjęcie pewnego stylu pracy, pozwalającego na realizację zamierzeń ucznia z uwzględnieniem jego specyficznych możliwości. Ważną rolę odgrywa dobór różnych metod pracy z całym zespołem przy jednoczesnym zróżnicowaniu wymagań edukacyjnych w stosunku do każdego z uczniów. 1.6. Metody oceny osiągnięć uczniów Ocenianie osiągnięć uczniów powinno z jednej strony mieścić się w ramach opracowanego przez każdą szkołę wewnątrzszkolnego systemu oceniania, z drugiej zaś powinno mieć wymiar oceny zewnętrznej dokonanej przez Centralną Komisję Egzaminacyjną. 4
Ważnym elementem oceny osiągnięć powinno być wyraźne określenie zasad współpracy w relacji nauczyciel uczeń. Oceniając ucznia, powinno się brać pod uwagę stopień opanowania przez niego wiedzy i umiejętności, a także uwzględniać efektywność pracy nauczyciela i jego oddziaływań edukacyjnych w odniesieniu do poszczególnych osób. Postulat ten może być realizowany przez działania obejmujące: określenie wymagań edukacyjnych w ramach poszczególnych działów programu nauczania i sporządzenie z uwzględnieniem tych wymagań opisu oczekiwanych osiągnięć ucznia w zakresie edukacji wiedzy o społeczeństwie; jasne i wyraźne sformułowanie sposobów sprawdzania wiedzy i umiejętności; sformułowanie systemu oceniania, w którym są zawarte zasady dotyczące kryteriów oceniania. Szczegółowy system formułowania wymagań edukacyjnych powinien zostać wypracowany przez każdego nauczyciela i stać się integralną częścią wewnątrzszkolnego systemu oceniania. Dlatego w tym programie opisano te osiągnięcia ucznia, które są postrzegane jako niezbędne do formułowania pełnych wymagań edukacyjnych na poziomie gimnazjalnym. Wynikający z charakteru programu sposób sprawdzania umiejętności i wiedzy powinien być traktowany jako nierozerwalna część sytemu oceniania, który zmierza do wyraźnego określenia oczekiwań nauczyciela. Można tak uczynić, formułując i przekazując uczniowi informację o proponowanych formach sprawdzania kompetencji i sposobie ich oceny. Proponuje się następujące formy sprawdzania wiedzy i umiejętności: 1. Wypowiedzi ustne: dyskusje, przemówienia, prezentacje, debaty z wykorzystywaniem argumentowania, syntezy, analizy, wnioskowania, komentarza. 2. Praca na projektem uczniowskim i ocena jego prezentacji. 3. Prace pisemne w klasie: kartkówka do 15 minut, materiał tylko z ostatniej lekcji, niezapowiedziana; sprawdzian czas trwania dowolny, materiał z 3 5 lekcji, zapowiedziany tydzień wcześniej i potwierdzony wpisem do dziennika; praca klasowa obejmuje większą partię materiału, zapowiedziana tydzień wcześniej i potwierdzona wpisem do dziennika; testy różnego typu zadania: otwarte, zamknięte, problemowe, wielokrotnego wyboru, sprawdzające znajomość materiału nauczania etapami; prace semestralne tworzone jako interdyscyplinarne sprawdziany kompetencji, konstruowane wspólnie z nauczycielami innych przedmiotów humanistycznych. 4. Prace domowe: ćwiczenia, notatki, własna twórczość, np. przygotowanie przemówienia, wywiadu, projektu, indywidualne lub zespołowe opracowanie referatu, prowadzenie prac badawczych i opracowanie ich wyników, opracowanie informacji dotyczących bieżących zagadnień z różnych sfer społecznych, przygotowanie, pod kierunkiem nauczyciela, zajęć tematycznych oraz ćwiczeń. 5. Aktywność na lekcji: praca w grupie (organizacja pracy grupy, zaangażowanie, sposób prezentacji, efekty pracy), aktywna praca indywidualna poprzez prezentację referatów, projektów itp. 6. Udział w konkursach przedmiotowych i projektach angażujących całą społeczność szkolną. Nauczyciel, korzystając z podanych propozycji, powinien uwzględnić specyfikę szkoły, a także inne uwarunkowania wynikające z jego metod pracy dydaktycznej, wziąć pod uwagę wszystkie sugestie dotyczące oceniania zawarte w tym programie. Ostateczny i szczegółowy kształt oceniania powinien zostać opracowany przez zespół przygotowujący wewnętrzny system oceniania. Optymalne wydaje się stosowanie tradycyjnych stopni szkolnych w skali 1 6. Ważne jest jednak, aby niezależnie od przyjętego systemu oceniania, uczniowie byli poinformowani o zakresie i kryteriach ocen oraz sposobach sprawdzania wiedzy i umiejętności. Przedstawienie wymagań i zasad oceny może być podstawą do formułowania pozytywnych zasad współpracy między nauczycielem a uczniem. 2. MATERIAŁ NAUCZANIA I OPIS SZCZEGÓŁOWYCH OSIĄGNIĘĆ UCZNIA Formułowanie materiału nauczania i osiągnięć gimnazjalisty następuje na podstawie analizy poszczególnych treści zawartych w podstawie programowej. Dzięki temu edukację w gimnazjum można traktować jako proces całościowy, mający korelację z podstawą programową i posiadający jednocześnie wyraźnie określony cel swoich działań opis osiągnięć gimnazjalisty. Na podstawie tych założeń skonstruowano jednostki dydaktyczne obejmujące zakres tematyczny wynikający z podstawy programowej i osiągnięcia ucznia gimnazjum z zakresu wiedzy o społeczeństwie. Materiał ten może stanowić praktyczne narzędzie dydaktyczne, ponieważ całościowo ujmuje proces edukacji wiedzy o społeczeństwie w gimnazjum lub być punktem wyjścia do opracowania przez każdego, nauczyciela specyficznego rozkładu treści nauczania. 5
Układ treści programu ma holistyczny charakter, co pozwala uczniowi poznawać zjawiska od najbliższych jego osobie po zagadnienia bardziej skomplikowane i abstrakcyjne. Dlatego proponujemy następującą kolejność działów tematycznych: I. Człowiek i społeczeństwo II. Być uczniem, być obywatelem III. W świecie mediów i informacji IV. Samorząd terytorialny V. Państwo i władza demokratyczna VI. Aktywność polityczna VII. Ustrój Rzeczypospolitej VIII. Polska, Europa i współczesny świat IX. Przedsiębiorczość i aktywność zawodowa X. Współczesna gospodarka Szczegółowy opis poszczególnych działów tematycznych podano w planie wynikowym. 3. OPIS UMIEJĘTNOŚCI ABSOLWENTA GIMNAZJUM KOŃCZĄCEGO EDUKACJĘ Z ZAKRESU WIEDZY O SPOŁECZEŃSTWIE Uczeń kończący edukację z przedmiotu wiedza o społeczeństwie powinien: wykorzystywać informacje do opracowywania własnych tekstów, odczytywać informacje z różnych źródeł, posługiwać się swobodnie różnymi mediami, mając świadomość płynących stąd zagrożeń i manipulacji, analizować przyczyny powstawania prostych konfliktów interpersonalnych i podejmować próby ich rozwiązania, wymieniać zasady współdziałania w sprawach publicznych, podejmować próby działań społecznych na forum społeczności szkolnej związanych z własnymi zainteresowaniami, opisywać najważniejsze zasady działania społeczeństwa obywatelskiego i instytucji samorządowych, podejmować próby załatwiania prostych spraw urzędowych, opisać najważniejsze zasady demokratyczne i posługiwać się nimi, wyrażać własne opinie o totalitaryzmie i autorytaryzmie, orientować się w najważniejszych zagadnieniach sceny politycznej, prezentować postawę tolerancji w stosunku do innych narodów i mniejszości narodowych, podać najważniejsze zasady związane z wyborami, rozpoznawać zachowania nieetyczne w życiu społecznym i politycznym i wyrażać o nich własne opinie, wymienić podstawowe zasady ustroju Rzeczypospolitej Polskiej i zadania władzy ustawodawczej, wykonawczej oraz sądowniczej, prezentować postawę patriotyzmu w odniesieniu do Ojczyzny i społeczeństwa, wymienić i stosować prawa i obowiązki zapisane w konstytucji, scharakteryzować i stosować najważniejsze zasady gospodarki wolnorynkowej, kształcić umiejętności wykonywania najważniejszych operacji pieniężnych, podać oczekiwania współczesnego rynku pracy, propagować zasady etyczne w gospodarce i pracy zawodowej. 6