FORESIGHT W DRZEWNICTWIE

FORESIGHT W DRZEWNICTWIE - Polska 2020 Kompozyty drzewne

FORESIGHT W DRZEWNICTWIE POLSKA 2020 Obszar badawczy: KOMPOZYTY DRZEWNE Poznań 2011

Publikacja wykonana w ramach Projektu POIG.01.01.01-30-022/08 pt.: Foresight w drzewnictwie scenariusze rozwoju badań naukowych w Polsce do 2020 roku Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, 2007 2013 Poglądy i opinie przedstawione w publikacji nie odzwierciedlają stanowiska Unii Europejskiej ani rządu polskiego, a jedynie stanowiska autorów Kierownik Projektu: prof. nadzw. dr hab. Ewa Ratajczak Autorzy: prof. nadzw. dr hab. Ewa Ratajczak mgr Gabriela Bidzińska mgr inż. Aleksandra Szostak dr inż. Iwona Frąckowiak Inni wykonawcy: mgr Magdalena Herbeć Redakcja naukowa: prof. nadzw. dr hab. Ewa Ratajczak Publikacja bezpłatna Copyright by Instytut Technologii Drewna, Poznań ISBN: 978-83-925432-7-5 Projekt okładki: mgr Anna Gałecka Wydawca: Instytut Technologii Drewna 60-654 Poznań, ul. Winiarska 1 tel: (004861) 8492400 fax: (004861) 8224372 office@itd.poznan.pl www.itd.poznan.pl Nakład: 300 egzemplarzy Skład, druk i oprawa: Studio Poligrafia, Edward Grześkowiak i Eryk Grześkowiak 60-321 Poznań, ul. Bułgarska 10, tel. 061 867 53 72

SPIS TREŚCI Uwagi wstępne... 5 1. Foresight w drzewnictwie pojęcie i znaczenie... 7 1.1. O foresighcie... 7 1.2. Charakterystyka Projektu cel i przedmiot badań... 11 2. Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu... 19 3. Sfera nauki i badań w drzewnictwie instytucje i potencjał kadrowy... 47 4. Obszar Kompozyty drzewne a branże sektora drzewnego... 65 5. Perspektywy rozwoju badań naukowych w obszarze Kompozyty drzewne w Polsce do 2020 roku... 69 5.1. Dotychczasowe kierunki badań naukowych w Polsce w obszarze Kompozyty drzewne... 69 5.2. Scenariusze rozwoju badań naukowych w obszarze Kompozyty drzewne w Polsce do 2020 roku... 75 6. Rozwój nauki i badań w obszarze Kompozyty drzewne a innowacyjność branż sektora drzewnego w Polsce do 2020 roku... 95 6.1. Wpływ priorytetowych kierunków badań w obszarze Kompozyty drzewne na innowacyjność branż sektora drzewnego w Polsce do 2020 roku... 95 6.2. Przyszłość badań w obszarze Kompozyty drzewne w Polsce do 2020 roku wizja Lidera Obszaru Badawczego... 107 Materiały źródłowe... 113 Załącznik... 118

Uwagi wstępne Dokąd zmierza polskie drzewnictwo? To pytanie, na które nie ma jednoznacznej odpowiedzi, bo przyszłość każdej sfery życia społeczno-gospodarczego jest trudna do przewidzenia. Wpływa bowiem na nią wiele czynników zewnętrznych i wewnętrznych, często takich, które jeszcze nie występują w momencie wytyczania ścieżki rozwojowej. Różnorodne impulsy do zmian w drzewnictwie płyną przede wszystkim z jego otoczenia. Jako uczestnik globalnej społeczności, w tym również europejskiej przestrzeni gospodarczej i naukowej, Polska i polskie drzewnictwo znajdują się pod wpływem zjawisk i procesów o charakterze megatrendów, z jednej strony przyspieszających postęp naukowy i technologiczny, a z drugiej - rodzących określone wyzwania. W długofalowej perspektywie, strategie rozwoju państw europejskich uwzględniają szybko postępujące zmiany w wyniku globalizacji, idei inteligentnego rozwoju opartego na wiedzy i innowacjach, a także rosnącego zapotrzebowania na wyczerpujące się zasoby naturalne. Strategie krajowe adaptują na ogół te cele, formułując wizję gospodarczego i społecznego rozwoju Polski, podniesienia poziomu i jakości życia mieszkańców i poprawy sytuacji na rynku pracy. Zapewniać ma to szybki i trwały rozwój gospodarczy, oparty na rozwoju kapitału ludzkiego, wzroście innowacyjności i konkurencyjności gospodarki i regionów, w tym na inwestycjach w sferze nauki i badań. W programach strategicznych dotyczących rozwoju nauki i technologii w Polsce za kluczowe kryteria służące wyznaczaniu priorytetów przyjmuje się: wspieranie badań multi- i transdyscyplinarnych, ukierunkowanych na cele o strategicznym znaczeniu dla zrównoważonego rozwoju, zwiększanie innowacyjności i konkurencyjności, wspieranie dziedzin nauki, w których Polska posiada silną pozycję międzynarodową oraz wzmocnienie edukacyjnych efektów badań. Jak wiadomo, sektor drzewny ma ze swej istoty charakter surowcowy. Jest on naturalnym elementem łańcucha drzewnego, którego ogniwa stanowią: lasdrewno-rynek. Wykorzystywanie surowca naturalnego powoduje jednak występowanie pewnych ograniczeń w stałym modyfikowaniu produktów i wprowadzaniu zmian, co wymaga szczególnego podejścia w procesie kreowania innowacji. Jednocześnie, sektor ten charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem branżowym. Branże drzewne cechują się specyficznymi procesami produkcji, asortymentem produkowanych wyrobów kierowanych do określonych odbiorców, odmiennym

6 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Kompozyty drzewne stopniem nowoczesności stosowanych technik i technologii i różnym stopniem zaawansowania procesu restrukturyzacji. Prezentowana publikacja zawiera syntezę badań zrealizowanych w Projekcie Foresight w drzewnictwie scenariusze rozwoju badań naukowych w Polsce do 2020 roku (POIG.01.01.01-30-022/08). Została ona odniesiona do tak istotnej subdyscypliny drzewnictwa, jaką są Kompozyty drzewne 1. Jest to zatem swoisty raport przekrojowy, sporządzony dla tego obszaru problemowego, określający zakres i charakter wpływu przewidywanego rozwoju nauki i prac rozwojowych w drzewnictwie na innowacyjny rozwój branż sektora drzewnego. Został on wzbogacony wizją sformułowaną przez Lidera Obszaru Badawczego Kompozyty drzewne dr inż. Iwonę Frąckowiak, Kierownika Zakładu Materiałów Drewnopochodnych i Klejów Instytutu Technologii Drewna w Poznaniu. Jest charakterystyczne, że w obszarze Kompozyty drzewne znajdują się głównie branże pierwiastkowego przerobu drewna. Wytwarzany w nich jest szeroki asortyment tworzyw drzewnych, o różnym stopniu uszlachetnienia i różnorodnym zastosowaniu. Branże operujące w obszarze Kompozyty drzewne są wysoko zmechanizowane i zautomatyzowane, o aparaturowym charakterze produkcji, w których wzrost zdolności produkcyjnych ma charakter skokowy i jest wysoce kapitałochłonny. Sformułowane scenariusze rozwoju badań w drzewnictwie identyfikują nurty badawcze, które można uznać za priorytetowe dla wzrostu innowacyjności i konkurencyjności branż drzewnych w Polsce do 2020 roku. Wskazują trendy rozwojowe, których długofalowym efektem powinno być zwiększenie dostosowania podaży innowacyjnych rozwiązań techniczno-technologicznych do oczekiwań sfery biznesu, a ostatecznie do potrzeb i oczekiwań polskiego społeczeństwa. Ważne jest przy tym, że wyłonione kierunki badań naukowych w drzewnictwie i obszarze Kompozyty drzewne nie tylko mają wysoki potencjał oddziaływania, ale pozwalają na optymalne wykorzystanie dostępnych zasobów. Z pewnością możliwych ścieżek rozwojowych jest więcej, jednak realizacja scenariusza optymistycznego zapewniłaby polskiemu drzewnictwu należną mu pozycję nie tylko w europejskiej, ale również w światowej przestrzeni naukowej i gospodarczej. 1 Podsumowanie całości wyników Projektu zawiera dokument strategiczny: Foresight w drzewnictwie Polska 2020, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2011.

1 Foresight w drzewnictwie pojęcie i znaczenie 1.1. O foresighcie Kompleksowe podejście w kreowaniu przyszłości drzewnictwa jako nauki i jako dziedziny gospodarki zapewnia foresight. Istnieje wiele definicji tego pojęcia 1. Najogólniej foresight oznacza systematyczne próby spojrzenia w przyszłość nauki, technologii i gospodarki oraz społeczeństwa w celu identyfikacji strategicznych obszarów badań o największym potencjale korzyści gospodarczych i społecznych 2. Foresight definiuje się także jako proces oceny rozwoju nauki oraz technologii pod kątem wpływu na konkurencyjność producentów i ich produktów oraz jakość życia społeczeństwa 3. Co ważne, foresight powinien być procesem ciągłym, obejmującym wiele elementów prowadzących do wspólnego doskonalenia wizji przyszłości, w tym tak kluczowe jak: refleksja, konsultacje, dyskusje i debaty społeczne. W Polsce foresight częściej określany jest jako sposób systematycznego docierania do informacji w celu budowania średnio- lub długookresowej wizji rozwojowej, jej kierunków i priorytetów. Zgodnie z istotą tej definicji, foresight tworzy przede wszystkim język debaty społecznej, a w efekcie kulturę budowania społecznej wizji myślenia o przyszłości 4. Jest zatem nowoczesnym narzędziem planowania kierunków rozwoju w dalekiej perspektywie. 1 Zob. m.in.: Foresight technologiczny. Podręcznik T. 1, Organizacja i metody (Unido Technology Foresight Manual. United Nations Industrial Development Organization), Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości 2005; Jak realizować projekty Foresightu na potrzeby zrównoważonego rozwoju regionu?, red. R. Szewczyk, Ośrodek Przetwarzania Informacji, Przemysłowy Instytut Automatyki i Pomiarów, Warszawa 2008; Foresight technologiczny na rzecz zrównoważonego rozwoju Małopolski, red. J. Hausner, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008. 2 Według B. Martin, zob. Foresight technologiczny. Podręcznik, op. cit. 3 Według L. Georghiou, zob. Foresight technologiczny. Podręcznik.., op. cit. 4 www.nauka.gov.pl.

8 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Kompozyty drzewne Foresight oznacza też przewidywanie. W praktyce analitycznej jest więc terminem stosowanym dla różnego rodzaju zachowań zmierzających do określenia przyszłości, takich jak np. formułowanie wizji, planowanie strategiczne, budowa scenariuszy rozwoju, wskazywanie trendów. Foresight nie jest jednak prognozą (w której badane zjawiska opisywane są za pomocą precyzyjnych danych liczbowych). Można i należy rozumieć go przede wszystkim jako spojrzenie w przyszłość, jako ogół działań zmierzających do wykreowania wizji przyszłości najbardziej korzystnej, wskazania dróg jej realizacji przy zastosowaniu odpowiednio dobranych (charakterystycznych dla foresightu) metod. Foresight zakłada ponadto możliwość wpływu na bieg wydarzeń. Ma na celu wskazanie i ocenę przyszłych potrzeb, szans i zagrożeń związanych z rozwojem społecznym i gospodarczym oraz przygotowanie i podjęcie odpowiednich działań wyprzedzających 1. Charakterystyczną cechą foresightu jest udział w nim wielu uczestników życia społeczno-gospodarczego, wywodzących się z różnych środowisk. Foresight to metoda relatywnie często stosowana w świecie dla określenia przyszłości różnych dziedzin gospodarki 2. W Polsce jest natomiast stosunkowo nowym podejściem metodycznym, w szerokim wymiarze zastosowanym w Narodowym Programie Foresight POLSKA 2020 3 i coraz częściej wykorzystywanym w programach dotyczących bądź to określonego obszaru problemowego (np. rozwoju nauki), bądź rozwoju danego regionu. W odniesieniu do drzewnictwa elementy foresightu zostały zastosowane praktycznie dopiero w końcu XX wieku początkowo w USA, a następnie w krajach Unii Europejskiej 4. W Polsce było to możliwe dopiero od połowy 2009 roku, dzięki realizacji projektu: Foresight w drzewnictwie scenariusze rozwoju badań naukowych w Polsce do 2020 roku. Warto dodać, że w procesie formułowania strategii długoterminowych opierających się na zasadach foresightu, wykorzystywane jest wiele różnych koncepcji i podejść metodycznych. Jednak główne założenia są takie, że foresight 5 : 1 Jak realizować projekty Foresightu..., op. cit. 2 Foresight zastosowano po raz pierwszy w Japonii, następnie był i jest szeroko stosowany we Francji, Holandii, Niemczech, USA i innych krajach Unii Europejskiej. Jak realizować projekty Foresightu..., op. cit. 3 Obejmuje trzy pola badawcze: Zrównoważony Rozwój Polski, Technologie Informacyjne i Telekomunikacyjne, Bezpieczeństwo. www.foresight.polska2020.pl. 4 Wyczerpującego przeglądu dorobku w tym zakresie dokonano w Europejskim Instytucie Leśnym w Joensuu w Finlandii (European Forestry Insitute), P. Pelli, Review on Forest Sector Foresight Studies and Exercises, European Forest Institute EFI Technical Report 2008, no 29. W skali Europy do istotnych działań i opracowań o znamionach foresightu można między innymi zaliczyć: European Forest Sector Outlook Study (EFSOS) 1960-2000-2020. Main report. UNECE Timber Committee FAO European Forestry Commission, Geneva-Rome 2005; CEI-Bois Roadmap 2010, www.roadmap2010.eu; Strategic Research Agenda przygotowany w ramach Europejskiej Platformy Technologicznej Sektora Leśno-Drzewnego (Forest-Based Sector Technology Platform), www.forestplatform.org. W przedsięwzięciach tych uczestniczył też Instytut Technologii Drewna. 5 Foresight technologiczny. T. 2. Foresight technologiczny w praktyce, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2005.

Foresight w drzewnictwie pojęcie i znaczenie 9 to proces a nie technika (prognostyczna), to analiza interdyscyplinarna, obejmuje długoterminowe perspektywy czasowe, integruje różne dziedziny aktywności, w tym rozwój naukowy, technologiczny, gospodarczy, polityczny i społeczny, stanowi narzędzie wspomagające proces decyzyjny, ale nie oferuje głównych strategii, to próba promowania innowacji technologicznych.

1.2. Charakterystyka Projektu cel i przedmiot badań Projekt Foresight w drzewnictwie scenariusze rozwoju badań naukowych w Polsce do 2020 roku, realizowany od czerwca 2009 roku do stycznia 2011 roku w Instytucie Technologii Drewna, dał pierwszą w Polsce okazję do przeprowadzenia postępowania badawczego wykorzystującego ideę foresightu w odniesieniu do drzewnictwa. Projekt był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, 2007 2013. Myślą przewodnią wywołanego konkursu było wykorzystanie metody foresight dla wsparcia badań naukowych w celu budowy gospodarki opartej na wiedzy poprzez rozwój nowoczesnych technologii 1. Strategicznym celem Projektu była identyfikacja kierunków badań naukowych priorytetowych dla wzrostu innowacyjności i rozwoju polskiego sektora drzewnego do 2020 roku. Celami szczegółowymi Projektu były natomiast: zwiększenie świadomości społecznej, w tym przedstawicieli sfery nauki oraz praktyki gospodarczej w drzewnictwie, co do szczególnej roli badań naukowych w podnoszeniu innowacyjności i konkurencyjności drzewnictwa, a ostatecznie poziomu życia całego społeczeństwa, ułatwienie transferu nowych europejskich i światowych rozwiązań w badaniach naukowych i ich adaptacji do warunków występujących w Polsce (w nauce i w sektorze drzewnym), optymalne wykorzystanie wiedzy i umiejętności kadr oraz zasobów technicznych jednostek naukowych i badawczych w drzewnictwie dla wzrostu innowacyjności polskiego sektora drzewnego, a także: upowszechnienie wiedzy o szczególnej roli drzewnictwa w gospodarce narodowej, będącego dziedziną wytwórczości opartą na ekologicznym, odnawialnym surowcu naturalnym, 1 Szczegółowe informacje o Projekcie i podejmowanych w nim działaniach www.itd.poznan.pl/ foresight.

12 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Kompozyty drzewne aktywizacja środowiska naukowców i przedstawicieli praktyki gospodarczej do współuczestnictwa w kreowaniu wizji pożądanego rozwoju drzewnictwa, uświadomienie wszystkim uczestnikom rynku drzewnego, a ostatecznie całemu społeczeństwu, konieczności współpracy sfery nauki i przemysłu w dążeniu do innowacyjnego rozwoju i wzrostu konkurencyjności polskiej gospodarki. Zamierzeniem Projektu w długiej perspektywie czasu jest zwiększenie stopnia dostosowania podaży innowacyjnych rozwiązań techniczno-technologicznych do oczekiwań przedsiębiorców (poprzez udoskonalenie oferty prac badawczych), nowe materiało- i energooszczędne oraz proekologiczne technologie, a ostatecznie szerszy asortyment i wyższa jakość produktów oferowanych przez przedsiębiorstwa drzewne, a także atrakcyjne miejsca pracy. Przedmiotem badań w Projekcie było drzewnictwo, rozumiane z jednej strony jako całokształt wiedzy naukowej i praktycznej zajmującej się drewnem jako surowcem i materiałem, a z drugiej jako dziedzina gospodarki, której domeną jest przerób i kompleksowe wykorzystanie drewna. Jako sektor gospodarki drzewnictwo oznacza wszystkie dziedziny wytwórczości wykorzystujące drewno i jego pochodne, jako nauka natomiast drzewnictwo to wiele, niekiedy bardzo zróżnicowanych dyscyplin, w których wyraźną, wyodrębnioną dyscypliną naukową jest technologia drewna, a także ekonomika drzewnictwa. W Projekcie podjęto próbę jednoczesnego ujęcia badań według tych dwóch przekrojów, przy czym wśród obszarów problemowych (wzajemnie na siebie oddziałujących) wyodrębniono: Mechaniczny przerób drewna, Kompozyty drzewne, Celulozownictwo i papiernictwo, Ochronę środowiska i bezpieczeństwo, Ochronę drewna, Bioenergię, Ekonomikę (i aspekty społeczne) drzewnictwa. Dla dziedziny wytwórczości, oznaczającej przerób drewna i jego pochodnych, używano pojęcie sektor drzewny, a tworzące go poszczególne rodzaje działalności określano jako przemysły lub branże drzewne. Na podstawie idei ciągu produkcyjnego, w której wyróżnikiem branż jest drewno (również w postaci rozdrobnionej), przyjęto przy tym, że sektor drzewny stanowią rodzaje wytwórczości ujęte w sprawozdawczości statystycznej jako: produkcja wyrobów z drewna oraz korka (z wyłączeniem mebli), produkcja wyrobów ze słomy i materiałów używanych do wyplatania (dział 16 Polskiej Klasyfikacji Działalności PKD 1 ), która w Projekcie określana jest mianem produkcji drewna i wyrobów z drewna, branży drzewnej lub przemysłu drzewnego, i która skupia: produkcję wyrobów tartacznych (grupa 16.1 PKD), określaną zamiennie jako przemysł tartaczny, branża tartaczna lub tartacznictwo, 1 Od 1 stycznia 2008 roku obowiązuje nowa Polska Klasyfikacja Działalności PKD 2007, Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności z dnia 24.12.2007, 5. Dz. U. 2007, nr 251, poz. 1885. Jednak GUS opracowywał dane statystyczne do końca 2008 roku w układzie PKD 2004.

Foresight w drzewnictwie pojęcie i znaczenie 13 produkcję arkuszy fornirowych i płyt wykonanych na bazie drewna (klasa 16.21 PKD), określaną jako przemysł płyt drewnopochodnych lub branża płyt drewnopochodnych, produkcję gotowych parkietów podłogowych (klasa 16.22 PKD), łącznie z: produkcją pozostałych wyrobów stolarskich i ciesielskich dla budownictwa (klasa 16.23 PKD), określaną jako przemysł stolarki budowlanej lub branża stolarki budowlanej, produkcję opakowań drewnianych (klasa 16.24 PKD), określaną zamiennie jako przemysł opakowań lub branża opakowań, produkcję pozostałych wyrobów z drewna, produkcję wyrobów z korka, słomy i z materiałów używanych do wyplatania (klasa 16.29 PKD), określaną jako przemysł pozostałych wyrobów z drewna lub branża pozostałych wyrobów z drewna, produkcja papieru i wyrobów z papieru (dział 17. PKD), określana jako przemysł (branża) celulozowo-papierniczy i przetwórstwa papierniczego, w skład którego wchodzą 1 : 1 W międzynarodowej praktyce statystycznej i analitycznej, szczególnie na wysokim poziomie agregacji danych, niekiedy łączy się dział 17 PKD, czyli produkcję papieru i wyrobów z papieru

14 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Kompozyty drzewne produkcja masy włóknistej, papieru i tektury (grupa 17.1 PKD), określana jako przemysł celulozowo-papierniczy lub branża celulozowopapiernicza, produkcja wyrobów z papieru i tektury (grupa 17.2 PKD), określana zamiennie jako przemysł przetwórstwa papierniczego, branża przetwórstwa papierniczego, przetwórstwo papiernicze lub papiernictwo, produkcja mebli (dział 31 PKD), określana jako przemysł meblarski, branża meblarska lub meblarstwo. W warstwie naukowej tematyka Projektu była bardzo złożona, bowiem: obejmowała różne kwestie merytoryczne (drzewnictwo jako dziedzina nauki oraz dziedzina gospodarki, drzewnictwo w gospodarce opartej na wiedzy, konkurencyjność sektora drzewnego, jego innowacyjność, działalność badawczo-rozwojowa, obszary i kierunki badawcze) oraz zagadnienia metodologiczne (prognozowanie rozwoju sektora drzewnego, prognozy sfery badań i rozwoju, foresight w drzewnictwie), dotyczyła zarówno sfery realnej (funkcjonowanie sektora drzewnego), jak i normatywnej (kreowanie podstaw dla polityki naukowej i przemysłowej państwa), odnosiła się do różnych horyzontów czasowych (stan aktualny, przewidywania długoterminowe). Jednocześnie, zastosowanie metody foresight spowodowało, że przedmiotem Projektu były nie tylko prace badawcze, ale w dużym stopniu różne przedsięwzięcia specyficzne dla tej metody, mające charakter działań o charakterze organizacyjnym (debaty społeczne, panele ekspertów, seminaria naukowe, burze mózgów), upowszechnieniowym i promocyjnym. Na strukturę Projektu, zapewniającą osiągnięcie jego celów, składało się sześć zadań badawczych o różnym charakterze. Zadania o charakterze diagnostycznym dotyczyły: innowacyjności sektora drzewnego, kondycji sfery nauki i badań z zakresu drzewnictwa, stanu wiedzy o badaniach naukowych w drzewnictwie, kluczowych przesłanek światowego postępu naukowego w drzewnictwie. Z kolei zadania o charakterze wizjonerskim obejmowały: identyfikację priorytetowych kierunków badań naukowych w drzewnictwie wraz z opracowaniem scenariuszy ich rozwoju w Polsce do 2020 roku, ocenę wpływu rozwoju nauki w drzewnictwie na innowacyjny rozwój sektora drzewnego. z działem 18 PKD poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji. Jest to o tyle dyskusyjne, że ten rodzaj działalności nie jest branżą drzewną w myśl idei ciągu produkcyjnego; na dodatek wartość jej produkcji determinowana jest w dużym stopniu wartościami niematerialnymi (wkładem intelektualnym, wartością usług), a nie wartością wyrobów wytworzonych z drewna.

Foresight w drzewnictwie pojęcie i znaczenie 15 Wielopłaszczyznowość i wieloaspektowość tematyki Projektu powodowała, że niezbędne było stosowanie wielu metod badawczych i form działania. Prowadzone badania, koncentrując się na kluczowych dla drzewnictwa obszarach problemowych, miały charakter interdyscyplinarny. Z bogatego katalogu narzędzi badawczych foresightu wykorzystano zarówno metody jakościowe oparte na wiedzy eksperckiej (metody heurystyczne), jak i metody ilościowe związane z analizą dostępnych danych statystycznych. Punktem wyjścia były badania typu desk research, to jest studia dorobku naukowego z zakresu drzewnictwa, a także krytyczna analiza opracowań i źródeł danych empirycznych z tej dziedziny. Wykorzystano także specjalnie przygotowane analizy i ekspertyzy dotyczące zarówno sfery nauki, jak i innowacyjności branż drzewnych. W analizach komparatywnych dotyczących uwarunkowań postępu technicznego w drzewnictwie w Polsce w odniesieniu do trendów panujących w Europie i na świecie przeprowadzono również swoisty benchmarking i zastosowano technikę dobrych praktyk. Dzięki temu utworzona została obszerna baza informacyjna o innowacyjności polskiego sektora drzewnego i kondycji polskiej nauki w tej dziedzinie na tle Europy, stwarzając podstawy do dalszych badań w tym zakresie. Do oceny istniejącego potencjału tak sfery nauki i badań w drzewnictwie, jak i polskiego sektora drzewnego, zastosowano główne metody analizy strategicznej, tj. analizę SWOT oraz PEST. Analiza mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń innowacyjności sektora i kondycji sfery nauki w drzewnictwie miała na celu wskazanie głównych determinant jego sytuacji w sferze innowacyjności, wynikających z jednej strony ze specyficznych cech branż drzewnych oraz instytucji naukowych, a z drugiej z ogólnych uwarunkowań funkcjonowania w kraju, Europie i na świecie. Analiza PEST posłużyła natomiast pogłębieniu wiedzy o makrootoczeniu drzewnictwa (sfery nauki i biznesu) i identyfikacji najważniejszych czynników politycznych, prawnych, ekonomicznych, społecznych i technologicznych wzrostu jego innowacyjności. W procedurach wyboru głównych uwarunkowań rozwoju sektora drzewnego oraz sfery nauki i badań, a także w sytuacjach poszukiwania rozwiązań pojawiających się problemów badawczych, kierowano się wynikami paneli problemowych, wywiadów eksperckich i burzy mózgów. Ważnym narzędziem badawczym były własne badania bezpośrednie (m.in. specjalnie opracowane ankiety pozwalające na dokonanie oceny wiodących jednostek naukowych i badawczych polskiego drzewnictwa). Z kolei w tworzeniu długoterminowych wizji przyszłości w drzewnictwie posłużono się takimi narzędziami, jak: przewidywanie, formułowanie wizji, planowanie strategiczne, budowa scenariuszy rozwoju, wskazywanie trendów. Podstawą w tej grupie metod i technik było badanie Delphi, stanowiące jedną z głównych metod foresightu. Dzięki wykorzystaniu kapitału intelektualnego uczestników badania, metoda delficka stworzyła możliwości elastycznego podejścia do poszukiwania społecznej wizji przyszłości drzewnictwa w Polsce i budowy możliwych, alternatywnych jej modeli. Należy podkreślić, że w Polsce

16 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Kompozyty drzewne metodę tę jak dotychczas stosowano relatywnie rzadko, a w odniesieniu do drzewnictwa zastosowano po raz pierwszy. Punktem wyjścia w tym badaniu było sformułowanie tez (możliwie jednoznacznych i zwięzłych twierdzeń lub założeń, które wskazywały główne trendy w rozwoju nauki w drzewnictwie w Polsce do 2020 roku, a więc nurty badawcze ważne dla wzrostu innowacyjności sektora drzewnego i pożądane z punktu widzenia rozwoju społecznego), uporządkowanych według spójnych merytorycznie grup zagadnień w wyodrębnionych w Projekcie obszarach badawczych. Badaniem metodą delficką objęto środowisko naukowe nie tylko z dziedziny drzewnictwa, ale również z dziedzin pokrewnych, przedstawicieli praktyki gospodarczej, administracji rządowej i pozarządowej, doktorantów i studentów różnych specjalności, a także mediów. Takie podejście dało duże możliwości realnego uczestnictwa w kreowaniu wizji przyszłości drzewnictwa w Polsce wielu grupom społecznym. Wyniki badania Delphi były podstawą budowy scenariuszy rozwoju badań naukowych w drzewnictwie w Polsce do 2020 roku, który to proces został wzbogacony analizą kluczowych sił i trendów oczekiwanych w makrootoczeniu sfery nauki i badań w drzewnictwie w długim horyzoncie czasu, krzyżową analizą wpływów oraz innymi technikami pomocniczymi. Narzędziem realizacji Projektu była także utworzona baza danych ekspertów, specjalistów z dziedziny drzewnictwa, mających znaczący wkład w jej rozwój oraz wieloletnie doświadczenie zawodowe (z zachowaniem zasady ochrony danych osobowych) 1. Projekt był swoistym studium nad przyszłością badań naukowych w drzewnictwie w Polsce do 2020 roku, najkorzystniejszych dla wzrostu innowacyjności i konkurencyjności sektora drzewnego na rynku krajowym i międzynarodowym, uwzględniających przy tym społeczne aspekty tego rozwoju. Jego głównym efektem jest wizja przyszłości polskiego drzewnictwa, wykreowana przez wszystkich zainteresowanych tą dziedziną jako nauką i sektorem gospodarki. Co istotne, realizacja Projektu już zainicjowała korzystne procesy zmian, a w przyszłości w jeszcze większym stopniu powinna: przyczynić się do podniesienia jakości kadr naukowych i doskonalenia procesu badawczego w drzewnictwie dla skrócenia drogi od pomysłu do wdrożenia, wzmocnić więzi między sferą nauki stymulującą badania naukowe a praktyką gospodarczą wykorzystującą ich rezultaty (kreującą jednocześnie zapotrzebowanie na określone kierunki badań i prac rozwojowych), wpłynąć na wzrost innowacyjności i konkurencyjności sektora drzewnego na rynku lokalnym, krajowym i międzynarodowym, a w efekcie na poziom konkurencyjności całej polskiej gospodarki. Warto dodać, że od początku realizacji Projektu, oprócz badań dotyczących istotnych problemów merytorycznych, prowadzono również proces 1 www.itd.poznan.pl/foresight/baza ekspertów.

Foresight w drzewnictwie pojęcie i znaczenie 17 uświadamiania w środowisku naukowym i praktyki gospodarczej znaczenia foresightu dla integrowania środowisk zainteresowanych przyszłością polskiego drzewnictwa. Specyficzny charakter Projektu, wynikający z zastosowania metody foresight, spowodował, że jego realizacja była pierwszą w Polsce i wyjątkową okazją do zainicjowania potrzebnego w gospodarce opartej na wiedzy procesu zmian w percepcji wielu problemów i w postawach zarówno naukowców, jak i przedsiębiorców w dziedzinie drzewnictwa. Użyteczność Projektu polega bowiem na uświadomieniu wszystkim uczestnikom rynku drzewnego w Polsce, a także całemu społeczeństwu, potrzeby współpracy sfery nauki i badań oraz przemysłu w dążeniu do innowacyjnego rozwoju i wzrostu konkurencyjności polskiej gospodarki, a także szczególnej roli drzewnictwa jako dziedziny wytwórczości opartej na ekologicznym, odnawialnym surowcu naturalnym. W wyniku takiego podejścia, potencjalnymi beneficjentami Projektu są co najmniej: sfera badań i rozwoju (jednostki naukowe i badawczo-rozwojowe w Polsce zajmujące się drzewnictwem oraz jednostki z otoczenia drzewnictwa, gremia naukowe PAN, gremia kreujące politykę naukową w Polsce oraz w UE, ośrodki innowacji laboratoria w przedsiębiorstwach, inkubatory przedsiębiorczości itp.), przemysł (sektor drzewny i branże z jego otoczenia, branżowy samorząd gospodarczy), sfera edukacji (szkolnictwo średnie i wyższe, szkolnictwo zawodowe). Wiedza o priorytetowych dla innowacyjnego rozwoju sektora drzewnego kierunkach badań do 2020 roku pozwoli z jednej strony lepiej dostosować ofertę sfery nauki i badań do potrzeb potencjalnych odbiorców, a z drugiej optymalnie przygotować zasoby kadrowe i aparaturowe do przyszłych wyzwań. W sferze badań rezultaty Projektu powinny być też użyteczne instytucjom kształtującym obraz polskiej nauki i priorytetowe programy badawcze, czyli resortowi nauki, a także Polskiej Akademii Nauk. Ponadto już obecnie zapotrzebowanie na wiedzę o przyszłych kierunkach badań w polskim drzewnictwie sygnalizują gremia międzynarodowe, w tym Europejska Platforma Technologiczna Sektora Leśno-Drzewnego i sieć naukowa InnovaWood. Wiedza uzyskana dzięki realizacji Projektu jest też bardzo przydatna w procesie kreowania kolejnego, ósmego Programu Ramowego Unii Europejskiej. Polska jako członek europejskiej przestrzeni naukowej dzieli się tą wiedzą i współpracuje w obszarach uznanych za korzystne dla polskiego drzewnictwa. Warunkiem takich działań jest jednak posiadanie odpowiedniego zasobu informacji, co umożliwił projekt dotyczący foresightu w drzewnictwie. Bardzo ważną grupą odbiorców rezultatów Projektu są producenci sektora drzewnego i z jego otoczenia. Nadrzędnym celem Projektu było i jest bowiem ukierunkowanie rozwoju sektora drzewnego na wzrost innowacyjności oraz jego konkurencyjności na rynku krajowym i międzynarodowym, a bez kooperacji z przedsiębiorstwami i instytucjami działającymi na rzecz branż drzewnych

18 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Kompozyty drzewne byłoby to niemożliwe. Wyniki Projektu powinny również sprzyjać działaniom branżowego samorządu gospodarczego, a także być podstawą strategii funkcjonowania Polskiej Platformy Technologicznej Sektora Leśno-Drzewnego, której celem jest tworzenie pomostu między nauką a przemysłem w dziedzinie drzewnictwa. Specyficznym odbiorcą rezultatów Projektu była i jest sfera edukacji niezwykle potrzebna w gospodarce opartej na wiedzy, szczególnie w fazie budowania jej zrębów. Włączenie do foresightu naukowców będących jednocześnie dydaktykami, pozwoliło/pozwala na szybki transfer wiedzy o nowoczesnych technikach i technologiach w drzewnictwie do studentów i osób będących na początku kariery zawodowej. Powinno to jednocześnie przyspieszyć pożądane zmiany w postawach przyszłych przedsiębiorców w Polsce z ich ukierunkowaniem na proinnowacyjność. Wyniki foresightu w drzewnictwie powinny służyć również administracji publicznej szczebla krajowego i regionalnego oraz władzom samorządowym do przygotowywania strategii i podejmowania decyzji o charakterze rozwojowym. Ostatecznymi beneficjentami Projektu będzie całe polskie społeczeństwo, szczególnie konsumenci zgłaszający swoje potrzeby w zakresie materiałów i wyrobów drzewnych, a także ludzie młodzi, wkraczający dopiero na rynek pracy, również w sektorze drzewnym. Generalnie wiedza o pożądanych kierunkach badań i możliwościach wdrożenia nowych rozwiązań techniczno-technologicznych będzie przyczyniać się do wzrostu jakości życia.

2 Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu Innowacje to opracowywanie i wdrażanie nowych lub istotnie ulepszonych produktów i procesów. Ich znaczenie jest niezwykle istotne w dobie postępującej globalizacji i budowy gospodarki opartej na wiedzy. We współczesnej gospodarce dla osiągnięcia wysokiej konkurencyjności niezbędne jest wdrażanie nowoczesnych technologii, stosowanie efektywnych technik zarządzania i marketingu, pozyskiwanie kapitału do finansowania działań eliminujących lukę technologiczną, ciągłe kontrolowanie kosztów produkcji, dążenie do zdobywania intratnych rynków zagranicznych i do poprawy efektywności alokacji zasobów 1. Podstawą decyzyjną dla takich działań oraz dla wyznaczania pozycji konkurencyjnej na krajowym, europejskim i światowym rynku, a także dla określenia pożądanych ścieżek rozwoju jest wiedza o poziomie innowacyjności w danej dziedzinie, sektorze gospodarczym, branży czy przedsiębiorstwie. Innowacyjność każdego sektora gospodarczego, w tym także sektora drzewnego, jest z jednej strony efektem jego specyficznych cech, a z drugiej odzwierciedleniem innowacyjności całej polskiej gospodarki. Sektor drzewny jest ważny dla rozwoju całej polskiej gospodarki i jednocześnie silnie powiązany z uczestnikami rynku międzynarodowego. Analogicznie jak w Unii Europejskiej, w Polsce branże bazujące na drewnie stanowią sektor przemysłowy o znacznym potencjale. Wytwarza on 2,9% produkcji globalnej Polski oraz 2% wartości dodanej brutto (2008 rok). Generuje ponad 8% produkcji sprzedanej przemysłu i koncentruje blisko 11% zatrudnionych w przemyśle ogółem (2009 rok). W odniesieniu do przetwórstwa przemysłowego jest to jeszcze więcej: 9,1% produkcji globalnej, 10,3% wartości dodanej brutto pochodzącej z tej grupy przemysłów, blisko 10% ich produkcji sprzedanej oraz ponad 13% zatrudnionych. Specyficzną cechą sektora drzewnego jest bazowanie na surowcu drzewnym, będącym produktem leśnym. Zasoby leśne i surowcowe Polski są jednymi 1 M. Gorynia, Międzynarodowa konkurencyjność polskiej gospodarki a polityka ekonomiczna, Ekonomista 1994, nr 3; Inwestycje zagraniczne w Polsce, red. J. Chojna, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2005; M. Jagiełło, Wskaźniki międzynarodowej konkurencyjności gospodarki, Studia i Materiały. Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego 2003, nr 80.

20 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Kompozyty drzewne z większych w Europie pod względem powierzchni lasów Polska zajmuje w Unii Europejskiej siódme miejsce, a w wypadku pozyskania drewna miejsce piąte 1. Zasobność polskich lasów jest dwukrotnie większa niż przeciętnie w Europie. Aktywność sektora drzewnego w sferze innowacji Innowacyjność branż, sektorów i całej gospodarki zależy od innowacyjności przedsiębiorstw prowadzących skuteczną działalność innowacyjną i będących generatorem innowacji. Wyrazem zainteresowania przedsiębiorstw działalnością innowacyjną są ponoszone w tym zakresie nakłady. W latach 2004 2008 odsetek przedsiębiorstw drzewnych ponoszących nakłady na działalność innowacyjną wykazywał tendencję malejącą, przy czym największy spadek, i to we wszystkich branżach, miał miejsce w roku 2008 (tabela 1). Odsetek przedsiębiorstw sektora drzewnego ponoszących nakłady na działalność innowacyjną w latach 2004 2008 a I działalność produkcyjna gdzie indziej niesklasyfikowana. Tabela 1 w podmiotach gospodarczych o zatrudnieniu powyżej 49 osób, % Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w 2004 roku, GUS, Warszawa 2005; Nauka i technika w 2005 roku, GUS, Warszawa 2006; Nauka i technika w 2006 roku, GUS, Warszawa 2007; Nauka i technika 2007 roku, GUS, Warszawa 2009; Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, GUS, Warszawa 2010. Najmniejszą aktywność wyrażoną nakładami na działalność innowacyjną wykazali producenci tradycyjnie rozumianego przemysłu drzewnego. W latach 2004 2006 takich przedsiębiorstw było około 27%, w 2007 roku ich odsetek zmniejszył się jeszcze do 21%, a w 2008 roku do zaledwie 11%. Odsetek przedsiębiorstw ponoszących nakłady na twórczość techniczną w meblarstwie wynosił w ostatnim pięcioleciu od 14% (2008 rok) do 37% (2004 rok), a produkujących masę włóknistą, papier i wyroby z papieru od 20% (2008 rok) do 38% (2005 rok). Należy dodać, że tendencja malejąca i wyraźny w 2008 roku spadek udziału przedsiębiorstw sektora drzewnego inwestujących w innowacje to sytuacja nieodbiegająca od występującej w całym polskim przemyśle. W sektorze drzew- 1 Leśnictwo 2009, GUS, Warszawa 2009; http://faostat.fao.org/site.

Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu 21 nym udział takich przedsiębiorstw był jednak mniejszy niż średnio w przetwórstwie przemysłowym. Szczególnie duża, niekorzystna różnica jest widoczna w przypadku przedsiębiorstw przemysłu drzewnego. Generalnie, relatywnie mała podatność sektora drzewnego na innowacje wynika ze specyfiki procesów przetwórczych w poszczególnych przemysłach. Dotyczy to zwłaszcza branż, które bazują na drewnie w postaci litej, naturalnym surowcu, niewymagającym istotnych modyfikacji i tym samym udziału technik i technologii o znamionach dużej nowoczesności. Choć w latach 2004 2007 zmniejszał się udział przedsiębiorstw prowadzących działalność innowacyjną, to znacząco rosły środki przeznaczane na ten cel przez przeciętne przedsiębiorstwo. W analizowanym okresie o 46% (do poziomu 10,1 mln zł) wzrosły nakłady na inwestycje w przedsiębiorstwach wytwarzających masy włókniste, papier oraz wyroby z papieru, a w wytwarzających meble (łącznie z pozostałą działalnością produkcyjną) o 26% (3,0 mln zł) tabela 2. Tabela 2 Nakłady na działalność innowacyjną przypadające na 1 przedsiębiorstwo sektora drzewnego w latach 2004 2008 a I działalność produkcyjna, gdzie indziej niesklasyfikowana. w podmiotach gospodarczych o zatrudnieniu powyżej 49 osób Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w 2004 roku, GUS, Warszawa 2005; Nauka i technika w 2005 roku, GUS, Warszawa 2006; Nauka i technika w 2006 roku, GUS, Warszawa 2007; Nauka i technika w 2007 roku, GUS, Warszawa 2009; Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, GUS, Warszawa 2010. W 2008 roku jednakże podobne tendencje nie wystąpiły. W przemyśle drzewnym środki na działalność innowacyjną przeznaczane przez przedsiębiorstwo były najniższe w analizowanym pięcioleciu (2,1 mln zł). W przedsiębiorstwach wytwarzających masy włókniste, papier oraz wyroby z papieru środki przeznaczane na ten cel w 2008 roku obniżyły się do 8,5 mln zł, a w meblarstwie pozostały na niezmienionym poziomie i wynosiły 3 mln zł. W ostatnich kilku latach w sektorze drzewnym wystąpiły negatywne tendencje w aktywności prowadzenia działalności innowacyjnej (zarówno procesowej

22 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Kompozyty drzewne jak i produktowej). W latach 2004-2006 przedsięwzięcia o charakterze innowacji wprowadziło 31% przedsiębiorstw produkujących wyroby z drewna, 37% produkujących meble oraz 43% produkujących masę włóknistą, papier oraz wyroby z papieru (tabela 3). Przedsiębiorstwa innowacyjne w sektorze drzewnym według rodzajów wprowadzanych innowacji w latach 2004 2008 a I działalność produkcyjna, gdzie indziej niesklasyfikowana. Tabela 3 w podmiotach gospodarczych o zatrudnieniu powyżej 49 osób, % Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w 2007 roku, GUS, Warszawa 2009; Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, GUS, Warszawa 2010. W kolejnych latach, tj. 2006 2008, osiągane wskaźniki w poszczególnych przemysłach sektora drzewnego obniżyły się odpowiednio do poziomu 14%, 23% i 18%. Podobne tendencje wystąpiły całym przetwórstwie przemysłowym w Polsce, dla którego wskaźnik aktywności prowadzenia działalności innowacyjnej wyniósł w okresie 2004 2006 około 43%, a w okresie 2006 2008 niewiele ponad 21%. Jest charakterystyczne, że zarówno innowacje dotyczące produktów, jak i procesów, są opracowywane głównie przez wdrażające je przedsiębiorstwa. Wśród przedsiębiorstw, które wprowadziły innowacje produktowe, firmy, które samodzielnie je opracowały, stanowiły w latach 2004 2006 w przypadku producentów wyrobów z drewna 51%, producentów masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru 53%, a producentów mebli 62%. Innowacje procesowe samodzielnie opracowało natomiast odpowiednio w poszczególnych rodzajach działalności: 69%, 70%, 68% przedsiębiorstw sektora drzewnego, które wprowadziły takie innowacje 1. 1 Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2004 2006, GUS, Warszawa 2008

Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu 23 Aktywność przedsiębiorstw sektora drzewnego pod względem wprowadzania innowacji organizacyjnych i/lub marketingowych była w latach 2004 2008 zróżnicowana, przy czym w ostatnich dwóch latach zdecydowanie mniejsza. Innowacje organizacyjne w latach 2004-2006 wprowadziło ponad 17% przedsiębiorstw przemysłu drzewnego (i był to najniższy odsetek w sektorze drzewnym), 21% producentów mebli oraz 25% producentów masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru. W latach 2006 2008 było to odpowiednio: ponad 6%, 8%, około 18%. Średnio w przetwórstwie przemysłowym tego rodzaju innowacje wprowadziło w latach 2004 2006 około 23% przedsiębiorstw, a w latach 2006 2008 około 13% (tabela 4). Wdrożone w sektorze drzewnym innowacje dotyczyły (podobnie jak w całym przetwórstwie przemysłowym) przede wszystkim nowych metod w zasadach działania oraz w organizacji pracy. Innowacje marketingowe, zarówno w sektorze drzewnym, jak i średnio w całym przetwórstwie przemysłowym, wprowadzone zostały przez mniejszą liczbę przedsiębiorstw. W przypadku producentów wyrobów drzewnych było to 14% przedsiębiorstw, w przypadku producentów masy włóknistej, papieru i wyrobów z papieru 21%, a dla producentów mebli 22%. W kolejnym okresie, tj. w latach 2006-2008, odsetek przedsiębiorstw wprowadzających innowacje marketingowe obniżył się w poszczególnych przemysłach odpowiednio do: 9%, 12% i 14%. W latach 2004 2006 innowacje te polegały głównie na istotnych zmianach produktów, podczas gdy w latach 2006-2008 na nowych metodach kształtowania cen wyrobów i usług. W obecnej szybko zmieniającej się rzeczywistości gospodarczej o innowacyjności przedsiębiorstw świadczy wdrażanie zaawansowanych technik zarządzania. W sektorze drzewnym sytuacja jest pod tym względem bardzo zróżnicowana branżowo, a podejście do zarządzania oraz struktury organizacyjne firm drzewnych wynikają w dużej mierze (choć nie tylko) ze stopnia koncentracji produkcji specyficznej dla danego przemysłu. Najczęściej nowoczesne systemy i techniki zarządzania są stosowane w firmach dużych, ze znaczącym udziałem kapitału zagranicznego, gdzie kadra zarządzająca reprezentowana jest przez specjalistów z zakresu ekonomii i zarządzania. Posiadana przez nich wiedza na temat nowych rozwiązań i koncepcji prowadzenia przedsiębiorstw drzewnych jest niezbędna dla potencjalnej implementacji nowatorskich pomysłów, wymuszonej np. zwiększeniem skali produkcji. Dla większości branż drzewnych charakterystyczne jest jednak znaczne rozproszenie podmiotów gospodarczych i występowanie dużej liczby małych i bardzo małych firm, często o charakterze rodzinnym. W przedsiębiorstwach tych na ogół wprowadzane są niektóre tylko elementy nowoczesnych koncepcji i technik zarządzania 1. Na przykład, część polskich firm drzewnych 1 Szerzej o wdrażaniu nowoczesnych technik i systemów zarządzania w branżach sektora drzewnego zob. m.in.: G. Bidzińska, E. Ratajczak, A. Szostak, J. Pikul, Systemy zarządzania w sektorze MMŚP przemysłu drzewnego, Przewodnik dobrych praktyk, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2007; W. Lis, Zarządzanie przedsiębiorstwami przemysłu drzewnego, Przemysł Drzewny 2007, nr 4; E. Ratajczak, J. Pikul-Biniek, Zarządzanie i marketing w polskim przemyśle tartacznym, Drewno. Prace naukowe. Doniesienia. Komunikaty 2009, nr 181.

24 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Kompozyty drzewne Przedsiębiorstwa innowacyjne w sektorze drzewnym według wdrożonych innowacji organizacyjnych i marketingowych w latach 2004 2008 Tabela 4 w podmiotach gospodarczych o zatrudnieniu powyżej 49 osób a I działalność produkcyjna, gdzie indziej niesklasyfikowana. b brak danych Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2004 2006, GUS, Warszawa 2008; Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, GUS, Warszawa 2010.

Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu 25 zredukowała w ostatnim czasie powierzchnie produkcyjne oraz ilość zapasów do minimum, co jest charakterystyczną cechą lean management 1. Regułą staje się też obserwowanie liderów branży, a następnie intuicyjne naśladowanie stosowanych przez nich rozwiązań (benchmarking). Przedsiębiorstwa drzewne coraz częściej współpracują też z firmami z tej samej lub pokrewnej branży w ramach konsorcjów, klastrów, czy umów kilkuletnich. Niekiedy współpracują również z organizacjami samorządowymi 2. Popularny jest też outsourcing, którego przedmiotem jest na przykład: suszenie surowca, impregnacja drewna, produkcja wybranych elementów, zakup surowca o konkretnych parametrach 3. Z kolei stosowanie zasad marketingu, czyli podejścia do zarządzania, w którym klient jest najważniejszy, występuje w branżach drzewnych już od dawna, jest bowiem wynikiem znaczącego uczestnictwa polskich producentów drzewnych w handlu międzynarodowym i dużej konkurencji na rynkach zagranicznych. Relatywnie rzadko jednak prowadzone są badania rynkowe i w małym stopniu formułowane długofalowe strategie marketingowe firm. Najczęstszą formą dostosowywania przedsiębiorstw do nowoczesnych reguł gry jest wdrażanie i rozwijanie systemu zarządzania jakością zgodnego z normami ISO serii 9000. Do korzyści wynikających z jego posiadania należą przede wszystkim 4 : systemowe uporządkowanie organizacji, objawiające się w racjonalizacji i przejrzystości procesów w niej zachodzących, polepszenie jakości produktu, wzrost efektywności i produktywności, usprawnienie obiegu informacji zarządczych, jasny podział kompetencji i odpowiedzialności komórek organizacyjnych, zapewnienie terminowości dostaw wyrobów, uproszczenie procesu adaptacji pracowników nowozatrudnionych, zmniejszenie ryzyka ewentualnych roszczeń klientów, osiągnięcie celów strategicznych takich jak lepsze postrzeganie jakości przez klientów oraz wzrost ich zadowolenia i w efekcie konkurencyjności przedsiębiorstwa. W polskim sektorze drzewnym certyfikaty zgodności z normami ISO 9000 posiada 267 firm (stan na lipiec 2010 roku) tabela 5. Pozytywnym zjawiskiem jest stały wzrost liczby takich firm w 2010 roku w stosunku do 2009 roku o 1%, a w porównaniu z 2005 rokiem o 38%. Przedsiębiorstwa posiadające certyfikat serii ISO serii 9000 stanowią 82% wszystkich firm legitymujących się certyfikatami serii ISO. Najwięcej przedsiębiorstw, 1 E. Ratajczak, J. Pikul-Biniek, Zarządzanie i marketing, op. cit. 2 Do inicjatyw klastrowych w polskim sektorze drzewnym należą już m.in.: Śląski Klaster Drzewny, Zachodniopomorski Klaster Meblarski, Stowarzyszenie Klaster Mebel-Elbląg, Wielkopolski Klaster Meblarski, klaster meblarski w Radomsku, klaster papierniczy w Kostrzynie, a także Bałtycki Klaster Ekoenergetyczny. 3 A. Szostak, E. Ratajczak, G. Bidzińska, J. Pikul-Biniek, Stan rozwoju przemysłu tartacznego w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem aspektów techniczno-technologicznych, Instytut Technologii Drewna, Poznań 2008. 4 B. Węgrzyn, Zintegrowany system zarządzania etapem kształcenia w przedsiębiorstwie zarządzania przez jakość (TQM), Przegląd Organizacji 2007, nr 6.

26 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Kompozyty drzewne które mają certyfikat systemu zarządzania jakością stanowią firmy meblarskie (91 certyfikatów, co stanowi 34% ich ogólnej liczby). Certyfikaty ISO w sektorze drzewnym Tabela 5 stan na lipiec 2010 rok Źródło: Opracowanie na podstawie informacji banku danych Drzewnictwo Instytutu Technologii Drewna w Poznaniu W sektorze drzewnym coraz częściej dostrzegana jest także potrzeba kompleksowego podejścia do środowiska naturalnego. Wdrażany jest więc również System Zarządzania Środowiskowego. Jednak certyfikat ISO serii 14000 nie jest jeszcze w polskim sektorze drzewnym standardem posiada go 40 firm, z tego najwięcej celulozowo-papierniczych (13) i meblarskich (11). W niektórych firmach drzewnych funkcjonuje także System Zarządzania Bezpieczeństwem i Higieną Pracy oparty na normach ISO serii 18000. Certyfikatów tych jest jednak tylko 18, z czego 8 w przemyśle meblarskim, 7 w przemyśle drzewnym i 3 w celulozowo-papierniczym (łącznie z przetwórstwem papierniczym). Ogólna liczba 325 uzyskanych certyfikatów systemów zarządzania opartych na normach serii ISO w sektorze drzewnym wzrosła w porównaniu z rokiem 2009 o 1%, a w stosunku do roku 2005 o 44%. Pomimo, że liczba ta jest ciągle relatywnie niska, to w relacji do lat wcześniejszych w sektorze drzewnym następują w tym obszarze systematyczne pozytywne zmiany. Jednocześnie jednak przedsiębiorcy sektora drzewnego w stosunkowo małym stopniu włączają się do europejskiego systemu ekozarządzania i audytu środowiskowego EMAS (Eco Management and Audit Scheme) 1. Impulsem do rozwoju firm drzewnych i wzrostu efektywności ich gospodarowania jest natomiast stosunkowo nowy instrument zarządzania środowiskiem, kompleksowo traktujący jego ochronę, tj. pozwolenie zintegrowane 2. W sektorze 1 Podstawą prawną systemu EMAS w Polsce jest Rozporządzenie Nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego z dnia 19 marca 2001 roku dopuszczające dobrowolny udział organizacji w systemie zarządzania środowiskiem i audytu środowiskowego we Wspólnocie (EMAS) oraz ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS), Dz. U. Nr 70 poz. 631 z późn. zm. 2 W Unii Europejskiej pozwolenie zintegrowane zostało wprowadzone Dyrektywą 96/61/EC (Dyrektywa IPPC Integrated Pollution Prevention and Control) w sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeń i obowiązuje od 31 października 1999 roku. W Polsce