FORESIGHT W DRZEWNICTWIE

Transkrypt

1 FORESIGHT W DRZEWNICTWIE - Polska 2020 Bioenergia

2 FORESIGHT W DRZEWNICTWIE POLSKA 2020 Obszar badawczy: BIOENERGIA Poznań 2011

3 Publikacja wykonana w ramach Projektu POIG /08 pt.: Foresight w drzewnictwie scenariusze rozwoju badań naukowych w Polsce do 2020 roku Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Poglądy i opinie przedstawione w publikacji nie odzwierciedlają stanowiska Unii Europejskiej ani rządu polskiego, a jedynie stanowiska autorów Kierownik Projektu: prof. nadzw. dr hab. Ewa Ratajczak Autorzy: prof. nadzw. dr hab. Ewa Ratajczak mgr Gabriela Bidzińska mgr inż. Aleksandra Szostak dr inż. Wojciech Cichy Inni wykonawcy: mgr Magdalena Herbeć Redakcja naukowa: prof. nadzw. dr hab. Ewa Ratajczak Publikacja bezpłatna Copyright by Instytut Technologii Drewna, Poznań ISBN: Projekt okładki: mgr Anna Gałecka Wydawca: Instytut Technologii Drewna, Poznań, ul. Winiarska 1 tel: (004861) fax: (004861) office@itd.poznan.pl Nakład: 300 egzemplarzy Skład, druk i oprawa: Studio Poligrafia, Edward Grześkowiak i Eryk Grześkowiak Poznań, ul. Bułgarska 10, tel

4 SPIS TREŚCI Uwagi wstępne Foresight w drzewnictwie pojęcie i znaczenie O foresighcie Charakterystyka Projektu cel i przedmiot badań Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu Sfera nauki i badań w drzewnictwie instytucje i potencjał kadrowy Obszar Bioenergia a branże sektora drzewnego Perspektywy rozwoju badań naukowych w obszarze Bioenergia w Polsce do 2020 roku Dotychczasowe kierunki badań naukowych w Polsce w obszarze Bioenergia Scenariusze rozwoju badań naukowych w obszarze Bioenergia w Polsce do 2020 roku Rozwój nauki i badań w obszarze Bioenergia a innowacyjność branż sektora drzewnego w Polsce do 2020 roku Wpływ priorytetowych kierunków badań w obszarze Bioenergia na innowacyjność branż sektora drzewnego w Polsce do 2020 roku Przyszłość badań w obszarze Bioenergia w Polsce do 2020 roku wizja Lidera Obszaru Badawczego Materiały źródłowe Załącznik

5

6 Uwagi wstępne Dokąd zmierza polskie drzewnictwo? To pytanie, na które nie ma jednoznacznej odpowiedzi, bo przyszłość każdej sfery życia społeczno-gospodarczego jest trudna do przewidzenia. Wpływa bowiem na nią wiele czynników zewnętrznych i wewnętrznych, często takich, które jeszcze nie występują w momencie wytyczania ścieżki rozwojowej. Różnorodne impulsy do zmian w drzewnictwie płyną przede wszystkim z jego otoczenia. Jako uczestnik globalnej społeczności, w tym również europejskiej przestrzeni gospodarczej i naukowej, Polska i polskie drzewnictwo znajdują się pod wpływem zjawisk i procesów o charakterze megatrendów, z jednej strony przyspieszających postęp naukowy i technologiczny, a z drugiej rodzących określone wyzwania. W długofalowej perspektywie, strategie rozwoju państw europejskich uwzględniają szybko postępujące zmiany w wyniku globalizacji, idei inteligentnego rozwoju opartego na wiedzy i innowacjach, a także rosnącego zapotrzebowania na wyczerpujące się zasoby naturalne. Strategie krajowe adaptują na ogół te cele, formułując wizję gospodarczego i społecznego rozwoju Polski, podniesienia poziomu i jakości życia mieszkańców i poprawy sytuacji na rynku pracy. Zapewniać ma to szybki i trwały rozwój gospodarczy, oparty na rozwoju kapitału ludzkiego, wzroście innowacyjności i konkurencyjności gospodarki i regionów, w tym na inwestycjach w sferze nauki i badań. W programach strategicznych dotyczących rozwoju nauki i technologii w Polsce za kluczowe kryteria służące wyznaczaniu priorytetów przyjmuje się: wspieranie badań multi- i transdyscyplinarnych, ukierunkowanych na cele o strategicznym znaczeniu dla zrównoważonego rozwoju, zwiększanie innowacyjności i konkurencyjności, wspieranie dziedzin nauki, w których Polska posiada silną pozycję międzynarodową oraz wzmocnienie edukacyjnych efektów badań. Jak wiadomo, sektor drzewny ma ze swej istoty charakter surowcowy. Jest on naturalnym elementem łańcucha drzewnego, którego ogniwa stanowią: lasdrewno-rynek. Wykorzystywanie surowca naturalnego powoduje jednak występowanie pewnych ograniczeń w stałym modyfikowaniu produktów i wprowadzaniu zmian, co wymaga szczególnego podejścia w procesie kreowania innowacji. Jednocześnie, sektor ten charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem branżowym. Branże drzewne cechują się specyficznymi procesami produkcji, asortymentem produkowanych wyrobów kierowanych do określonych odbiorców, odmiennym

7 6 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia stopniem nowoczesności stosowanych technik i technologii i różnym stopniem zaawansowania procesu restrukturyzacji. Prezentowana publikacja zawiera syntezę badań zrealizowanych w Projekcie Foresight w drzewnictwie scenariusze rozwoju badań naukowych w Polsce do 2020 roku (POIG /08). Została ona odniesiona do jednego z wyodrębnionych w Projekcie obszarów problemowych, jakim jest obszar Bioenergia 1. Jest to zatem swoisty raport przekrojowy, sporządzony dla tego obszaru, określający zakres i charakter wpływu przewidywanego rozwoju nauki w tym obszarze na innowacyjny rozwój całego sektora drzewnego. Został on wzbogacony wizją sformułowaną przez Lidera Obszaru Badawczego Bioenergia dr. inż. Wojciecha Cichego, Zastępcę Kierownika Zakładu Ochrony Środowiska i Chemii Drewna, Kierownika Pracowni Bioenergii Instytutu Technologii Drewna w Poznaniu. Ponieważ dziedziny drzewnictwa cechuje wysoki stopień interdyscyplinarności wiedzy, to poszczególne pola badawcze często nakładają się na siebie i wzajemnie na siebie oddziałują. Dotyczy to między innymi Bioenergii obszaru o charakterze problemowym, bardzo rozległego, obejmującego wszystkie subdyscypliny drzewnictwa i związanego z funkcjonowaniem wszystkich branż drzewnych. Sformułowane scenariusze rozwoju badań w drzewnictwie identyfikują nurty badawcze, które można uznać za priorytetowe dla wzrostu innowacyjności i konkurencyjności branż drzewnych w Polsce do 2020 roku. Wskazują trendy rozwojowe, których długofalowym efektem powinno być zwiększenie dostosowania podaży innowacyjnych rozwiązań techniczno-technologicznych do oczekiwań sfery biznesu, a ostatecznie do potrzeb i oczekiwań polskiego społeczeństwa. Ważne jest przy tym, że wyłonione kierunki badań naukowych w drzewnictwie i obszarze Bioenergia nie tylko mają wysoki potencjał oddziaływania, ale pozwalają na optymalne wykorzystanie dostępnych zasobów. Z pewnością możliwych ścieżek rozwojowych drzewnictwa i nauki w obszarze Bioenergia jest więcej, jednak realizacja scenariusza optymistycznego zapewniłaby polskiemu drzewnictwu należną mu pozycję nie tylko w europejskiej, ale również w światowej przestrzeni naukowej i gospodarczej. 1 Podsumowanie całości wyników Projektu zawiera dokument strategiczny: Foresight w drzewnictwie Polska 2020, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2011.

8 1 Foresight w drzewnictwie pojęcie i znaczenie 1.1. O foresighcie Kompleksowe podejście w kreowaniu przyszłości drzewnictwa jako nauki i jako dziedziny gospodarki - zapewnia foresight. Istnieje wiele definicji tego pojęcia 1. Najogólniej foresight oznacza systematyczne próby spojrzenia w przyszłość nauki, technologii i gospodarki oraz społeczeństwa w celu identyfikacji strategicznych obszarów badań o największym potencjale korzyści gospodarczych i społecznych 2. Foresight definiuje się także jako proces oceny rozwoju nauki oraz technologii pod kątem wpływu na konkurencyjność producentów i ich produktów oraz jakość życia społeczeństwa 3. Co ważne, foresight powinien być procesem ciągłym, obejmującym wiele elementów prowadzących do wspólnego doskonalenia wizji przyszłości, w tym tak kluczowe jak: refleksja, konsultacje, dyskusje i debaty społeczne. W Polsce foresight częściej określany jest jako sposób systematycznego docierania do informacji w celu budowania średnio- lub długookresowej wizji rozwojowej, jej kierunków i priorytetów. Zgodnie z istotą tej definicji, foresight tworzy przede wszystkim język debaty społecznej, a w efekcie kulturę budowania społecznej wizji myślenia o przyszłości 4. Jest zatem nowoczesnym narzędziem planowania kierunków rozwoju w dalekiej perspektywie. 1 Zob. m.in.: Foresight technologiczny. Podręcznik T. 1, Organizacja i metody (Unido Technology Foresight Manual. United Nations Industrial Development Organization), Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości 2005; Jak realizować projekty Foresightu na potrzeby zrównoważonego rozwoju regionu?, red. R. Szewczyk, Ośrodek Przetwarzania Informacji, Przemysłowy Instytut Automatyki i Pomiarów, Warszawa 2008; Foresight technologiczny na rzecz zrównoważonego rozwoju Małopolski, red. J. Hausner, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków Według B. Martin, zob. Foresight technologiczny. Podręcznik, op. cit. 3 Według L. Georghiou, zob. Foresight technologiczny. Podręcznik.., op. cit. 4

9 8 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Foresight oznacza też przewidywanie. W praktyce analitycznej jest więc terminem stosowanym dla różnego rodzaju zachowań zmierzających do określenia przyszłości, takich jak np. formułowanie wizji, planowanie strategiczne, budowa scenariuszy rozwoju, wskazywanie trendów. Foresight nie jest jednak prognozą (w której badane zjawiska opisywane są za pomocą precyzyjnych danych liczbowych). Można i należy rozumieć go przede wszystkim jako spojrzenie w przyszłość, jako ogół działań zmierzających do wykreowania wizji przyszłości najbardziej korzystnej, wskazania dróg jej realizacji przy zastosowaniu odpowiednio dobranych (charakterystycznych dla foresightu) metod. Foresight zakłada ponadto możliwość wpływu na bieg wydarzeń. Ma na celu wskazanie i ocenę przyszłych potrzeb, szans i zagrożeń związanych z rozwojem społecznym i gospodarczym oraz przygotowanie i podjęcie odpowiednich działań wyprzedzających 1. Charakterystyczną cechą foresightu jest udział w nim wielu uczestników życia społeczno-gospodarczego, wywodzących się z różnych środowisk. Foresight to metoda relatywnie często stosowana w świecie dla określenia przyszłości różnych dziedzin gospodarki 2. W Polsce jest natomiast stosunkowo nowym podejściem metodycznym, w szerokim wymiarze zastosowanym w Narodowym Programie Foresight POLSKA i coraz częściej wykorzystywanym w programach dotyczących bądź to określonego obszaru problemowego (np. rozwoju nauki), bądź rozwoju danego regionu. W odniesieniu do drzewnictwa elementy foresightu zostały zastosowane praktycznie dopiero w końcu XX wieku początkowo w USA, a następnie w krajach Unii Europejskiej 4. W Polsce było to możliwe dopiero od połowy 2009 roku, dzięki realizacji projektu: Foresight w drzewnictwie scenariusze rozwoju badań naukowych w Polsce do 2020 roku. Warto dodać, że w procesie formułowania strategii długoterminowych opierających się na zasadach foresightu, wykorzystywane jest wiele różnych koncepcji i podejść metodycznych. Jednak główne założenia są takie, że foresight 5 : 1 Jak realizować projekty Foresightu..., op.cit. 2 Foresight zastosowano po raz pierwszy w Japonii, następnie był i jest szeroko stosowany we Francji, Holandii, Niemczech, USA i innych krajach Unii Europejskiej. Jak realizować projekty Foresightu..., op. cit. 3 Obejmuje trzy pola badawcze: Zrównoważony Rozwój Polski, Technologie Informacyjne i Telekomunikacyjne, Bezpieczeństwo. 4 Wyczerpującego przeglądu dorobku w tym zakresie dokonano w Europejskim Instytucie Leśnym w Joensuu w Finlandii (European Forestry Insitute), P. Pelli, Review on Forest Sector Foresight Studies and Exercises, European Forest Institute EFI Technical Report 2008, no 29. W skali Europy do istotnych działań i opracowań o znamionach foresightu można między innymi zaliczyć: European Forest Sector Outlook Study (EFSOS) Main report. UNECE Timber Committee FAO European Forestry Commission, Geneva-Rome 2005; CEI-Bois Roadmap 2010, Strategic Research Agenda przygotowany w ramach Europejskiej Platformy Technologicznej Sektora Leśno-Drzewnego (Forest-Based Sector Technology Platform), W przedsięwzięciach tych uczestniczył też Instytut Technologii Drewna. 5 Foresight technologiczny. T. 2. Foresight technologiczny w praktyce, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa, 2005.

10 Foresight w drzewnictwie pojęcie i znaczenie 9 to proces a nie technika (prognostyczna), to analiza interdyscyplinarna, obejmuje długoterminowe perspektywy czasowe, integruje różne dziedziny aktywności, w tym rozwój naukowy, technologiczny, gospodarczy, polityczny i społeczny, stanowi narzędzie wspomagające proces decyzyjny, ale nie oferuje gotowych strategii, to próba promowania innowacji technologicznych.

11

12 1.2. Charakterystyka Projektu cel i przedmiot badań Projekt Foresight w drzewnictwie scenariusze rozwoju badań naukowych w Polsce do 2020 roku, realizowany od czerwca 2009 roku do stycznia 2011 roku w Instytucie Technologii Drewna, dał pierwszą w Polsce okazję do przeprowadzenia postępowania badawczego wykorzystującego ideę foresightu w odniesieniu do drzewnictwa. Projekt był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Myślą przewodnią wywołanego konkursu było wykorzystanie metody foresight dla wsparcia badań naukowych w celu budowy gospodarki opartej na wiedzy poprzez rozwój nowoczesnych technologii 1. Strategicznym celem Projektu była identyfikacja kierunków badań naukowych priorytetowych dla wzrostu innowacyjności i rozwoju polskiego sektora drzewnego do 2020 roku. Celami szczegółowymi Projektu były natomiast: zwiększenie świadomości społecznej, w tym przedstawicieli sfery nauki oraz praktyki gospodarczej w drzewnictwie, co do szczególnej roli badań naukowych w podnoszeniu innowacyjności i konkurencyjności drzewnictwa, a ostatecznie poziomu życia całego społeczeństwa, ułatwienie transferu nowych europejskich i światowych rozwiązań w badaniach naukowych i ich adaptacji do warunków występujących w Polsce (w nauce i w sektorze drzewnym), optymalne wykorzystanie wiedzy i umiejętności kadr oraz zasobów technicznych jednostek naukowych i badawczych w drzewnictwie dla wzrostu innowacyjności polskiego sektora drzewnego, a także: upowszechnienie wiedzy o szczególnej roli drzewnictwa w gospodarce narodowej, będącego dziedziną wytwórczości opartą na ekologicznym, odnawialnym surowcu naturalnym, 1 Szczegółowe informacje o Projekcie i podejmowanych w nim działaniach foresight.

13 12 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia aktywizacja środowiska naukowców i przedstawicieli praktyki gospodarczej do współuczestnictwa w kreowaniu wizji pożądanego rozwoju drzewnictwa, uświadomienie wszystkim uczestnikom rynku drzewnego, a ostatecznie całemu społeczeństwu, konieczności współpracy sfery nauki i przemysłu w dążeniu do innowacyjnego rozwoju i wzrostu konkurencyjności polskiej gospodarki. Zamierzeniem Projektu w długiej perspektywie czasu jest zwiększenie stopnia dostosowania podaży innowacyjnych rozwiązań techniczno-technologicznych do oczekiwań przedsiębiorców (poprzez udoskonalenie oferty prac badawczych), nowe materiało- i energooszczędne oraz proekologiczne technologie, a ostatecznie szerszy asortyment i wyższa jakość produktów oferowanych przez przedsiębiorstwa drzewne, a także atrakcyjne miejsca pracy. Przedmiotem badań w Projekcie było drzewnictwo, rozumiane z jednej strony jako całokształt wiedzy naukowej i praktycznej zajmującej się drewnem jako surowcem i materiałem, a z drugiej jako dziedzina gospodarki, której domeną jest przerób i kompleksowe wykorzystanie drewna. Jako sektor gospodarki drzewnictwo oznacza wszystkie dziedziny wytwórczości wykorzystujące drewno i jego pochodne, jako nauka natomiast drzewnictwo to wiele, niekiedy bardzo zróżnicowanych dyscyplin naukowych, w których wyraźną, wyodrębnioną dyscypliną naukową jest technologia drewna, a także ekonomika drzewnictwa. W Projekcie podjęto próbę jednoczesnego ujęcia badań według tych dwóch przekrojów, przy czym wśród obszarów problemowych (wzajemnie na siebie oddziałujących) wyodrębniono: Mechaniczny przerób drewna, Kompozyty drzewne, Celulozownictwo i papiernictwo, Ochronę środowiska i bezpieczeństwo, Ochronę drewna, Bioenergię, Ekonomikę (i aspekty społeczne) drzewnictwa. Dla dziedziny wytwórczości, oznaczającej przerób drewna i jego pochodnych, używano pojęcie sektor drzewny, a tworzące go poszczególne rodzaje działalności określano jako przemysły lub branże drzewne. Na podstawie idei ciągu produkcyjnego, w której wyróżnikiem branż jest drewno (również w postaci rozdrobnionej), przyjęto przy tym, że sektor drzewny stanowią rodzaje wytwórczości ujęte w sprawozdawczości statystycznej jako: produkcja wyrobów z drewna oraz korka (z wyłączeniem mebli), produkcja wyrobów ze słomy i materiałów używanych do wyplatania (dział 16 Polskiej Klasyfikacji Działalności PKD 1 ), która w Projekcie określana jest mianem produkcji drewna i wyrobów z drewna, branży drzewnej lub przemysłu drzewnego, i która skupia: produkcję wyrobów tartacznych (grupa 16.1 PKD), określaną zamiennie jako przemysł tartaczny, branża tartaczna lub tartacznictwo, 1 Od 1 stycznia 2008 roku obowiązuje nowa Polska Klasyfikacja Działalności PKD 2007, Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności z dnia , Dz. U. 2007, nr 251, poz Do końca 2008 roku GUS opracowywał dane statystyczne zasadniczo jeszcze w układzie PKD 2004.

14 Foresight w drzewnictwie pojęcie i znaczenie 13 produkcję arkuszy fornirowych i płyt wykonanych na bazie drewna (klasa PKD), określaną jako przemysł płyt drewnopochodnych lub branża płyt drewnopochodnych, produkcję gotowych parkietów podłogowych (klasa PKD), łącznie z: produkcją pozostałych wyrobów stolarskich i ciesielskich dla budownictwa (klasa PKD), określane jako przemysł stolarki budowlanej lub branża stolarki budowlanej, produkcję opakowań drewnianych (klasa PKD), określaną zamiennie jako przemysł opakowań lub branża opakowań, produkcję pozostałych wyrobów z drewna, produkcję wyrobów z korka, słomy i z materiałów używanych do wyplatania (klasa PKD), określaną jako przemysł pozostałych wyrobów z drewna lub branża pozostałych wyrobów z drewna, produkcja papieru i wyrobów z papieru (dział 17. PKD), określana jako przemysł (branża) celulozowo-papierniczy i przetwórstwa papierniczego, w skład którego wchodzą 1 : 1 W międzynarodowej praktyce statystycznej i analitycznej, szczególnie na wysokim poziomie agregacji danych, niekiedy łączy się dział 17 PKD, czyli produkcję papieru i wyrobów z papieru

15 14 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia produkcja masy włóknistej, papieru i tektury (grupa 17.1 PKD), określana jako przemysł celulozowo-papierniczy lub branża celulozowopapiernicza, produkcja wyrobów z papieru i tektury (grupa 17.2 PKD), określana zamiennie jako przemysł przetwórstwa papierniczego, branża przetwórstwa papierniczego, przetwórstwo papiernicze lub papiernictwo, produkcja mebli (dział 31 PKD), określana jako przemysł meblarski, branża meblarska lub meblarstwo. W warstwie naukowej tematyka Projektu była bardzo złożona, bowiem: obejmowała różne kwestie merytoryczne (drzewnictwo jako dziedzina nauki oraz dziedzina gospodarki, drzewnictwo w gospodarce opartej na wiedzy, konkurencyjność sektora drzewnego, jego innowacyjność, działalność badawczo-rozwojowa, obszary i kierunki badawcze) oraz zagadnienia metodologiczne (prognozowanie rozwoju sektora drzewnego, prognozy sfery nauki i badań, foresight w drzewnictwie), dotyczyła zarówno sfery realnej (funkcjonowanie sektora drzewnego), jak i normatywnej (kreowanie podstaw dla polityki naukowej i przemysłowej państwa), odnosiła się do różnych horyzontów czasowych (stan aktualny, przewidywania długoterminowe). Jednocześnie, zastosowanie metody foresight spowodowało, że przedmiotem Projektu były nie tylko prace badawcze, ale w dużym stopniu różne przedsięwzięcia specyficzne dla tej metody, mające charakter działań o charakterze organizacyjnym (debaty społeczne, panele ekspertów, seminaria naukowe, burze mózgów), upowszechnieniowym i promocyjnym. Na strukturę Projektu, zapewniającą osiągnięcie jego celów, składało się sześć zadań badawczych o różnym charakterze. Zadania o charakterze diagnostycznym dotyczyły: innowacyjności sektora drzewnego, kondycji sfery nauki i badań z zakresu drzewnictwa, stanu wiedzy o badaniach naukowych w drzewnictwie, kluczowych przesłanek światowego postępu naukowego w drzewnictwie. Z kolei zadania o charakterze wizjonerskim obejmowały: identyfikację priorytetowych kierunków badań naukowych w drzewnictwie wraz z opracowaniem scenariuszy ich rozwoju w Polsce do 2020 roku, ocenę wpływu rozwoju nauki w drzewnictwie na innowacyjny rozwój sektora drzewnego w Polsce do 2020 roku. z działem 18 PKD poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji. Jest to o tyle dyskusyjne, że ten rodzaj działalności nie jest branżą drzewną w myśl idei ciągu produkcyjnego; na dodatek wartość jej produkcji determinowana jest w dużym stopniu wartościami niematerialnymi (wkładem intelektualnym, wartością usług), a nie wartością wyrobów wytworzonych z drewna.

16 Foresight w drzewnictwie pojęcie i znaczenie 15 Wielopłaszczyznowość i wieloaspektowość tematyki Projektu powodowała, że niezbędne było stosowanie wielu metod badawczych i form działania. Prowadzone badania, koncentrując się na kluczowych dla drzewnictwa obszarach problemowych, miały charakter interdyscyplinarny. Z bogatego katalogu narzędzi badawczych foresightu wykorzystano zarówno metody jakościowe oparte na wiedzy eksperckiej (metody heurystyczne), jak i metody ilościowe związane z analizą dostępnych danych statystycznych. Punktem wyjścia były badania typu desk research, to jest studia dorobku naukowego z zakresu drzewnictwa, a także krytyczna analiza opracowań i źródeł danych empirycznych z tej dziedziny. Wykorzystano także specjalnie przygotowane analizy i ekspertyzy dotyczące zarówno sfery nauki, jak i innowacyjności branż drzewnych. W analizach komparatywnych dotyczących uwarunkowań postępu technicznego w drzewnictwie w Polsce w odniesieniu do trendów panujących w Europie i na świecie przeprowadzono również swoisty benchmarking i zastosowano technikę dobrych praktyk. Dzięki temu utworzona została obszerna baza informacyjna o innowacyjności polskiego sektora drzewnego i kondycji polskiej nauki w tej dziedzinie na tle Europy, stwarzając podstawy do dalszych badań w tym zakresie. Do oceny istniejącego potencjału tak sfery nauki i badań w drzewnictwie, jak i polskiego sektora drzewnego, zastosowano główne metody analizy strategicznej, tj. analizę SWOT oraz PEST. Analiza mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń innowacyjności sektora i kondycji sfery nauki w drzewnictwie miała na celu wskazanie głównych determinant ich sytuacji w sferze innowacyjności, wynikających z jednej strony ze specyficznych cech branż drzewnych oraz instytucji naukowych, a z drugiej z ogólnych uwarunkowań funkcjonowania w kraju, Europie i na świecie. Analiza PEST posłużyła natomiast pogłębieniu wiedzy o makrootoczeniu drzewnictwa (sfery nauki i biznesu) i identyfikacji najważniejszych czynników politycznych, prawnych, ekonomicznych, społecznych i technologicznych wzrostu jego innowacyjności. W procedurach wyboru głównych uwarunkowań rozwoju sektora drzewnego oraz sfery nauki i badań, a także w sytuacjach poszukiwania rozwiązań pojawiających się problemów badawczych, kierowano się wynikami paneli problemowych, wywiadów eksperckich i burzy mózgów. Istotne znaczenie miały także własne badania bezpośrednie (m.in. specjalnie opracowane ankiety pozwalające na dokonanie oceny wiodących jednostek naukowych i badawczych polskiego drzewnictwa). Narzędziem realizacji Projektu była także utworzona baza danych ekspertów, specjalistów z dziedziny drzewnictwa, mających znaczący wkład w jej rozwój oraz wieloletnie doświadczenie zawodowe (z zachowaniem zasady ochrony danych osobowych) 1. Z kolei w tworzeniu długoterminowych wizji przyszłości drzewnictwa posłużono się takimi narzędziami, jak: przewidywanie, formułowanie wizji, planowanie strategiczne, budowa scenariuszy rozwoju, wskazywanie trendów. Podstawą 1 ekspertów.

17 16 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia było tu badanie Delphi, jedna z najważniejszych metod prowadzenia foresightu. Dzięki wykorzystaniu kapitału intelektualnego uczestników badania, metoda delficka stworzyła możliwości elastycznego podejścia do poszukiwania społecznej wizji przyszłości drzewnictwa w Polsce i budowy możliwych, alternatywnych jej modeli. Należy podkreślić, że w Polsce metodę tę jak dotychczas stosowano relatywnie rzadko, a w odniesieniu do drzewnictwa zastosowano po raz pierwszy. Punktem wyjścia w tym badaniu było sformułowanie odpowiednich tez, które wskazywały główne trendy w rozwoju nauki w drzewnictwie w Polsce do 2020 roku, a więc nurty badawcze ważne dla wzrostu innowacyjności sektora drzewnego i pożądane z punktu widzenia rozwoju społecznego. Zostały one uporządkowane według spójnych merytorycznie grup zagadnień w wyodrębnionych w Projekcie obszarach badawczych, w tym w obszarze Bioenergia. Badaniem metodą delficką objęto środowisko naukowe nie tylko z dziedziny drzewnictwa, ale również z dziedzin pokrewnych, przedstawicieli praktyki gospodarczej, administracji rządowej i pozarządowej, doktorantów i studentów różnych specjalności, a także mediów. Takie podejście dało duże możliwości realnego uczestnictwa w kreowaniu wizji przyszłości drzewnictwa w Polsce wielu grupom społecznym. Wyniki badania Delphi były podstawą budowy scenariuszy rozwoju badań naukowych w drzewnictwie w Polsce do 2020 roku, który to proces został także wzbogacony analizą kluczowych sił i trendów oczekiwanych w makrootoczeniu sfery nauki i badań w drzewnictwie w długim horyzoncie czasu, krzyżową analizą wpływów oraz innymi technikami pomocniczymi. Projekt był swoistym studium nad przyszłością badań naukowych w drzewnictwie w Polsce do 2020 roku, najkorzystniejszych dla wzrostu innowacyjności i konkurencyjności sektora drzewnego na rynku krajowym i międzynarodowym, uwzględniających przy tym społeczne aspekty tego rozwoju. Jego głównym efektem jest wizja przyszłości polskiego drzewnictwa, wykreowana przez wszystkich zainteresowanych tą dziedziną jako nauką i sektorem gospodarki. Co istotne, realizacja Projektu już zainicjowała korzystne procesy zmian, a w przyszłości w jeszcze większym stopniu powinna: przyczynić się do podniesienia jakości kadr naukowych i doskonalenia procesu badawczego w drzewnictwie dla skrócenia drogi od pomysłu do wdrożenia, wzmocnić więzi między sferą nauki stymulującą badania naukowe a praktyką gospodarczą wykorzystującą ich rezultaty (kreującą jednocześnie zapotrzebowanie na określone kierunki badań i prac rozwojowych), wpłynąć na wzrost innowacyjności i konkurencyjności sektora drzewnego na rynku lokalnym, krajowym i międzynarodowym, a w efekcie na poziom konkurencyjności całej polskiej gospodarki. Warto dodać, że od początku realizacji Projektu, oprócz badań dotyczących istotnych problemów merytorycznych, prowadzono również proces uświadamiania w środowisku naukowym i praktyki gospodarczej znaczenia foresightu dla integrowania środowisk zainteresowanych przyszłością polskiego drzewnic-

18 Foresight w drzewnictwie pojęcie i znaczenie 17 twa. Specyficzny charakter Projektu, wynikający z zastosowania metody foresight, spowodował jednocześnie, że jego realizacja była pierwszą w Polsce i wyjątkową okazją do zainicjowania potrzebnego w gospodarce opartej na wiedzy procesu zmian w percepcji wielu problemów i w postawach zarówno naukowców, jak i przedsiębiorców w dziedzinie drzewnictwa. Użyteczność Projektu polega bowiem na uświadomieniu wszystkim uczestnikom rynku drzewnego w Polsce, a także całemu społeczeństwu, potrzeby współpracy sfery badań i rozwoju oraz przemysłu w dążeniu do innowacyjnego rozwoju i wzrostu konkurencyjności polskiej gospodarki, a także szczególnej roli drzewnictwa jako dziedziny wytwórczości opartej na ekologicznym, odnawialnym surowcu naturalnym. Specyfika Projektu i zastosowane podejście metodyczne spowodowało, że potencjalnymi beneficjentami Projektu są co najmniej: sfera badań i rozwoju (jednostki naukowe i badawczo-rozwojowe w Polsce zajmujące się drzewnictwem oraz jednostki z otoczenia drzewnictwa, gremia naukowe PAN, gremia kreujące politykę naukową w Polsce oraz w Unii Europejskiej, ośrodki innowacji laboratoria w przedsiębiorstwach, inkubatory przedsiębiorczości itp.), przemysł (sektor drzewny i branże z jego otoczenia, branżowy samorząd gospodarczy), sfera edukacji (szkolnictwo średnie i wyższe, szkolnictwo zawodowe). Wiedza o kierunkach badań priorytetowych dla innowacyjnego rozwoju sektora drzewnego do 2020 roku pozwoli z jednej strony lepiej dostosować ofertę sfery nauki i badań do potrzeb potencjalnych odbiorców, a z drugiej optymalnie przygotować zasoby kadrowe i aparaturowe do przyszłych wyzwań. Rezultaty Projektu powinny być też użyteczne instytucjom kształtującym obraz polskiej nauki i priorytetowe programy badawcze, czyli resortowi nauki, a także Polskiej Akademii Nauk. Ponadto już obecnie zapotrzebowanie na wiedzę o przyszłych kierunkach badań w polskim drzewnictwie sygnalizują gremia międzynarodowe, w tym Europejska Platforma Technologiczna Sektora Leśno-Drzewnego i sieć naukowa InnovaWood. Wiedza uzyskana dzięki realizacji Projektu jest też bardzo przydatna w procesie kreowania kolejnego, ósmego Programu Ramowego Unii Europejskiej. Polska jako członek europejskiej przestrzeni naukowej dzieli się tą wiedzą i współpracuje w obszarach uznanych za korzystne dla polskiego drzewnictwa. Warunkiem takich działań jest jednak posiadanie odpowiedniego zasobu informacji, co umożliwił projekt dotyczący foresightu w drzewnictwie. Bardzo ważną grupą odbiorców rezultatów Projektu są producenci sektora drzewnego i z jego otoczenia. Nadrzędnym celem Projektu było i jest bowiem ukierunkowanie rozwoju nauki w drzewnictwie na wzrost innowacyjności oraz konkurencyjności sektora drzewnego na rynku krajowym i międzynarodowym, a więc bez kooperacji z przedsiębiorstwami i instytucjami działającymi w sektorze byłoby to niemożliwe. Wyniki Projektu powinny również sprzyjać działaniom branżowego samorządu gospodarczego, a także być podstawą strategii funkcjo-

19 18 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia nowania Polskiej Platformy Technologicznej Sektora Leśno-Drzewnego, której celem jest tworzenie pomostu między nauką a przemysłem w dziedzinie drzewnictwa. Specyficznym odbiorcą rezultatów Projektu była i jest sfera edukacji niezwykle potrzebna w gospodarce opartej na wiedzy, szczególnie w fazie budowania jej zrębów. Włączenie do foresightu naukowców będących jednocześnie dydaktykami, miało na celu przyspieszenie transferu wiedzy o nowoczesnych technikach i technologiach w drzewnictwie do studentów i osób będących na początku kariery zawodowej. Powinno to jednocześnie zintensyfikować pożądane zmiany w postawach przyszłych (dzisiaj studentów) przedsiębiorców w Polsce z ich ukierunkowaniem na proinnowacyjność. Wyniki foresightu w drzewnictwie powinny służyć również administracji publicznej szczebla krajowego i regionalnego oraz władzom samorządowym do przygotowywania strategii i podejmowania decyzji o charakterze rozwojowym. Ostatecznymi beneficjentami Projektu będzie zatem całe polskie społeczeństwo, szczególnie konsumenci zgłaszający swoje potrzeby w zakresie materiałów i wyrobów drzewnych, a także ludzie młodzi, wkraczający dopiero na rynek pracy, również w sektorze drzewnym. Generalnie wiedza o pożądanych kierunkach badań i możliwościach wdrożenia nowych rozwiązań techniczno-technologicznych będzie przyczyniać się do poprawy jakości życia społeczeństwa.

20 2 Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu Innowacje to opracowywanie i wdrażanie nowych lub istotnie ulepszonych produktów i procesów. Ich znaczenie jest niezwykle istotne w dobie postępującej globalizacji i budowy gospodarki opartej na wiedzy. We współczesnej gospodarce dla osiągnięcia wysokiej konkurencyjności niezbędne jest wdrażanie nowoczesnych technologii, stosowanie efektywnych technik zarządzania i marketingu, pozyskiwanie kapitału do finansowania działań eliminujących lukę technologiczną, ciągłe kontrolowanie kosztów produkcji, dążenie do zdobywania intratnych rynków zagranicznych i do podnoszenia efektywności alokacji zasobów 1. Podstawą decyzyjną dla takich działań oraz dla wyznaczania pozycji konkurencyjnej na krajowym, europejskim i światowym rynku, a także dla określenia pożądanych ścieżek rozwoju jest wiedza o poziomie innowacyjności w danej dziedzinie, sektorze gospodarczym, branży czy przedsiębiorstwie. Innowacyjność każdego sektora gospodarczego, w tym także sektora drzewnego, jest z jednej strony efektem jego specyficznych cech, a z drugiej odzwierciedleniem innowacyjności całej gospodarki. Sektor drzewny jest ważny dla rozwoju polskiej gospodarki i jednocześnie silnie powiązany z uczestnikami rynku międzynarodowego. Podobnie jak w Unii Europejskiej, w Polsce wytwarza on 2,9% produkcji globalnej oraz 2% wartości dodanej brutto (2008 rok). Generuje ponad 8% produkcji sprzedanej przemysłu i koncentruje blisko 11% zatrudnionych w przemyśle ogółem (2009 rok). W odniesieniu do przetwórstwa przemysłowego jest to jeszcze więcej: 9,1% produkcji globalnej, 10,3% wartości dodanej brutto pochodzącej z tej grupy przemysłów, blisko 10% ich produkcji sprzedanej oraz ponad 13% zatrudnienia. Specyficzną cechą sektora drzewnego jest bazowanie na surowcu drzewnym, będącym produktem leśnym. Zasoby leśne i surowcowe Polski są jednymi z większych w Europie pod względem powierzchni lasów Polska zajmuje w Unii 1 M. Gorynia, Międzynarodowa konkurencyjność polskiej gospodarki a polityka ekonomiczna, Ekonomista 1994, nr 3; Inwestycje zagraniczne w Polsce, red. J. Chojna, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2005; M. Jagiełło, Wskaźniki międzynarodowej konkurencyjności gospodarki, Studia i Materiały. Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego 2003, nr 80.

21 20 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Europejskiej siódme miejsce, a w wypadku pozyskania drewna miejsce piąte 1. Zasobność polskich lasów jest dwukrotnie większa niż przeciętnie w Europie. Aktywność sektora drzewnego w sferze innowacji Innowacyjność branż, sektorów i całej gospodarki zależy od innowacyjności przedsiębiorstw prowadzących skuteczną działalność innowacyjną i będących generatorem innowacji. Wyrazem zainteresowania przedsiębiorstw działalnością innowacyjną są ponoszone w tym zakresie nakłady. W latach odsetek przedsiębiorstw drzewnych ponoszących nakłady na działalność innowacyjną wykazywał tendencję malejącą, przy czym największy spadek, i to we wszystkich branżach, miał miejsce w roku 2008 (tabela 1). Odsetek przedsiębiorstw sektora drzewnego ponoszących nakłady na działalność innowacyjną w latach Tabela 1 w podmiotach gospodarczych o zatrudnieniu powyżej 49 osób, % a I działalność produkcyjna gdzie indziej niesklasyfikowana. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w 2004 roku, GUS, Warszawa 2005; Nauka i technika w 2005 roku, GUS, Warszawa 2006; Nauka i technika w 2006 roku, GUS, Warszawa 2007; Nauka i technika 2007 roku, GUS, Warszawa 2009; Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, GUS, Warszawa Najmniejszą aktywność w zakresie działalności innowacyjnej wykazali producenci tradycyjnie rozumianego przemysłu drzewnego. W latach było ich około 27%, w 2007 roku ich odsetek zmniejszył się jeszcze do 21%, a w 2008 roku do zaledwie 11%. Odsetek przedsiębiorstw ponoszących nakłady na twórczość techniczną w meblarstwie 2 wynosił w ostatnim pięcioleciu od 14% (2008 rok) do 37% (2004 rok), a produkujących masę włóknistą, papier i wyroby z papieru od 20% (2008 rok) do 38% (2005 rok). Tendencja malejąca i wyraźny w 2008 roku spadek udziału przedsiębiorstw sektora drzewnego inwestujących w innowacje to sytuacja nieodbiegająca od występującej w całym polskim przemyśle. W sektorze drzewnym udział takich 1 Leśnictwo 2009, GUS, Warszawa 2009; 2 I dalej meblarstwo łącznie z pozostałą działalnością produkcyjną, gdzie indziej nie sklasyfikowaną.

22 Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu 21 przedsiębiorstw był jednak mniejszy niż średnio w przetwórstwie przemysłowym. Szczególnie duża, niekorzystna różnica jest widoczna w przypadku przedsiębiorstw przemysłu drzewnego. Generalnie, relatywnie mała podatność sektora drzewnego na innowacje wynika ze specyfiki procesów przetwórczych w poszczególnych branżach. Dotyczy to zwłaszcza tych, które bazują na drewnie w postaci litej, naturalnym surowcu, niewymagającym istotnych modyfikacji i tym samym udziału technik i technologii o znamionach dużej nowoczesności. Choć w latach zmniejszał się udział firm prowadzących działalność innowacyjną, to znacząco rosły środki przeznaczane na ten cel przez przeciętne przedsiębiorstwo (tabela 2). W analizowanym okresie o 46% (do poziomu 10,1 mln zł) wzrosły nakłady na inwestycje w przedsiębiorstwach wytwarzających masy włókniste, papier oraz wyroby z papieru, a w wytwarzających meble o 26% (3,0 mln zł). W 2008 roku jednakże podobne tendencje nie wystąpiły. W przemyśle drzewnym środki na działalność innowacyjną przeznaczane przez przedsiębiorstwo były najniższe w analizowanym pięcioleciu (2,1 mln zł). W przedsiębiorstwach wytwarzających masy włókniste, papier oraz wyroby z papieru środki przeznaczane na ten cel w 2008 roku obniżyły się do 8,5 mln zł, a w meblarstwie pozostały na niezmienionym poziomie i wynosiły 3 mln zł. Tabela 2 Nakłady na działalność innowacyjną przypadające na 1 przedsiębiorstwo sektora drzewnego w latach w podmiotach gospodarczych o zatrudnieniu powyżej 49 osób a I działalność produkcyjna, gdzie indziej niesklasyfikowana. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w 2004 roku, GUS, Warszawa 2005; Nauka i technika w 2005 roku, GUS, Warszawa 2006; Nauka i technika w 2006 roku, GUS, Warszawa 2007; Nauka i technika w 2007 roku, GUS, Warszawa 2009; Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, GUS, Warszawa W ostatnich kilku latach w sektorze drzewnym wystąpiły negatywne tendencje w aktywności prowadzenia działalności innowacyjnej (zarówno procesowej jak i produktowej). W latach przedsięwzięcia o charakterze innowacji wprowadziło 31% przedsiębiorstw produkujących wyroby z drewna, 37%

23 22 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia produkujących meble oraz 43% produkujących masę włóknistą, papier oraz wyroby z papieru (tabela 3). Tabela 3 Przedsiębiorstwa innowacyjne w sektorze drzewnym według rodzajów wprowadzanych innowacji w latach w podmiotach gospodarczych o zatrudnieniu powyżej 49 osób, % a I działalność produkcyjna, gdzie indziej niesklasyfikowana. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w 2007 roku, GUS, Warszawa 2009; Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, GUS, Warszawa W kolejnych latach, tj wskaźniki osiągane w poszczególnych przemysłach sektora drzewnego obniżyły się odpowiednio do poziomu 14%, 23% i 18%. Podobne tendencje wystąpiły w całym przetwórstwie przemysłowym w Polsce, dla którego wskaźnik aktywności prowadzenia działalności innowacyjnej wyniósł w okresie około 43%, a w okresie niewiele ponad 21%. Innowacje dotyczące produktów i procesów są opracowywane głównie przez wdrażające je przedsiębiorstwa. Wśród przedsiębiorstw, które wprowadziły innowacje produktowe, firmy, które samodzielnie je opracowały, stanowiły w latach w przypadku producentów wyrobów z drewna 51%, producentów masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru 53%, a producentów mebli 62%. Innowacje procesowe samodzielnie opracowało natomiast w poszczególnych rodzajach działalności odpowiednio: 69%, 70%, 68% przedsiębiorstw sektora drzewnego, które wprowadziły takie innowacje 1. 1 Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach , GUS, Warszawa 2008.

24 Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu 23 Aktywność przedsiębiorstw sektora drzewnego pod względem wprowadzania innowacji organizacyjnych i/lub marketingowych była w latach zróżnicowana, przy czym w ostatnich dwóch latach zdecydowanie mniejsza. Innowacje organizacyjne w latach wprowadziło ponad 17% przedsiębiorstw przemysłu drzewnego, 21% producentów mebli oraz 25% producentów masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru. W latach było to odpowiednio: ponad 6%, 8% i około 18%. Średnio w przetwórstwie przemysłowym tego rodzaju innowacje wprowadziło w latach około 23% przedsiębiorstw, a w latach ponad 13% (tabela 4). Wdrożone w sektorze drzewnym innowacje dotyczyły (podobnie jak w całym przetwórstwie przemysłowym) przede wszystkim nowych metod w zasadach działania oraz w organizacji pracy. Innowacje marketingowe, zarówno w sektorze drzewnym, jak i przeciętnie w całym przetwórstwie przemysłowym, wprowadzone zostały przez mniejszą liczbę przedsiębiorstw. W przypadku producentów wyrobów drzewnych było to 14%, producentów masy włóknistej, papieru i wyrobów z papieru 21%, a producentów mebli 22%. W latach , odsetek przedsiębiorstw wprowadzających innowacje marketingowe obniżył się w poszczególnych przemysłach odpowiednio do: 9%, 12% i 14%. W latach innowacje te polegały głównie na istotnych zmianach produktów, podczas gdy w latach na nowych metodach kształtowania cen wyrobów i usług. W obecnej szybko zmieniającej się rzeczywistości gospodarczej o innowacyjności przedsiębiorstw świadczy też wdrażanie zaawansowanych technik zarządzania. W sektorze drzewnym sytuacja jest pod tym względem zróżnicowana branżowo, a podejście do zarządzania oraz struktury organizacyjne firm drzewnych wynikają w dużej mierze (choć nie tylko) ze stopnia koncentracji produkcji specyficznej dla danego przemysłu. Najczęściej nowoczesne systemy i techniki zarządzania są stosowane w firmach dużych, ze znaczącym udziałem kapitału zagranicznego, gdzie kadra zarządzająca reprezentowana jest przez specjalistów z zakresu ekonomii i zarządzania. Posiadana przez nich wiedza na temat nowych rozwiązań i koncepcji prowadzenia przedsiębiorstw jest niezbędna dla potencjalnej implementacji nowatorskich pomysłów, wymuszonej np. zwiększeniem skali produkcji. Dla większości branż drzewnych charakterystyczne jest jednak znaczne rozproszenie podmiotów gospodarczych i występowanie dużej liczby małych i bardzo małych firm, często o charakterze rodzinnym. W przedsiębiorstwach tych na ogół wprowadzane są tylko niektóre elementy nowoczesnych koncepcji i technik zarządzania 1. Część polskich firm drzewnych zredukowała 1 Szerzej o wdrażaniu nowoczesnych technik i systemów zarządzania w branżach sektora drzewnego zob. m.in.: G. Bidzińska, E. Ratajczak, A. Szostak, J. Pikul, Systemy zarządzania w sektorze MMŚP przemysłu drzewnego, Przewodnik dobrych praktyk, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2007; W. Lis, Zarządzanie przedsiębiorstwami przemysłu drzewnego, Przemysł Drzewny 2007, nr 4; E. Ratajczak, J. Pikul-Biniek, Zarządzanie i marketing w polskim przemyśle tartacznym, Drewno. Prace naukowe. Doniesienia. Komunikaty 2009, nr 181.

25 24 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Przedsiębiorstwa innowacyjne w sektorze drzewnym według wdrożonych innowacji organizacyjnych i marketingowych w latach Tabela 4 w podmiotach gospodarczych o zatrudnieniu powyżej 49 osób a I działalność produkcyjna, gdzie indziej niesklasyfikowana. b.d. brak danych Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach , GUS, Warszawa 2008; Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, GUS, Warszawa 2010.

26 Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu 25 na przykład w ostatnim czasie powierzchnie produkcyjne oraz ilość zapasów do minimum, co jest charakterystyczną cechą lean management 1. Regułą staje się też obserwowanie liderów branży, a następnie intuicyjne naśladowanie stosowanych przez nich rozwiązań (benchmarking). Przedsiębiorstwa drzewne coraz częściej współpracują też z firmami z tej samej lub pokrewnej branży w ramach konsorcjów, klastrów, czy umów kilkuletnich. Niekiedy współdziałają również z organizacjami samorządowymi 2. Popularny jest również outsourcing, którego przedmiotem jest najczęściej: suszenie surowca, impregnacja drewna, obróbka specjalistyczna, produkcja wybranych elementów, zakup surowca o konkretnych parametrach 3. Z kolei zasady marketingu, czyli podejście do zarządzania, w którym klient jest najważniejszy, stosowane są w branżach drzewnych już od dawna, jest to bowiem wynikiem znaczącego uczestnictwa polskich producentów wyrobów drzewnych w handlu międzynarodowym i dużej konkurencji na rynkach zagranicznych. Relatywnie rzadko jednak prowadzone są badania rynkowe i w małym stopniu formułowane długofalowe strategie marketingowe firm. Najczęstszą formą dostosowywania przedsiębiorstw do nowoczesnych reguł gry jest wdrażanie i rozwijanie systemu zarządzania jakością zgodnego z normami ISO serii Do korzyści wynikających z jego posiadania należą przede wszystkim 4 : systemowe uporządkowanie organizacji, objawiające się w racjonalizacji i przejrzystości procesów w niej zachodzących, polepszenie jakości produktu, wzrost efektywności i produktywności, usprawnienie obiegu informacji zarządczych, jasny podział kompetencji i odpowiedzialności komórek organizacyjnych, zapewnienie terminowości dostaw wyrobów, uproszczenie procesu adaptacji pracowników nowozatrudnionych, zmniejszenie ryzyka ewentualnych roszczeń klientów, osiągnięcie celów strategicznych takich jak lepsze postrzeganie jakości przez klientów oraz wzrost ich zadowolenia i w efekcie konkurencyjności przedsiębiorstwa. W polskim sektorze drzewnym certyfikaty zgodności z normami ISO 9000 posiada 267 firm (stan na lipiec 2010 roku) tabela 5. Pozytywnym zjawiskiem jest stały wzrost liczby takich firm w 2010 roku w stosunku do 2009 roku o 1%, a w porównaniu z 2005 rokiem o 38%. Coraz częściej dostrzegana jest także w sektorze drzewnym potrzeba kompleksowego podejścia do ochrony środowiska naturalnego. Wdrażany jest więc 1 E. Ratajczak, J. Pikul-Biniek, Zarządzanie i marketing, op. cit. g 2 Do inicjatyw klastrowych w polskim sektorze drzewnym należą już m.in.: Śląski Klaster Drzewny, Zachodniopomorski Klaster Meblarski, Stowarzyszenie Klaster Mebel-Elbląg, Wielkopolski Klaster Meblarski, klaster meblarski w Radomsku, klaster papierniczy w Kostrzynie, a także Bałtycki Klaster Ekoenergetyczny. 3 A. Szostak, E. Ratajczak, G. Bidzińska, J. Pikul-Biniek, Stan rozwoju przemysłu tartacznego w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem aspektów techniczno-technologicznych, Instytut Technologii Drewna, Poznań B. Węgrzyn, Zintegrowany system zarządzania etapem kształcenia w przedsiębiorstwie zarządzania przez jakość (TQM), Przegląd Organizacji 2007, nr 6.

27 26 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Certyfikaty ISO w sektorze drzewnym Tabela 5 stan na lipiec 2010 rok Źródło: Opracowanie na podstawie informacji banku danych Drzewnictwo Instytutu Technologii Drewna w Poznaniu. również System Zarządzania Środowiskowego. Jednak certyfikat ISO serii nie jest jeszcze w polskim drzewnictwie standardem posiada go 40 firm, z tego najwięcej celulozowo-papierniczych (13) i meblarskich (11). W niektórych firmach drzewnych funkcjonuje także System Zarządzania Bezpieczeństwem i Higieną Pracy oparty na normach ISO serii Certyfikatów tych jest jednak tylko 18, z czego 8 w przemyśle meblarskim, 7 w przemyśle drzewnym i 3 w celulozowo-papierniczym (łącznie z przetwórstwem papierniczym). Przedsiębiorcy sektora drzewnego w stosunkowo małym stopniu włączają się natomiast do europejskiego systemu ekozarządzania i audytu środowiskowego EMAS (Eco Management and Audit Scheme) 1. Impulsem do rozwoju firm drzewnych i wzrostu efektywności ich gospodarowania jest coraz częściej stosunkowo nowy instrument zarządzania środowiskiem, kompleksowo traktujący jego ochronę, tj. pozwolenie zintegrowane 2. Pozwolenia zintegrowane uzyskali jak dotychczas wszyscy producenci celulozy oraz większość wytwórni papieru i tektury 3, a więc firmy, w których procesy technologiczne ( instalacje do produkcji mas włóknistych z drewna lub innych materiałów włóknistych oraz instalacje do produkcji papieru lub tektury o zdolności produkcyjnej ponad 20 ton na dobę ) zostały w myśl przepisów zaliczone 1 Podstawą prawną systemu EMAS w Polsce jest Rozporządzenie Nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego z dnia 19 marca 2001 roku dopuszczające dobrowolny udział organizacji w systemie zarządzania środowiskiem i audytu środowiskowego we Wspólnocie (EMAS) oraz ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS), Dz. U. 2004, Nr 70 poz. 631 z późn. zm. 2 W Unii Europejskiej pozwolenie zintegrowane zostało wprowadzone Dyrektywą 96/61/EC (Dyrektywa IPPC Integrated Pollution Prevention and Control) w sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeń i obowiązuje od 31 października 1999 roku. W Polsce odpowiednie przepisy weszły w życie 1 stycznia 2002 roku (Dz. U. 2001, Nr 100, poz z późniejszymi zmianami) oraz M. Typko, Pozwolenia zintegrowane zakres obowiązywania pozwoleń zintegrowanych w polskim przemyśle drzewnym. W: Wyzwania dla polskiego przemysłu drzewnego w związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, mat. konf., Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Instytut Technologii Drewna, Poznań Najlepsze dostępne Techniki (BAT). Wytyczne dla branży celulozowo-papierniczej. Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2005.

28 Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu 27 do powodujących znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości 1. Uznawany do niedawna za najbardziej obciążający środowisko naturalne przemysł celulozowo-papierniczy i przetwórstwa papierniczego, najskuteczniej z branż drzewnych zmienił w ostatnich latach swój wizerunek, modernizując maszyny, urządzenia i procesy technologiczne, a producenci z tego przemysłu są postrzegani jako liderzy w kompleksowym podejściu do ochrony środowiska. Pozwolenia zintegrowane konieczne są także w wypadku: instalacji do produkcji płyt pilśniowych metodą mokrą trwa proces uzyskiwania pozwoleń zintegrowanych, trwają także obecnie procesy dostosowywania do wymogów Najlepszych Dostępnych Technik, instalacji do powierzchniowej obróbki substancji, przedmiotów lub produktów z wykorzystaniem rozpuszczalników organicznych, o zużyciu rozpuszczalnika ponad 150 kg na godzinę lub ponad 200 ton rocznie, które w przypadku sektora drzewnego oznaczają m.in.: instalacje do drukowania, pokrywania, odtłuszczania, uszczelniania, klejenia, malowania, impregnowania i występują m.in. w fabrykach mebli, instalacji do spalania paliw o mocy nominalnej ponad 500 MWt uzyskało je dotąd kilkanaście firm drzewnych. Dla przedsiębiorstw przerabiających surowiec drzewny, ważnym instrumentem wytyczania i realizacji strategii rozwojowych jest jego pochodzenie z dobrze zarządzanych lasów. Dlatego od kilku lat podstawowym elementem koncepcji zarządzania firmami drzewnymi lub zajmującymi się handlem surowcem drzewnym i wyrobami z drewna jest dążenie do uzyskania certyfikatu kontroli pochodzenia produktu CoC (Chain of Custody). W Polsce, w połowie 2010 roku aktywny certyfikat CoC posiadały 592 drzewne firmy produkcyjne (78% ogółu certyfikatów indywidualnych, które miało 757 firm). Wśród certyfikowanych firm dominują producenci materiałów tartych i wyrobów małej architektury drewnianej (56% ogółu certyfikowanych firm produkcyjnych), 11% stanowią producenci mebli, a 9% galanterii drzewnej. Certyfikacja, zarządzanie środowiskowe i funkcjonowanie w oparciu o pozwolenia zintegrowane to narzędzia zapewniające firmom drzewnym przejrzystość działań gospodarczych i wspomagające osiąganie ich celów strategicznych. Systemy zarządzania według norm ISO umacniają pozycję konkurencyjną firm na rynku lokalnym, krajowym i globalnym, zwiększają również zaufanie bezpośrednich odbiorców wytwarzanych wyrobów oraz swojego otoczenia (banki, agendy rządowe, samorządowe itp.). Posiadanie przez firmę certyfikatu świadczy o staraniach utrzymania wysokiego standardu na wielu poziomach działalności przedsiębiorstwa. 1 Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenia poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości z dnia 26 lipca 2002 roku. Dz. U. 2002, Nr 122, poz

29 28 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia O różnorodności innowacji wprowadzanych w sektorze drzewnym świadczy również struktura ponoszonych nakładów. W latach przedsiębiorstwa drzewne inwestowały głównie w maszyny i urządzenia techniczne (około 65% ogółu nakładów inwestycyjnych) tabela 6. Była to tendencja podobna do występującej w całym przetwórstwie przemysłowym, choć w sektorze drzewnym nakłady na ten rodzaj działalności były wyższe o 6 punktów procentowych. Zakup maszyn i urządzeń miał największe znaczenie dla producentów masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru, którzy na ten cel przeznaczali 77% posiadanych środków inwestycyjnych. Producenci wyrobów z drewna kierowali na zakup maszyn i urządzeń 71% nakładów ogółem, a producenci mebli zaledwie 45%. Znaczna część kupowanego wyposażenia pochodziła z importu. W latach było to około 42% całkowitych nakładów na zakup maszyn i urządzeń (w przetwórstwie przemysłowym 46%). Najwięcej maszyn i urządzeń z importu było przeznaczonych do produkcji masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru (56%); w produkcji wyrobów z drewna oraz produkcji mebli było to odpowiednio 34% i 35%. W analizowanym okresie w sektorze drzewnym występowała stagnacja dynamiki nakładów na zakup importowanych maszyn i urządzeń odmiennie niż w całym przetwórstwie przemysłowym, w którym nakłady na wyposażenie techniczne z importu systematycznie rosły. W strukturze nakładów firm drzewnych na działalność innowacyjną ważne są też inwestycje w budynki, budowle oraz grunty. W latach przeznaczyły one na ten cel średnio 29% nakładów, i było to więcej niż średnio w przetwórstwie przemysłowym (24%). Najwięcej, bo 43% środków inwestycyjnych przeznaczono na ten cel w meblarstwie. O ile w całym przetwórstwie przemysłowym nakłady na działalność innowacyjną w sferze infrastruktury stale rosły, to w sektorze drzewnym wielkość kwot przeznaczonych na inwestycje związane z budynkami i budowlami była w poszczególnych branżach i latach bardzo zróżnicowana. Małe jest zainteresowanie przedsiębiorstw drzewnych finansowaniem działalności badawczo-rozwojowej. W latach nakłady na ten cel wyniosły średnio w sektorze 1,7% nakładów na innowacje, podczas gdy w przetwórstwie przemysłowym było to 9%. Działalność badawczo-rozwojowa miała relatywnie większe znaczenie dla producentów mebli, którzy przeciętnie przeznaczyli na nią 3,0% nakładów; producenci wyrobów z drewna przeznaczyli na ten cel 1,4% środków, a producenci masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru zaledwie 0,3%. Taka struktura nakładów na innowacje w sektorze drzewnym wskazuje na niezwykle niską rangę działalności związanej ze sferą nauki i badań. Tymczasem jest to jeden z głównych czynników determinujących zdolność przedsiębiorstw do podejmowania działalności inwestycyjnej zakończonej sukcesem. Podobna sytuacja miała miejsce w wypadku nakładów na szkolenia personelu związane z działalnością innowacyjną, które w przedsiębiorstwach sektora drzewnego są traktowane marginalnie. W latach w sektorze drzewnym odsetek nakładów przeznaczanych na ten cel stanowił średnio 0,2% (w prze-

30 Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu 29 Tabela 6 Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach sektora drzewnego w latach według rodzajów działalności innowacyjnej w podmiotach gospodarczych o zatrudnieniu powyżej 49 osób a Nakłady wewnętrzne i zewnętrzne ogółem. b Obejmuje maszyny i urządzenia techniczne, środki transportowe, narzędzia i przyrządy, ruchomości i wyposażenie. c I działalność produkcyjna, gdzie indziej niesklasyfikowana. Źródło: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach , GUS, Warszawa 2008, Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, GUS, Warszawa 2010.

31 30 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia twórstwie przemysłowym 0,3%). Nieznacznie większe niż na szkolenie personelu były inwestycje w działania marketingowe dotyczące nowych lub istotnie ulepszonych produktów. Na ten cel w latach skierowano średnio w przetwórstwie przemysłowym 3,0% nakładów na działalność innowacyjną. W sektorze drzewnym było to średnio 0,8%, przy czym najwięcej w produkcji mebli (2,2%). Uogólniając należy stwierdzić, że struktura nakładów ponoszonych w latach na działalność innowacyjną przez przedsiębiorstwa sektora drzewnego nie wskazuje na występowanie utrwalonych, pozytywnych tendencji w zarządzaniu tą formą twórczości technicznej i organizacyjnej. Dominacja nakładów na maszyny i urządzenia oraz na budowę, rozbudowę i modernizację budynków, zwłaszcza w przedsiębiorstwach produkujących wyroby z drewna oraz produkujących masy włókniste i papier, potwierdza fakt, iż w sektorze drzewnym, podobnie jak we wszystkich przemysłach przetwórczych, główną rolę odgrywają innowacje techniczne, natomiast innowacje związane z organizacją i marketingiem są w niewielkim stopniu przedmiotem zainteresowania przedsiębiorców. Niski odsetek nakładów na pozostałą działalność innowacyjną, a zwłaszcza na badawczo-rozwojową (tzw. technologię niematerialną) świadczy, że w sektorze drzewnym jest ona jak dotąd niedoceniana. Efekty działalności innowacyjnej sektora drzewnego Najczęściej stosowaną miarą efektów działalności innowacyjnej jest wskaźnik stopnia odnowienia produkcji wyrobów, oznaczający udział produkcji sprzedanej wyrobów będących innowacjami technicznymi, wprowadzonych na rynek w ciągu ostatnich trzech lat, w wartości ogółem produkcji sprzedanej w danym roku. Jest to o tyle ważny miernik, że innowacje w wyrobach sprzyjają rozszerzeniu rynku, dywersyfikacji produkcji i rozwojowi sektora. Mogą także wpływać na rozwój nowych metod marketingu, dystrybucji czy produkcji. W przedsiębiorstwach sektora drzewnego wskaźnik odnowienia produkcji osiągany w latach na ogół wykazywał tendencję rosnącą, choć nie była ona stabilna i jednocześnie zróżnicowana w poszczególnych branżach (tabela 7). Na tle przetwórstwa przemysłowego, w którym w 2008 roku stopień odnowienia produkcji wyniósł 18,0%, najkorzystniejsza sytuacja miała miejsce w produkcji mebli i w produkcji masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru (23,4% i 21,4%), a najgorsza w produkcji wyrobów z drewna (7,9%). Ważnym miernikiem efektów aktywności innowacyjnej jest też wskaźnik zakresu działalności wynalazczej (ochrony własności intelektualnej). W latach przedsiębiorstwa wytwarzające wyroby z drewna prowadzące taką działalność stanowiły około 8% ogólnej liczby przedsiębiorstw tej branży. W przypadku przedsiębiorstw wytwarzających masę włóknistą, papier oraz wyroby z papieru było to około 11%, a w przypadku producentów mebli ponad

32 Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu 31 10%. Należy zauważyć, że aktywność przedsiębiorstw sektora drzewnego w dziedzinie wynalazczej nie odbiega od poziomu osiąganego przeciętnie przez przemysły przetwórcze (10%). W przedsiębiorstwach sektora drzewnego, podobnie jak w firmach pozostałych rodzajów przetwórstwa przemysłowego, prowadzone działania z zakresu ochrony własności intelektualnej dotyczyły przede wszystkim rejestracji znaku towarowego (producenci wyrobów z drewna około 6% ogółu przedsiębiorstw, producenci masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru około 8%, producenci mebli 6%). Przedsiębiorstwa, które zgłosiły wynalazki do opatentowania stanowiły odpowiednio: 0,7%, 0,8%, 1,8% ich ogółu. Produkcja sprzedana wyrobów nowych i zmodernizowanych w przedsiębiorstwach sektora drzewnego w latach Tabela 7 w podmiotach gospodarczych o zatrudnieniu powyżej 49 osób, ceny bieżące a I działalność produkcyjna, gdzie indziej niesklasyfikowana. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Przemysłu 2006, GUS, Warszawa 2006; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2009, GUS, Warszawa Istotną miarą efektów działalności innowacyjnej (i jednocześnie jej uwarunkowaniem) jest wyposażenie w środki automatyzacji procesów produkcyjnych, zwłaszcza wysoko zaawansowanych technologicznie, w tym samoczynnie sterujących, regulujących oraz kontrolujących przebieg procesów technologicznych. W latach w sektorze drzewnym dominowały, analogicznie jak w całym przetwórstwie przemysłowym, linie produkcyjne automatyczne i sterowane komputerowo (tabela 8). Na uwagę zasługuje fakt, że w ostatnich kilku latach liczba środków automatyzacji procesów produkcyjnych w przedsiębiorstwach sektora drzewnego stale rosła linii produkcyjnych o 86%, centrów obróbczych o 100%, komputerów do sterowania i regulacji procesami technologicznymi o 46%, a robotów i manipulatorów przemysłowych o 1%. Największe zmiany w wyposażeniu procesów produkcyjnych miały miejsce w przemyśle drzewnym, gdzie liczba środków automatyzacji wzrosła o 93%; w przypadku producentów masy włóknistej, papieru i wyrobów z papieru był to wzrost o 53%,

33 32 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia a mebli o 62%. Firmy meblarskie oraz celulozowo-papiernicze i przetwórstwa papierniczego dokonały największych zmian w wyposażeniu w linie produkcyjne (odpowiednio wzrost ponad dwukrotny i o 74%), a producenci wyrobów z drewna znacząco zmienili wyposażenie w centra obróbcze (wzrost o 136%) oraz komputery (wzrost o 97%). Środki automatyzacji procesów produkcyjnych w przedsiębiorstwach sektora drzewnego w latach Tabela 8 w podmiotach gospodarczych o zatrudnieniu powyżej 49 osób a Komputery duże, minikomputery i mikrokomputery do sterowania i regulacji procesami technologicznymi. b I działalność produkcyjna, gdzie indziej niesklasyfikowana. Źródło: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach , GUS, Warszawa 2008; Nauka i technika w 2007 roku, GUS, Warszawa 2009; Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, GUS, Warszawa Bardzo wyraźnie wzrosło w ostatnich latach znaczenie komputerów w sterowaniu i regulacji procesami technicznymi. W przetwórstwie przemysłowym był to wzrost o 41%, w produkcji masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru o 30%, w produkcji mebli o 20%, natomiast w produkcji wyrobów z drewna prawie dwukrotny.

34 Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu 33 Bariery działalności innowacyjnej sektora drzewnego Przedsiębiorstwa, także sektora drzewnego, napotykają na bariery utrudniające wprowadzanie innowacyjności. Mogą one występować zarówno wewnątrz firm (są to głównie: kondycja finansowa firmy i jej wielkość, motywacja do podejmowania ryzyka wprowadzania innowacji, wysokość progu wejścia na rynek), jak i w ich otoczeniu (konkurencja na rynku, tempo postępu technicznego, koniunktura gospodarcza, polityka państwa). Oddziałują one wielokierunkowo i o ile przedsiębiorstwo może mieć wpływ na kształtowanie wewnętrznego potencjału innowacyjnego, to wpływ ten w odniesieniu do uwarunkowań zewnętrznych jest znikomy lub wręcz żaden. Podstawowych barier wzrostu innowacyjności polskich przedsiębiorstw drzewnych należy upatrywać przede wszystkim w ogólnym stanie gospodarki, która nie wyzwala mechanizmu odpowiedniego ssania innowacji przez przedsiębiorstwa. Ograniczony (szczególnie w okresie kryzysu) jest również popyt rynkowy, który nie generuje wystarczającego zapotrzebowania na produkty, zwłaszcza zaawansowane pod względem technicznym. W ostatnich latach w ramach polityki przemysłowej wprowadzono wiele programów mających stymulować innowacyjność w przedsiębiorstwach, nie doprowadziło to jednak do zasadniczego przełomu we wzroście jej poziomu. Niezwykle ważne jest więc stałe śledzenie przez firmy drzewne działań w sferze polityki przemysłowej i innowacyjnej państwa i dążenie do utrzymania się w nurcie dokonujących się zmian. Z wcześniejszych badań wynika, że główne bariery wzrostu innowacyjności w sektorze drzewnym mają charakter 1 : ekonomiczny, w tym rynkowy (są związane z kosztami opracowywania i wdrażania innowacji i z niedostateczną znajomością rynku, na którym firma działa), legislacyjno-administracyjny (wynikają z polityki państwa i niedoskonałości systemu prawnego), oraz informacyjny (mają swoje źródło w nierozwiniętej lub zbyt niskiej świadomości proinnowacyjnej kadry zarządzającej i pracowników, braku skłonności do ciągłych zmian). Głównymi barierami ekonomicznymi w latach zarówno w sektorze drzewnym, jak i w całym przetwórstwie przemysłowym, były: brak środków finansowych w przedsiębiorstwach (jako barierę aktywności innowacyjnej zgłaszało ją 38% przedsiębiorstw wytwarzających wyroby z drewna, 32% wytwarzających masę włóknistą, papier i wyroby z papieru, 35% wytwarzających meble i przeciętnie 35% przedsiębiorstw przetwórczych) oraz zbyt wysokie koszty innowacji (odpowiednio: 38%, 34%, 33%, 35%) 2. Spośród czynni- 1 E. Ratajczak, A. Szostak, G. Bidzińska, Innowacyjność przemysłu drzewnego i meblarskiego w Polsce, Drewno. Prace naukowe. Doniesienia. Komunikaty 2005, nr Działalność innowacyjna przedsiębiorstw, op. cit.; Nauka i technika w 2007 roku. op. cit.

35 34 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia ków rynkowych, przedsiębiorcy z wszystkich branż sektora drzewnego wskazywali przede wszystkim na zmienny i niepewny popyt na nowe produkty (17% producentów wyrobów drzewnych, 22% producentów masy włóknistej, papieru i wyrobów z papieru, 21% producentów mebli). W grupie barier związanych z wiedzą, jako główne wskazywane były: przez producentów wyrobów z drewna i producentów mebli brak wykwalifikowanego personelu (odpowiednio: 12% i 14% przedsiębiorstw), a przez producentów masy włóknistej, papieru i wyrobów z papieru trudności w znalezieniu partnerów do współpracy w zakresie działalności innowacyjnej (12% przedsiębiorstw). Jest niepokojące, że wielu producentów sektora drzewnego jako barierę utrudniającą prowadzenie działalności innowacyjnej wskazywało ogólny brak popytu na innowacje, zarówno produktowe, jak i technologiczne (9% 17%). W świetle dostępnych danych statystycznych i wyników badań empirycznych można zatem stwierdzić, że jak dotąd aktywność przedsiębiorstw sektora drzewnego w sferze innowacji była mniejsza niż przeciętnie w całym przetwórstwie przemysłowym. W ostatnich kilku latach tylko 30% przedsiębiorstw drzewnych prowadziło taką działalność. Choć ponosiły one nakłady na działalność innowacyjną, to ich poziom był niski i nie wykazywał tendencji wzrostowych. Przedsiębiorstwa inwestowały głównie w technologie materialne w postaci innowacyjnych maszyn i urządzeń potrzebnych do produkcji nowych wyrobów i wdrażania nowych procesów. Na ten cel wydatkowano średnio 65% ogółu nakładów. Należy przy tym podkreślić, że inwestycje nie dotyczyły jedynie wyposażenia technicznego bezpośrednio związanego z procesem technologicznym, ale również poprawy warunków pracy (np. odpylanie, nawilżanie hal, doświetlanie hal sztuczne, naturalne) oraz ochrony środowiska naturalnego (m.in. wprowadzanie filtrów w ciągach produkcyjnych, budowa oczyszczalni ścieków, elektrowni gazowych, stosowanie zamkniętych obiegów wody, wykorzystanie drzewnych odpadów przemysłowych). Oznacza to jednocześnie, że kreatorami innowacji stali się w dużej mierze producenci maszyn i urządzeń stosowanych w drzewnictwie. Znacznie mniejszą wagę przywiązywano do nabywania lub wytwarzania technologii niematerialnej w postaci zakupu gotowej wiedzy lub jej wytworzenia w ramach działalności badawczo-rozwojowej. Marginalnie traktowano też szkolenia pracowników związane z działalnością innowacyjną oraz działania marketingowe dotyczące wytwarzanych produktów. Konsekwencją relatywnie małej aktywności przedsiębiorstw drzewnych w sferze wdrażania innowacji jest niezadowalający, a w ostatnim pięcioleciu stale malejący, udział przedsiębiorstw innowacyjnych. W latach wynosił on w przemysłach tego sektora 31% 43%, a w latach zaledwie 14% 24%. Działalność innowacyjną przedsiębiorstw sektora drzewnego utrudniają głównie bariery ekonomiczne, przede wszystkim brak środków finansowych oraz zbyt wysokie koszty wdrażania innowacji. Ważny jest też brak popytu na innowacje, zarówno produktowe, jak i technologiczne. Na przełamywanie barier ograniczających podejmowanie działalności innowacyjnej w pewnym stopniu wskazuje inwestowanie

36 Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu 35 w innowacje techniczne. Pozytywnym zjawiskiem jest także rosnąca liczba środków automatyzacji procesów produkcyjnych. Nowe trendy w innowacyjności sektora drzewnego Uznawana powszechnie we współczesnej gospodarce zasada determinizmu rozwoju gospodarczego powoduje, że istotna staje się wiedza o skali i charakterze wdrażania nowoczesnych technik i technologii, a także wprowadzania na rynek nowych produktów przez przedsiębiorstwa z różnych branż. Wiedza o takich działaniach w sektorze drzewnym nabiera dużego znaczenia, bowiem jego branże powiązane są z wieloma działami gospodarki zaopatrując je w niezbędne materiały i wyroby. Także wymagania, dotyczące między innymi jakości produkcji i sposobu przetwarzania, jakie pojawiły się z chwilą wejścia Polski do Unii Europejskiej spowodowały, że znaczna część producentów sektora drzewnego w nowy sposób spojrzała na proces produkcji i infrastrukturę z nim związaną. Ogólnie biorąc, na rynku materiałów i wyrobów finalnych sektora drzewnego, oprócz trendów o charakterze rynkowym, uwidaczniają się istotne trendy o charakterze techniczno-technologicznym dotyczą one głównie zmian zachodzących w strukturach materiałowych wyrobów. Są to takie trendy, jak 1 : dążenie do uzyskania produktów o nowych i udoskonalonych właściwościach fizyko-chemicznych oraz lepszych parametrach jakościowo-wytrzymałościowych, zmiana właściwości wyrobów drzewnych dla poszerzania zakresu zastosowań, nasilanie się zjawiska substytucji materiałowej, dążenie do oszczędności surowca, energii i nakładów pracy. Za najważniejsze należy uznać dążenie do uzyskania produktów o nowych i udoskonalonych właściwościach. Coraz częściej poszukiwane są produkty o ulepszonych cechach, takich jak: wytrzymałość, odporność na czynniki zewnętrzne, właściwości izolacyjne, łatwość montażu i walory użytkowe, bezpieczeństwo, zgodność z zasadami ekologii i estetyka. Nowe technologie zmierzają na ogół do zwiększenia wytrzymałości produktów, ich twardości i stabilności, zmniejszania podatności na wpływ warunków zewnętrznych. Jednocześnie, duża konkurencja na rynku różnego rodzaju materiałów wpływa na zaostrzenie się kryteriów funkcjonalnych dla materiałów drzewnych. Muszą one być bardziej odporne na ścieranie, ogień, środki chemiczne, wilgoć, a także na czynniki biotyczne i czynniki trudne do przewidzenia, takie jak na przykład warunki klimatyczne. Ważnym nurtem w poszukiwaniach na rynku bardziej konkurencyjnych materiałów drzewnych jest zwiększenie ich termicznych oraz 1 I dalszy opis głównych tendencji na podstawie E. Ratajczak, A. Szostak, G. Bidzińska, Zużycie materiałów drzewnych w gospodarce, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2006.

37 36 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia akustycznych właściwości izolacyjnych. Istotne znaczenie ma też opracowanie takich rozwiązań technicznych w produktach drzewnych, aby były one łatwe w montażu i użytkowaniu (między innymi dzięki zastosowaniu lżejszych materiałów lub możliwości montażu bez użycia kleju). Dąży się też do stałego zwiększania stopnia bezpieczeństwa wyrobów finalnych i do podnoszenia poziomu ekologiczności procesów produkcyjnych i produktów drzewnych. W ostatnich latach można zaobserwować również powolne odchodzenie od nurtu technologii high-tech na rzecz łączenia nowoczesnej techniki z działaniami proekologicznymi określanymi jako eco-tech 1. Pojawianie się produktów o nowych i udoskonalonych właściwościach fizykochemicznych, a także pojawianie się nowych potrzeb powoduje, że dochodzi do poszerzania dotychczasowego zakresu zastosowań materiałów i wyrobów drzewnych 2. Nasilającym się trendem jest też zastępowanie tradycyjnych materiałów nowoczesnymi materiałami drzewnymi o udoskonalonych właściwościach. Należy podkreślić, że pierwotnym czynnikiem sprawczym zmian w sferze nowych i nowoczesnych materiałów oraz zaawansowanych technologii jest postęp techniczny. Za główne nowe trendy w innowacyjności technologii oraz produkowanych materiałach i wyrobach można uznać: nasilanie się zjawiska zastępowania materiałów drzewnych litych materiałami drewnopochodnymi (a więc z drewna rozdrobnionego i rozwłóknionego), a także specjalnymi materiałami papierniczymi (tektura falista) 3, zwiększanie udziału materiałów drzewnych i papierniczych o wyższym stopniu uszlachetnienia 4, na przykład poprzez pokrywanie ich powierzchni różnymi rodzajami powłok (syntetycznymi, naturalnymi, biodegradowalnymi), wzrost znaczenia materiałów modyfikowanych, przy czym modyfikacja może polegać na wprowadzeniu w ich struktury różnego rodzaju i za pomocą różnych technologii środków chemicznych (poprawiających m.in. ich właściwości wytrzymałościowe, odporność na czynniki biotyczne i abiotyczne, spowalniających procesy starzenia się) lub na tworzeniu kombinacji różnych materiałów drzewnych z materiałami niedrzew- 1 A. Pawłowski, W. Rokicki, Niekonwencjonalna architektura wyzwaniem dla inżynierów, Materiały Budowlane 2005, nr 6; J. Howe, J. Bowyer, K. Fernholz, Innovations in design & construction. Opportunities for the Wood Industry, Dovetail Partners, Inc. 2006, bioenergy0306.html. 2 Ilustracją tego zjawiska są np. materiały podłogowe nowej generacji, pozwalające na ich zastosowanie w systemach podłóg podgrzewanych. 3 Zastosowanie specjalnej tektury falistej do produkcji elementów konstrukcyjnych dla budownictwa (np. w tymczasowych budynkach, po pogodowych kataklizmach). Zob.: B. Surma-Ślusarska, T. Tyralski, P. Wandelt, Diagnoza stanu innowacyjności przemysłu celulozowo-papierniczego i przetwórstwa papierniczego oraz kluczowe uwarunkowania wzrostu innowacyjności tych przemysłów w Polsce, Politechnika Łódzka, Instytut Papiernictwa i Poligrafii, Łódź W języku niemieckim określane jako massgeschneiderte Holzwerkstoffe, w języku angielskim taylor-made products, Przeznaczeniowe tworzywa drzewne, Biuletyn Informacyjny Ośrodka Badawczo-Rozwojowego Przemysłu Płyt Drewnopochodnych 2006.

38 Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu 37 nymi (tworzywa sztuczne, metale, szkło), w wyniku czego uzyskiwane są kompozyty drzewne. Można oczekiwać, że podobnie jak w krajach wysokorozwiniętych, na krajowym rynku pojawią się tzw. tworzywa przeznaczeniowe, zarówno drzewne, jak i mieszane strukturalnie, których cechy są ściśle powiązane z ich funkcją. Analiza SWOT sektora drzewnego w kontekście innowacyjności Rozpoznanie wewnętrznego i zewnętrznego środowiska sektora drzewnego oraz wskazanie głównych czynników oddziałujących na jego pozycję konkurencyjną na rynku krajowym i międzynarodowym umożliwia analiza SWOT, podstawowa metoda analizy strategicznej 1. Atuty i słabości oraz szanse i zagrożenia rozwoju sektora drzewnego w kontekście jego innowacyjności są rezultatem specyficznych cech poszczególnych branż drzewnych i sektora jako całości oraz wynikają z ogólnych uwarunkowań jego funkcjonowania w kraju i na międzynarodowych rynkach. Należy podkreślić, że w dotychczasowych badaniach mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń polskiego sektora drzewnego starano się na ogół analizować jego stan i rozwój (lub jego wybranych branż) bez wyróżniania któregokolwiek z aspektów jego funkcjonowania 2. Wyniki prezentowanych badań stanowią zatem pierwszą w Polsce próbę przeprowadzenia analizy SWOT sektora drzewnego w Polsce pod kątem wybranego kryterium, tj. innowacyjności. Kluczowe determinanty kształtujące potencjał sektora drzewnego w sferze innowacyjności mają dwojaki charakter. Są to czynniki: wewnętrzne pozytywne, będące mocnymi stronami sektora drzewnego, wynikające z posiadanych zasobów i umiejętności ich wykorzystania; są to atuty pozwalające na konkurowanie pod względem innowacyjności na 1 Akronim słów: strengths siły, weaknesses słabości, opportunities szanse, threats zagrożenia. Encyklopedia Marketingu, Agencja wydawnicza Placet, Warszawa 1998; G. Gierszewska, M. Romanowska, Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004; E. Urbanowska-Sojkin, P. Banaszyk, H. Witczak, Zarządzanie strategiczne przedsiębiorstwem, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa G. Bidzińska, Stan organizacyjny i kondycja ekonomiczna przemysłu tartacznego i płyt drewnopochodnych, Instytut Technologii Drewna, Poznań 2004; G. Bidzińska, E. Ratajczak, A. Szostak, Przemysł meblarski w Polsce, Instytut Technologii Drewna, Poznań 2005; M. Adamowicz, T. Wiktorski, Kondycja i perspektywy rozwoju polskiego przemysłu meblarskiego, Biuletyn Informacyjny Ośrodka Badawczo-Rozwojowego Przemysłu Płyt Drewnopochodnych, 2006 nr 3 4; E. Ratajczak, A. Szostak, G. Bidzińska, J. Pikul, Wpływ integracji z Unią Europejską na rynek drzewny Polsce, Instytut Technologii Drewna, Poznań 2006; G. Bidzińska, E. Ratajczak, A. Szostak, Leśnictwo stymulatorem rozwoju regionalnego, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2007; E. Dobrowolska, Upowszechnianie innowacji w przemyśle drzewnym i meblarskim, Przemysł Drzewny 2008, nr 7 8; Z. Fornalski, Uwarunkowania rozwoju przemysłu papierniczego w Polsce, Przegląd Papierniczy 2008, nr 5; E. Ratajczak, A. Szostak, J. Pikul-Biniek, Potencjał globalizacyjny sektora drzewnego, Intercathedra 2008, nr 24.

39 38 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia regionalnym, krajowym i międzynarodowym rynku, czyli czynniki pozytywnie wyróżniające go pod względem innowacyjności wśród innych rodzajów działalności społeczno-gospodarczej, wewnętrzne negatywne, czyli słabe strony sektora drzewnego, wynikające z niedostatecznych zasobów i/lub nieefektywnego ich wykorzystania; inaczej są to takie aspekty jego funkcjonowania, które ograniczają działalność innowacyjną i jej efektywność, negatywnie wpływają na stan obecny i jej rozwój w przyszłości. Mocne i słabe strony sektora drzewnego wskazują możliwości rozwijania i pogłębiania jego atutów, jak również niwelowania bądź ograniczania słabości w sferze innowacyjności. Czynniki te mają różny charakter, kierunek i siłę oddziaływania na sektor drzewny i jego poszczególne branże. Generalnie są to czynniki o charakterze materialnym oraz niematerialnym. Identyfikacji i systematyzacji czynników dokonano przez pryzmat najważniejszych kryteriów, między innymi: specyfiki sektora i produkcji, wielkości przedsiębiorstw, udziału kapitału zagranicznego, zasobów finansowych i ludzkich, efektywności funkcjonowania, potencjału zaplecza badawczo-rozwojowego, roli na rynku energii odnawialnej, infrastruktury techniczno-technologicznej, dostępności i jakości zasobów surowcowych, nowoczesności systemów zarządzania. Głównym kryterium oceny sektora drzewnego i wyłaniania jego atutów i słabości było znaczenie dla rozwoju stymulowanego przez innowacje 1. Także kluczowe czynniki, które perspektywicznie mogą kształtować innowacyjność w sektorze drzewnym, są dwojakiego charakteru. Są to czynniki: zewnętrzne pozytywne, czyli potencjalne szanse innowacyjnego rozwoju branż drzewnych, pozwalające na utrzymanie ich dotychczasowej pozycji konkurencyjnej na lokalnym, krajowym i międzynarodowym rynku lub umożliwiające im dalszą ekspansję; są to zjawiska i tendencje osłabiające ewentualne zagrożenia płynące z bliższego i dalszego otoczenia sektora drzewnego i umożliwiające pokonywanie ewentualnych barier jego dalszego rozwoju, zewnętrzne negatywne, czyli zagrożenia dla innowacyjnego rozwoju branż drzewnych, będące przeszkodą dla utrzymania ich dotychczasowej pozycji na lokalnym, krajowym i międzynarodowym rynku; te utrudnienia i bariery płynące z bliskiego, jak i dalszego otoczenia sektora drzewnego, mają negatywny wpływ na dalszy jego rozwój i wzrost jego innowacyjności. Szanse i zagrożenia dla innowacyjnego rozwoju sektora drzewnego są w pewnym stopniu rezultatem jego stanu i aktualnej sytuacji, tj. mocnych i słabych stron. Płyną one z otoczenia branż drzewnych i w dużym stopniu na ich kształtowanie się nie mają one bezpośredniego wpływu. 1 Szczegóły dotyczące wyboru kryteriów oceny sektora drzewnego zob. Innowacyjność sektora drzewnego w Polsce, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2009.

40 Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu 39 SWOT DLA SEKTORA DRZEWNEGO W KONTEKŚCIE JEGO POTENCJAŁU INNOWACYJNEGO Mocne strony Słabe strony Przedmiotowy wyróżnik branż sektora Holistyczny charakter sektora drzewnego, obejmującego cały łańcuch drzewny, którego ogniwami są: las-drewno-rynek Relatywnie większa podatność na innowacje branż zlokalizowanych na końcu łańcucha drzewnego (znajdujących się bliżej rynku, jak np. branża meblarska, przetworów papierniczych, stolarki budowlanej) Znaczny udział wyrobów wysoko przetworzonych w asortymencie produkcji sektora, o dużych możliwościach modyfikacji Wysoka koncentracja kapitału i produkcji w niektórych branżach (płyt drewnopochodnych i celulozowej), co wynika głównie ze specyfiki ich procesów technologicznych Dominacja małych i średnich przedsiębiorstw (szczególnie w branży tartacznej, meblarskiej, stolarki budowlanej i opakowań) o większej elastyczności w kreowaniu innowacyjności na małą skalę Duży potencjał produkcyjny sektora drzewnego i większości jego branż Wysoka pozycja w Unii Europejskiej pod względem produkcji głównych wyrobów drzewnych (Polska w pierwszej dziesiątce ) Relatywnie duża skala wdrożeń nowoczesnych technologii o europejskich i/lub światowych standardach (branża płyt drewnopochodnych aglomerowanych, celulozowo-papiernicza, meblarska) Duże znaczenie wyrobów drzewnych w polskim handlu zagranicznym, głównie w eksporcie (co świadczy o ich konkurencyjności na rynkach zagranicznych, przede wszystkim krajów Unii Europejskiej; eksport stymulatorem innowacyjnych rozwiązań) Dodatnie saldo wymiany handlowej z zagranicą wyrobami drzewnymi (odmiennie niż to jest w całym polskim handlu zagranicznym) Koncentracja produkcji i znaczenie MŚP Potencjał produkcyjny Wymiana handlowa z zagranicą Przynależność sektora drzewnego do przemysłów niskiej techniki (co wynika z przetwarzania surowca naturalnego, ograniczającego proces doskonalenia produkcji i wyrobów i ich rewolucyjnych zmian) oraz jego dojrzałość i mniejsza podatność na innowacje (zwłaszcza branż z początku łańcucha drzewnego ) Duże zróżnicowanie branżowe podatności na innowacyjne zmiany, będące wynikiem obiektywnych ograniczeń procesu produkcji (np. relatywnie mała podatność na innowacje w przemyśle tartacznym) Duże rozproszenie produkcji w niektórych branżach (tartacznej, opakowaniowej, meblarskiej, przetworów papierniczych) Dominacja małych i średnich przedsiębiorstw o mniejszym niż firmy duże potencjale w sferze kreowania innowacyjności oraz w sferze badań i możliwości ich finansowania Niepełne wykorzystanie zdolności produkcyjnych w niektórych branżach (głównie w tartacznictwie) Stosunkowo małe możliwości wykorzystania nowoczesnych technologii w niektórych branżach (np. w przemyśle tartacznym) Zbyt mała konkurencyjność niektórych wyrobów drzewnych na rynkach zagranicznych, np. wyrobów tartacznych (warunkiem wzrostu ich konkurencyjności jest stałe zwiększanie innowacyjności produktów drzewnych) Ujemne saldo wymiany handlowej z zagranicą wyrobami przemysłu celulozowo-papierniczego Sprzedaż większości polskich produktów drzewnych zagranicą nie pod własną marką (no name products)

41 40 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Dostosowanie do standardów Unii Europejskiej Relatywnie wysoki stopień dostosowania sektora i większości produktów drzewnych do standardów Unii Europejskiej (m.in. w zakresie norm i certyfikatów, systemów sprawozdawczości i statystyki), o czym świadczy m.in. popyt w krajach Unii Europejskiej na polskie wyroby drzewne Działalność innowacyjna Zbyt powolna adaptacja niektórych obszarów działalności branż drzewnych do wymogów Unii Europejskiej (np. klasyfikacja wytrzymałościowa tarcicy) Duża aktywność w zakresie kreowania Imitacyjny na ogół charakter postępu technicznego i wdrażania innowacji w niektórych branżach (zwłaszcza w branży meblarskiej, płyt drewnopochodnych i celulozowo-papierniczej) ne uzbrojenie pracy, przy małym udziale in- Inwestowanie przede wszystkim w technicz- Podejmowanie przez producentów z sektora nowacji technologicznych i niematerialnych drzewnego (i z jego otoczenia) inicjatyw stymulujących innowacyjność (centra innowa- w przypadku niektórych inicjatyw skierowa- Brak długofalowych strategii działania cyjności, platforma technologiczna, klastry nych na wzrost innowacyjności (dotyczy to zwłaszcza w meblarstwie) również działalności innowacyjnej w niektórych branżach i poszczególnych firmach) Istnienie relatywnie silnego branżowego samorządu gospodarczego inicjującego działania innowacyjne nia innowacyjności w przypadku niektórych Brak skutecznych mechanizmów pobudza- branż i firm drzewnych (głównie branża i firmy tartaczne) Innowacyjność produktów i procesów Wysoka jakość większości wyrobów drzewnych (płyt drewnopochodnych, mebli, wyrobów stolarki budowlanej, wyrobów papierniczych) i innowacyjny charakter części z nich Duża dywersyfikacja asortymentu produkcji branż drzewnych Ekologiczny, w przeważającej mierze, charakter produktów drzewnych i procesów technologicznych w drzewnictwie (od surowca po produkt finalny); duże możliwości recyklingu Przeciętnie niższy stopień zużycia maszyn i urządzeń w branżach drzewnych (z wyjątkiem celulozowo-papierniczej) w porównaniu z innymi rodzajami działalności przetwórczej w Polsce Relatywnie dobra kondycja ekonomiczno-finansowa niektórych branż drzewnych (np. płyt drewnopochodnych, stolarki budowlanej, celulozowo-papierniczej), wpływająca korzystnie na dostępność źródeł finansowania Stosunkowo duży napływ kapitału zagranicznego (głównie do branży meblarskiej, płyt drewnopochodnych i celulozowo-papierni- Kondycja ekonomiczna i źródła kapitału Mało innowacyjny charakter niektórych wyrobów (innowacje imitacyjne) Ograniczanie dalszej dywersyfikacji w niektórych branżach (tartaczna, opakowaniowa, celulozowa) Energo- i wodochłonność niektórych procesów technologicznych (branża celulozowo-papiernicza) Brak lub niewystarczająca ilość nowych, wysokosprawnych maszyn i urządzeń do przerobu drewna w małych i średnich zakładach Ograniczone możliwości samofinansowania rozwoju większości branż drzewnych; brak kapitału własnego, konieczność zasilania finansowego z zewnątrz (kredyty, środki pomocowe UE) Relatywnie słabe wykorzystanie środków pomocowych Unii Europejskiej na cele rozwojowe, innowacyjność i współpracę z b+r

42 Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu 41 czej), umożliwiający rozwój inwestycyjny (i stymulujący działalność innowacyjną) Postępujący wzrost wydajności pracy; w niektórych branżach (celulozowo-papierniczej, płyt drewnopochodnych) średni poziom europejski Niskie koszty produkcji, zwłaszcza koszty pracy (niższe niż w UE; niższe niż średnio w Polsce w większości branż, z wyjątkiem przemysłu celulozowo-papierniczego) Efektywność produkcji Mały udział kapitału zagranicznego w finansowaniu rozwoju niektórych branż (głównie tartacznej), co w pewnym stopniu ogranicza ich działalność inwestycyjną i możliwość transferu innowacji Niższa od średniej europejskiej wydajność pracy w niektórych branżach (zwłaszcza tartacznej) Dostępność surowca w procesach produkcyjnych Zasobna krajowa baza surowcowa (Polska jest w zasadzie krajem samowystarczalnym w zakresie zaopatrzenia w surowiec drzewny) wspomagająca procesy innowacyjne w drzewnictwie Relatywnie duże możliwości oszczędności materiałowej w większości procesów przerobu drewna Wdrażanie technologii surowcooszczędnych następstwo okresowych niedoborów surowca (głównie w okresie koniunktury) Możliwość uzupełnienia leśnej bazy surowcowej surowcem z innych źródeł (m.in. odpady przemysłowe, drewno poużytkowe, rośliny jednoroczne, makulatura) Kreowanie przez sektor drzewny rynku energii odnawialnej (szybkie i sprawne dostosowanie do wymogów UE w sferze gospodarki energią odnawialną, wykorzystywanie na własne cele energetyczne odpadów drzewnych zwłaszcza przez branżę tartaczną, oraz sprzedaż zielonej energii) Produkcja innowacyjnych, ekologicznych nośników energii (pellety, brykiety) Opracowywanie i wdrażanie długofalowych strategii rozwoju sektora (strategie branżowe, strategia Polskiej Platformy Technologicznej Sektora Leśno-Drzewnego, foresight w drzewnictwie) Rola na rynku energii odnawialnej Zarządzanie w sferze innowacji Uzależnienie dostępności (ilościowej i jakościowej) surowca drzewnego od koniunktury na krajowym i światowych rynkach Duże uzależnienie od ilościowej i jakościowo-wymiarowej struktury pozyskania surowca (cieńsze drewno w niektórych klasach jakości) Surowcochłonny charakter produkcji, zwłaszcza w przerobie pierwiastkowym Mniejsze możliwości wykorzystywania odpadów drzewnych do produkcji zielonej energii w przypadku małych zakładów (zbyt wysokie koszty urządzeń i wdrożenia technologii) Brak na rynku drzewnych odpadów przemysłowych na cele energetyczne (w sytuacji priorytetu ich materiałowego wykorzystania) Krótkoterminowe na ogół plany rozwoju przedsiębiorstw drzewnych Mało innowacyjne struktury organizacyjne i systemy zarządzania w niektórych firmach drzewnych (głównie mniejszych)

43 42 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Wzrastająca świadomość proinnowacyjna producentów wyrobów drzewnych, wzrost znaczenia zarządzania przez innowacje Rosnąca skala korzystania z nowoczesnych narzędzi marketingu (na ogół w firmach dużych i zlokalizowanych na końcu łańcucha leśno-drzewnego m.in. portal zakupu drewna, elektroniczne oferty produktów) Podejmowanie działań na rzecz promocji polskich wyrobów drzewnych na rynku krajowym i na rynkach zagranicznych (m.in. przez samorządy branżowe) Wysokie kwalifikacje i kompetencje kadry zarządzającej i pracowników w firmach dużych (i częściowo w średnich oraz małych), szczególnie w branżach o aparaturowym charakterze procesu technologicznego Relatywnie dobrze rozwinięte zaplecze badawczo-rozwojowe drzewnictwa z punktu widzenia możliwości kreowania innowacji (uczelniane wydziały technologii drewna, instytuty naukowo-badawcze, ośrodki badawczo-rozwojowe, centra innowacji i ich transferu, laboratoria badawcze, atestacyjne itp.) Brak formalnych barier wejścia na rynek Łatwy dostęp do kanałów dystrybucji Funkcjonowanie branż drzewnych i relacje między producentami oparte na zasadach wolnej konkurencji (nie występuje w zasadzie zjawisko monopolu i ograniczania konkurencji) Aparaturowy charakter produkcji (branży celulozowo-papierniczego, płyt drewnopochodnych), wymagający dużego kapitału w fazie startowej umacnia pozycję rynkową obecnych producentów płyt drewnopochodnych oraz mas włóknistych i papieru Zasoby ludzkie Zaplecze naukowo-badawcze Bariery wejścia do sektora Niski poziom informatyzacji, zwłaszcza w sferze zarządzania procesami Brak długofalowych strategii marketingowych w części firm drzewnych; Mała skala korzystania z nowoczesnych technik i narzędzi marketingowych, zwłaszcza w firmach małych (brak systemów monitorowania rynku i systematycznych badań rynkowych) Brak lub zbyt mała skuteczność promocji polskich produktów drzewnych (pozytywnego wizerunku produktów o wysokiej jakości) w kraju i zagranicą Niedostosowanie kwalifikacji pracowników do potrzeb w części firm małych i średnich, o niskim wyposażeniu technicznym Niekorzystna struktura wiekowa zasobów ludzkich (wysoki odsetek pracowników w zaawansowanym wieku) Mała mobilność pracowników sektora Niski stopień współpracy przemysłu drzewnego (choć zróżnicowany branżowo) ze sferą nauki, badań i rozwoju Ogólnie mała, lecz zróżnicowana aktywność podmiotów gospodarczych w pozyskiwaniu środków finansowych na badania Konkurencja między branżami i między producentami o surowiec drzewny w wypadku jego niedoborów (i nowym uczestnikiem rynku, tj. energetyką) Wysoki poziom technologiczny branży płyt drewnopochodnych oraz mas włóknistych utrudniający wejście na rynek firmom nie posiadającym kapitału na zakup technologii, techniki i organizację produkcji (aparaturowy charakter produkcji), co ogranicza konkurencję stymulującą innowacyjność

44 Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu 43 Szanse Poprawa koniunktury gospodarczej w Europie i na świecie, umożliwiająca intensyfikację działań w sferze innowacyjności (wzrost kondycji gospodarek, przede wszystkim głównych partnerów Polski w międzynarodowych kontaktach handlowych) Kryzys na globalnym rynku jako, w pewnym zakresie stymulator innowacyjności, wymuszający poszukiwania nowych źródeł przewagi konkurencyjnej (szczególnie dla sektora drzewnego, z mocną dotychczasową pozycją na rynku międzynarodowym, zwłaszcza unijnym) Intensyfikacja działań proeksportowych, zabezpieczających m.in. przed ryzykiem związanym z transakcjami międzynarodowymi; stworzenie instrumentów zabezpieczających przed ryzykiem kursowym Rozwój procesów globalizacyjnych umożliwiający nieograniczony dostęp do wiedzy i informacji Nasilony transfer wiedzy Dobra kondycja gospodarki Polski, wzrost zamożności społeczeństwa implikujący wzrost popytu na wyroby drzewne Reforma finansów państwa (stabilizująca kondycję ekonomiczną gospodarki w dłuższym okresie) Stabilny rozwój przemysłów związanych z alokacją materiałów i wyrobów drzewnych, w tym przede wszystkim budownictwa, jednego z głównych kreatorów popytu na wyroby drzewne Stabilność polskiej waluty; dobre przygotowanie ścieżki wejścia do strefy euro Sytuacja na rynku międzynarodowym Kondycja polskiej gospodarki Zagrożenia Stagnacja na rynkach zagranicznych, zwłaszcza głównych partnerów handlowych Polski (i w efekcie malejący popyt odbiorców zagranicznych na materiały i wyroby drzewne) Napływ konkurencyjnych materiałów i wyrobów drzewnych z krajów Unii Europejskiej i zwłaszcza spoza tej organizacji (konkurencja: cenowa i w sferze marketingu) Brak lub mała skuteczność działań proeksportowych w polityce państwa Wzrost ryzyka związanego z transakcjami w skali międzynarodowej; brak stabilności kursów walutowych Bariery taryfowe (np. w handlu z Rosją) Załamanie się relatywnie dobrej koniunktury w gospodarce krajowej w wyniku kryzysu na rynkach zagranicznych Brak stymulacji popytu krajowego, niski poziom zamożności społeczeństwa Słaba aktywność w głównych miejscach zastosowań drewna (zahamowanie lub spowolnienie rozwoju sektorów gospodarki zużywających materiały drzewne i drzewne wyroby finalne głównie budownictwa) Niestabilność waluty narodowej; istotne przesunięcie w czasie przyjęcia wspólnej europejskiej waluty Polityka państwa w sferze innowacji oraz nauki i badań Wspieranie w polityce państwa przedsiębiorczości i działań innowacyjnych (ułatwienie i uproszczenie procedur zakładania firm i ich działalności, wspieranie sektora MŚP) Wdrożenie rozwiązań systemowych stymulujących zainteresowanie podmiotów gospodarczych innowacyjnością Wprowadzenie mechanizmów likwidujących bariery we współpracy nauki z gospodarką Nieskuteczna polityka wspierania innowacyjności Niedostateczny wzrost nakładów na naukę badania i wdrożenia Bariery administracyjne Niespójna i niestabilna polityka państwa dotycząca sfery nauki i badań powodująca niedostosowanie oferty sfery naukowo-badawczej do konkretnych potrzeb przemysłu

45 44 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Stworzenie mechanizmów ułatwiających sektorowi prywatnemu finansowanie rozwoju sfery badawczo-rozwojowej Wzrost świadomości i tworzenie instrumentów dla wzrostu roli sfery badawczo-rozwojowej i innowacyjności w MŚP Konkurencja ze strony koncernów zagranicznych w sferze badań (prowadzenie badań we własnych laboratoriach), zwłaszcza w branży płyt drewnopochodnych i celulozowo-papierniczej Źródła finansowania działalności innowacyjnej Wzrost atrakcyjności sektora stymulujący napływu kapitału zagranicznego, będącego źródłem innowacyjności Stabilny rozwój sektora prywatnego umożliwiający kierowanie kapitału krajowego na działalność innowacyjną; zwiększenie zainteresowania podmiotów gospodarczych finansowaniem badań naukowych Efektywne wykorzystanie programów i funduszy pomocowych Unii Europejskiej (zwłaszcza dla leśnictwa, MŚP, bioenergii, ekologii, współpracy ze sferą b+r, zielonego budownictwa ), m.in. w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Doskonalenie mechanizmów funkcjonowania rynku drewna umożliwiających wzrost efektywności ekonomicznej (pozyskanie kapitału na innowacje) Zapewnienie finansowania przedsiębiorstw o wysokim stopniu innowacyjności (inwestowanie w innowacyjność) Rozwój nowych, nieznanych dotąd zastosowań drewna (nanotechnologie, nanoprodukty, klejenie drewna, termiczna i chemiczna modyfikacja drewna) Rozwój technik i technologii surowco-, materiało- i energooszczędnych Szersze wprowadzanie wysokowydajnych maszyn i urządzeń do przerobu drewna (przede wszystkim w małych i średnich zakładach) Postęp technologiczny Mniejszy od pożądanego napływ kapitału zagranicznego, spadek atrakcyjności inwestycyjnej sektora Brak ułatwień w dostępie do krajowych środków finansowych na rozwój; zbyt małe wykorzystanie dostępnych funduszy krajowych Słaba dostępność instrumentów wsparcia rozwoju sektora MŚP Brak funduszy Unii Europejskiej skierowanych bezpośrednio i wyłącznie do sektora drzewnego; niepełne wykorzystywanie dostępnych funduszy pomocowych Brak lub niska skuteczność działań proinnowacyjnych Zbyt wolny postęp technologiczny, zwłaszcza w firmach małych Silna substytucja wobec drewna i materiałów drzewnych ze strony ich niedrzewnych odpowiedników (m.in. plastik, szkło, beton) Relatywnie duże ryzyko inwestowania w nowe technologie spowodowane trudnościami w uzyskaniu kredytów, w pozyskaniu rynku zbytu produktów Nowoczesne systemy zarządzania w sferze innowacyjności Korzystanie w większej skali z nowoczesnych metod zarządzania, wprowadzanie udoskonalonych struktur zarządzania Upowszechnienie idei klastrów Skuteczna promocja drewna i wyrobów z drewna, kreowanie popytu na wyroby drzewne Niedopasowanie nowoczesnych metod zarządzania i struktury organizacyjnej do specyfiki firm lub branż Słaba skuteczność promocji drewna i wyrobów z drewna Wysokie koszty podnoszenia jakości wyrobów drzewnych i ich bezpieczeństwa, brak

46 Innowacyjność sektora drzewnego syntetyczna ocena stanu 45 Wzrost odpowiedzialności producenta za wyrób jego jakość i bezpieczeństwo Efektywna współpraca samorządu branżowego i producentów z partnerami z zagranicy Zacieśnienie związków przedsiębiorstw z jednostkami badawczymi Uczestnictwo w sieciach naukowych i przemysłowych Opracowanie foresightu w drzewnictwie i praktyczne wykorzystanie wyników badań Wprowadzanie technologii zmniejszających zanieczyszczenie środowiska i przeciwdziałających zmianom klimatu (w tym głównie o niskiej emisji CO 2) Dalszy wzrost znaczenia idei zrównoważonego rozwoju (we wszystkich aspektach) Wzrost wykorzystywania alternatywnych źródeł energii (m.in. jako skutek konieczności restrukturyzacji sektora energetycznego) Konkurencja o surowiec drzewny i odpady drzewne ze strony sektora energetyki ograniczenia w dostępie do surowca swoistym stymulatorem innowacji Poprawa sytuacji na rynku pracy (spadek bezrobocia i wzrost aktywności zawodowej społeczeństwa) Wzrost kwalifikacji kadry zarządzającej i pracowników sektora drzewnego (np. w zakresie elektroniki, informatyki, zarządzania, znajomości języków obcych) Wzrost mobilności pracowników Aspekty środowiskowe innowacyjności Rynek pracy Źródło: Innowacyjność sektora drzewnego w Polsce, op. cit., s lub niedostateczne wsparcie działań projakościowych Brak lub niewystarczająca współpraca (integracja) producentów drzewnych i samorządów branżowych z odpowiednikami w Unii Europejskiej Brak scenariuszy rozwoju sektora, branż i firm drzewnych lub brak ich realizacji w praktyce (lub realizacja niepełna, nie zapewniająca uzyskania przewidywanych efektów) Wynikające z umów międzynarodowych restrykcyjne (zwłaszcza dla branży płyt drewnopochodnych i celulozowej) regulacje dotyczące procesów wytwarzania wyrobów drzewnych związane z ochroną środowiska (głównie wymuszające zmniejszenie emisji CO 2) Skokowy wzrost cen energii w wyniku konieczności restrukturyzacji sektora energetycznego Niewystarczające wykształcenie w społeczeństwie postaw proekologicznych Ilościowy i strukturalny deficyt zasobów pracy oraz pogłębienie negatywnych tendencji na rynku pracy Brak motywacji dla młodych kadr do pracy w przedsiębiorstwach drzewnych (na ogół zlokalizowanych poza dużymi aglomeracjami) Brak lub zbyt mała stymulacja zainteresowania kształceniem i podnoszeniem kwalifikacji (szczególne w przypadku młodego pokolenia wchodzącego w życie zawodowe)

47

48 3 Sfera nauki i badań w drzewnictwie instytucje i potencjał kadrowy Sfera nauki i badań w Polsce Jak wynika z wielu analiz 1, w dziedzinie innowacyjności Polska nadal w znacznym stopniu odbiega od średniego stanu w Europie i świecie, pomimo poprawy sytuacji w niektórych obszarach. Jest to w dużym stopniu efektem polityki państwa niedostatecznie do tej pory stymulującej naukę i badania oraz skutkiem bieżących zaniedbań rozwoju tej sfery. Istotną różnicą występującą w Polsce i Unii Europejskiej w sferze innowacyjności jest ranga nauki w gospodarce narodowej. Znajduje to wyraz w poziomie nakładów na naukę i badania oraz w strukturze źródeł finansowania działalności badawczo-rozwojowej. Syntetycznym miernikiem procesów innowacyjnych w makrootoczeniu przedsiębiorstw jest relacja nakładów brutto na działalność badawczo-rozwojową do produktu krajowego brutto (GERD/PKB) 2. W Polsce wskaźnik ten wynosił w latach nie więcej niż 0,57% i był trzykrotnie niższy od średniej dla 27 państw Unii Europejskiej (gdzie wynosi około 1,77%) 3. W 2008 roku sytuacja w tym względzie nieco się poprawiła (wskaźnik na poziomie 0,61%), jednak nie zmniejszyło to w istotny sposób dystansu dzielącego Polskę od państw wysoko rozwiniętych 4. Bardzo niski, choć rosnący, jest też w Polsce wskaźnik ogólnych nakładów na naukę przypadających na 1 mieszkańca. O ile w 2005 roku było to 146 zł, to w 2008 roku około 202 zł. 1 Przedsiębiorczość w Polsce 2008, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2009; Nauka i technika w 2007 roku, GUS, Warszawa 2009; European Innovation Scoreboard 2008, EC Enterprise and Industry, PRO INNO Europe Paper 2009, No 10; Polska Raport o stanie gospodarki, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2009; Innowacyjność sektora drzewnego, op. cit. 2 GERD gross domestic expenditure on R&D activity total (nakłady krajowe ogółem na b+r), PKB produkt krajowy brutto. 3 Nauka i technika w 2007 roku, GUS, Warszawa 2009; Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, GUS, Warszawa 2010; European Innovation Scoreboard, op. cit.; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2009, GUS, Warszawa Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, GUS, Warszawa, 2010; Ile pieniędzy wydaje się w Unii na b+r?, Centrum Nauk o Decyzji i Prognozowania.

49 48 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia W Polsce w finansowaniu działalności naukowej i badawczo-rozwojowej dominują środki publiczne (blisko 59% w 2007 roku i 56% w 2008 roku), podczas gdy w Unii Europejskiej około 54%, a w OECD 63% środków pochodzi od podmiotów gospodarczych (2007 rok) 1. Udział przemysłu, lub inaczej sektora prywatnego, w ogólnych nakładach na badania i rozwój wynoszący w Polsce w 2007 roku około 24,5%, a w 2008 roku 26,6% jest jednym z najniższych wśród państw europejskich i wielokrotnie niższy od występującego w USA i Japonii (60 75%) 2. Należy podkreślić, że w Polsce, odmiennie niż w UE-27, przedstawiają się nie tylko udział biznesu i budżetu państwa w finansowaniu działalności naukowej i badawczej, ale również proporcje między finansowaniem a realizacją badań (w UE-27 udział biznesu w wykonaniu badań i rozwoju jest o 8,5% większy niż w finansowaniu, podczas gdy w Polsce udział w finansowaniu przewyższa o 1,6% udział w wykonaniu b+r) 3. Mały na tle średniej w Europie jest też w Polsce odsetek środków zagranicznych w strukturze wszystkich źródeł finansowania nauki i badań. W 2008 roku z organizacji międzynarodowych i instytucji zagranicznych pochodziło 5,4% nakładów na działalność badawczo-naukową, podczas gdy na przykład w Wielkiej Brytanii, Austrii czy Grecji jest to ponad 20% 4. W Polsce w 2008 roku z budżetu państwa na dział Nauka wydatkowano 1,4%, a na Szkolnictwo wyższe 4,0%. Odsetek finansowania publicznego działu Nauka jest relatywnie niski i stały od kilku lat, natomiast w wypadku Szkolnictwa wyższego maleje. W relacji do produktu krajowego brutto wydatki budżetowe stanowią odpowiednio 0,3% i 0,9%. W 2008 roku na oba te działy przeznaczono około 15 mld zł (dla porównania dla działu Administracja publiczna około 10 mld zł, a dla Obrona narodowa 14 mld zł). Biorąc pod uwagę rodzaje badań naukowych, dla Polski charakterystyczny jest duży udział i wzrost znaczenia badań podstawowych (finansowanych zasadniczo z budżetu państwa) i prac rozwojowych (finansowanych głównie przez rynek) w porównaniu z badaniami stosowanymi. W latach na badania podstawowe przeznaczano około 38% nakładów ponoszonych na działalność naukowobadawczą i było to znacznie więcej niż przeciętnie w krajach Unii Europejskiej. Na prace stosowane kierowano natomiast tylko 22% 24%. Należy przy tym 1 Nauka i technika w 2007 roku, GUS, Warszawa 2009; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej, op. cit. 2 A. Gąsowski, Analiza Nauka polska na tle Unii Europejskiej w pięć lat po akcesji, Stałe Przedstawicielstwo Rzeczypospolitej Polskiej przy Unii Europejskiej, Bruksela Oznacza to ujemną dźwignię finansową dla działalności badawczej i rozwojowej w sektorze przedsiębiorstw w Polsce, podczas gdy w UE-27 jest ona dodatnia. Dla pobudzenia postulowanego wzrostu udziału biznesu w finansowaniu nauki i badań, dźwignia finansowa w Polsce powinna być pozytywna i znacznie wyższa niż w UE-27, przynajmniej na poziomie 15%. Strategia rozwoju nauki w Polsce do 2015 roku, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa Polska Wyzwania rozwojowe, red. nauk. M. Boni, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2009.

50 Sfera nauki i badań w drzewnictwie instytucje i potencjał kadrowy 49 zwrócić uwagę, że badania podstawowe oznaczają zasadniczo badania mające na celu wzbogacanie wiedzy, natomiast badania stosowane, choć są ukierunkowane na aplikację w przemyśle, często wymagają przeprowadzenia również fazy wstępnej, zawierającej charakterystyczne dla badań podstawowych pierwiastki poznawcze. Jak się ocenia, taka struktura nakładów na naukę i badania (wskaźnik tzw. bliskości do rynku) 1, izoluje badania podstawowe i pozbawia je impulsów płynących ze sfery praktyki, tj. rynku i usług publicznych 2. Świadczy też między innymi o wciąż niedostatecznym finansowaniu działalności badawczo-rozwojowej przez przedsiębiorstwa. O potencjale sfery naukowej i badawczej świadczy liczba instytucji w niej funkcjonujących. W Polsce działalnością naukową i badawczo-rozwojową do końca września 2010 roku zajmowały się: placówki naukowe PAN (w tym instytuty naukowe i samodzielne zakłady naukowe), jednostki badawczo-rozwojowe (w tym instytuty naukowo-badawcze, centralne laboratoria i ośrodki badawczo-rozwojowe), szkoły wyższe (publiczne i prywatne), jednostki rozwojowe (w tym w dużym stopniu przedsiębiorstwa), jednostki prywatne (o podstawowej działalności w ramach PKD 73), jednostki obsługi nauki (biblioteki naukowe, archiwa, stowarzyszenia, fundacje itp.), pozostałe jednostki (szpitale, kliniki itp.). W 2008 roku w Polsce działalność badawczą prowadziło 1157 jednostek i było to o 1% więcej niż w roku poprzednim i o 54% więcej niż w roku W ogólnej liczbie jednostek naukowych 150 to jednostki badawczo-rozwojowe, 195 to szkoły wyższe, a 73 placówki naukowe PAN. Wśród różnych jednostek naukowo-badawczych dominowały tzw. jednostki rozwojowe, będące podmiotami gospodarczymi (najczęściej przedsiębiorstwami), prowadzące oprócz swej podstawowej działalności prace rozwojowe 3 mające na celu zastosowanie istniejącej już wiedzy, uzyskanej dzięki badaniom podstawowym i stosowanym lub jako wynik doświadczenia praktycznego. Liczba tych jednostek stale rosła (z 296 w roku 1995 do 640 w roku 2008), co należałoby uznać za zjawisko korzystne dla wzrostu innowacyjności polskiej gospodarki. 1 Zwiększanie innowacyjności gospodarki w Polsce do 2006 roku, Program rządowy przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 11 lipca 2000 roku. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, lipiec Strategia rozwoju nauki, op. cit. 3 Prace te zmierzają do opracowania nowych lub istotnego ulepszenia istniejących materiałów, urządzeń, wyrobów, procesów, systemów czy usług. Są to w przeważającej mierze przedsiębiorstwa przemysłowe, posiadające własne zaplecze badawczo-rozwojowe (laboratoria, zakłady i ośrodki badawczo-rozwojowe, działy badawczo-technologiczne, biura konstrukcyjne i konstrukcyjno-technologiczne, zakłady rozwoju techniki, biura studiów i projektów itp.), a także rolnicze i zootechniczne zakłady, gospodarstwa i stacje doświadczalne, centra naukowo-techniczne itp. Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, GUS, Warszawa 2010.

51 50 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Jednak zakres działania przedsiębiorstw w tym obszarze jest na razie niewielki zarówno pod względem wysokości wydatków na badania (19,5% GERD), jak i zatrudnionego personelu (10% ogółu badaczy). Jednocześnie corocznie zmniejszała się liczba jednostek działających na podstawie ustawy o jednostkach badawczo-rozwojowych (z 228 w 1999 roku i 194 w 2005 roku do 135 w 2008 roku). W sferze badań i rozwoju szczególna jest rola i znaczenie kapitału intelektualnego. Odpowiednie pod względem ilościowym i jakościowym zasoby kadrowe są bezwzględnym warunkiem procesów twórczych o różnym charakterze. Znajduje to odzwierciedlenie w strukturze nakładów ponoszonych przez instytucje prowadzące działalność badawczo-rozwojową, bowiem około 40% nakładów stanowią koszty osobowe. W Polsce w sferze nauki i badań w 2008 roku zatrudnionych było blisko 120 tys. osób, przy czym ponad 80% stanowili pracownicy naukowo-badawczy 1. Jest charakterystyczne, że w ostatnich latach liczba zatrudnionych w sferze badań i rozwoju utrzymywała się na zbliżonym poziomie, przy czym stosunkowo stabilna sytuacja, z tendencją do niewielkiego wzrostu, miała miejsce w grupie badaczy, natomiast spadek liczby osób zatrudnionych w tej działalności dotyczył personelu pomocniczego. W przeliczeniu na 1000 osób aktywnych zawodowo zatrudnieni w sferze nauki i badań stanowili 4,3 (pracownicy naukowo-badawczy 3,6). Około 66% zatrudnionych uprawiających działalność naukową skupiają szkoły wyższe. W ogólnej liczbie zatrudnionych w nauce powoli, ale systematycznie rośnie liczba kobiet w 2008 roku ich udział wynosił około 40%. Z analiz porównawczych 2 wynika, że w Unii Europejskiej niemal połowa badaczy pracuje w sektorze publicznym, a połowa w prywatnym; w Polsce natomiast aż 92% w sektorze publicznym i zaledwie 8% w sektorze prywatnym. Ponadto w Polsce na 1000 zatrudnionych przypada 4,3 badaczy, natomiast w UE Różnice te nie są tak wielkie jak w przypadku wielkości finansowania; w krajach Unii wydaje się na naukę i badania, w przeliczeniu na 1 mieszkańca, blisko 6-krotnie więcej, a w odniesieniu do jednego badacza 100-krotnie więcej. Jednym ze źródeł takiej różnicy jest fakt, że w Unii Europejskiej większość badaczy (pracując w sektorze prywatnym) realizuje prace rozwojowe, które są bardziej kosztowne od badań podstawowych, a nawet od badań stosowanych. W sferze nauki i badań w Polsce w 2008 roku zatrudnionych było 9726 profesorów (8,1% ogółu zatrudnionych), doktorów habilitowanych (10,1%), doktorów (37,2%), pozostałych osób z wykształceniem wyższym (32,3%) oraz z wykształceniem innym 3. Charakterystyczny jest przy tym relatywnie zaawansowany średni wiek polskich badaczy 4. 1 Nauka i technika w 2007 roku, op. cit.; Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, op. cit. 2 Strategia rozwoju nauki, op. cit. 3 Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, op. cit. 4 Strategia rozwoju szkolnictwa wyższego Projekt Środowiskowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009.

52 Sfera nauki i badań w drzewnictwie instytucje i potencjał kadrowy 51 Innym niekorzystnym zjawiskiem w Polsce jest wieloetatowość w zatrudnieniu naukowców, która w znacznej mierze związana jest ze zwiększeniem zobowiązań edukacyjnych (prawie 5-krotny wzrost liczby studentów po 1990 roku) oraz z relatywnie niskimi wynagrodzeniami w sektorze publicznym. Ocenia się, że 2/3 profesorów oraz 80% asystentów i doktorantów pracuje na więcej niż jednym etacie. Taki stan przyczynia się w dużej mierze do obniżenia ich aktywności badawczej 1. O potencjale sfery nauki i badań oraz możliwościach kreowania nowych technologii świadczy również posiadane wyposażenie techniczne warsztatu naukowego. W jednostkach naukowych nakłady inwestycyjne na środki trwałe stanowiły w ostatnich latach około 23%, przy czym na maszyny i urządzenia techniczne - nieco ponad 15% wszystkich nakładów 2. W ostatnich latach wyraźnie zintensyfikowano nakłady na wyposażenie przede wszystkim w placówkach naukowych PAN oraz w jednostkach rozwojowych (największa dynamika wzrostu). Była to w dużej mierze reakcja na relatywnie wysoki stopień zużycia aparatury badawczej i wyposażenia większości ośrodków naukowych w Polsce. W 2008 roku najgorsza sytuacja pod tym względem występowała w placówkach naukowych PAN (zużycie aparatury naukowo-badawczej w wysokości ponad 82%), ale niekorzystna była również w szkołach wyższych (79%) i w jednostkach badawczo-rozwojowych (77%), a nawet w jednostkach rozwojowych, tj. w przedsiębiorstwach prowadzących działalność badawczo-rozwojową (65%) 3. Ważnym miernikiem efektywności prowadzonych badań jest liczba publikacji, wynalazków i patentów. Udział Polski w światowej produkcji naukowej mierzonej liczbą publikacji rejestrowanych przez indeksy cytowań wynosi od wielu lat około 1% 4. Liczba publikacji przypadająca na 1 mln ludności jest bliska 500 (podczas gdy w 2002 roku było to około 200) i jest wyższa od wskaźnika dla Turcji, Rosji, Iranu, Brazylii, Chin, Meksyku i Indii, ale niższa od np. Hiszpanii, Grecji, Austrii, Belgii 5. Odzwierciedleniem komercjalizacji badań, tj. zastosowania ich wyników w praktyce gospodarczej, a także kreatywności producentów sfery naukowobadawczej jest aktywność w dziedzinie wynalazczości i patentów. Niestety w Polsce sytuacja nie jest satysfakcjonująca. Liczba polskich wynalazków zgłaszanych do Europejskiego Urzędu Patentowego, przypadająca na 1 mln mieszkańców, wynosi niewiele ponad 4, podczas gdy średnio w Unii Europejskiej jest to 128. Liczba tzw. patentów triady (zgłoszonych równocześnie do urzędów patentowych Unii Europejskiej, USA i Japonii) w przeliczeniu na 1 milion mieszkań- 1 E. Barlik, R. Omachel, Uniwersytet Sp. z o.o., Newsweek 2010, biznes/. 2 Nauka i technika w 2005 roku, op. cit.; Nauka i technika w 2007 roku, op. cit.; Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, op. cit.; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej, op. cit. 3 Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, op. cit. 4 E. Barlik, R. Omachel, Uniwersytet Sp. z o.o., op. cit. 5 Nauka i technika w 2007 roku, op. cit.

53 52 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia ców wynosi w Polsce 0,02, natomiast w UE-27 ponad 20. Warto dodać, że liczba wynalazków zgłaszanych do Urzędu Patentowego RP utrzymuje się na podobnym poziomie ( rok, rok), jednak z niewielką tendencją wzrostową. Gwałtownie maleje natomiast liczba wzorów użytkowych (1274 w 2000 roku, 667 w 2008 roku), a rośnie znaków towarowych 1. Takie efekty działalności sfery badawczo-rozwojowej należy uznać za niewystarczające dla polskiej gospodarki, biorąc pod uwagę z jednej strony relatywnie niski poziom jej innowacyjności, a z drugiej konieczność sprostania wyzwaniom, jakie niesie stale rosnąca konkurencja międzynarodowa. Sfera nauki i badań w drzewnictwie Sfera nauki i badań w dziedzinie drzewnictwa jest bardzo zróżnicowana pod względem struktury instytucjonalnej i organizacyjnej. Istnieją w niej jednostki o wieloletnich tradycjach (na ogół są to wydziały technologii drewna szkół wyższych oraz jednostki badawczo-rozwojowe), a także liczne, niekiedy trudne do pełnego zidentyfikowania, jednostki rozwojowe (głównie przedsiębiorstwa przemysłowe posiadające własne zaplecze badawczo-rozwojowe, tj. laboratoria, biura konstrukcyjne i konstrukcyjno-technologiczne, biura studiów i projektów itp.). W ostatnim czasie badania na rzecz drzewnictwa, lub inicjatywy im sprzyjające, podejmowane są w różnych nowych organizmach, takich jak centra innowacji lub transferu technologii, czy klastry. Ponadto, obok jednostek, których podstawową domeną jest drzewnictwo oraz badania ukierunkowane na wykorzystanie w sektorze drzewnym, funkcjonuje stosunkowo liczna grupa jednostek naukowych i badawczych zajmujących się tylko częściowo badaniami na rzecz sektora drzewnego, a więc operujących w obrębie niektórych, wąsko rozumianych subdyscyplin wchodzących w skład dziedziny drzewnictwa. Różna deklaracja przynależności poszczególnych instytucji naukowych do konkretnej, dominującej dziedziny naukowej oraz do określonej kategorii statystycznej powoduje, że ich analiza według rodzaju instytucji naukowej i badawczej oraz dziedzin naukowych jest utrudniona. W Polsce do sfery badań i rozwoju, kreującej innowacje dla sektora drzewnego, należą zasadniczo (według klasyfikacji obowiązującej do końca września 2010 roku): szkoły wyższe (dwa Wydziały Technologii Drewna: Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie i Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu oraz Instytut Papiernictwa i Poligrafii Politechniki Łódzkiej), jednostki badawczo-rozwojowe, w tym: instytuty naukowo-badawcze (Instytut Technologii Drewna w Poznaniu, Instytut Biopolimerów i Włókien Chemicznych w Łodzi), 1 Strategia rozwoju nauki..., op. cit.; Innowacyjność, op. cit.; Przedsiębiorczość w Polsce 2008, op. cit.

54 Sfera nauki i badań w drzewnictwie instytucje i potencjał kadrowy 53 ośrodki badawczo-rozwojowe (Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Płyt Drewnopochodnych Sp. z o. o. w Czarnej Wodzie), jednostki rozwojowe (przedsiębiorstwa przemysłowe) 1. Wybranymi nurtami badań zajmują się również inne uczelnie i ośrodki badawcze, których domeną są takie dziedziny nauki jak: chemia, fizyka, biologia, ekologia, nauka o środowisku, leśnictwo, inżyniera materiałowa, wzornictwo przemysłowe, bioenergia. Z badań wynika, że w jednostkach naukowych drzewnictwa, które można określić mianem wiodących, zatrudnione są 374 osoby, w tym 208 osób (56%) to pracownicy naukowi, zajmujący się bezpośrednio badaniami. Trzon kadry naukowej stanowią pracownicy ze stopniem naukowym doktora (124 osoby, tj. 60%). Liczba samodzielnych pracowników naukowych wynosi 63 osoby (30%), w tym 29 osób (14%) to profesorowie zwyczajni oraz 28 osób (13%) doktorzy habilitowani. W ogólnej liczbie zatrudnionych w sferze nauki i badań w dziedzinie drzewnictwa profesorowie zwyczajni stanowią 8%, doktorzy habilitowani 7%, a doktorzy 33%. Dla porównania, w ośrodkach naukowo-badawczych w kraju, w grupie odpowiadającej jednostkom związanym z drzewnictwa, tj. łącznie w instytutach naukowo-badawczych, ośrodkach badawczo-rozwojowych oraz szkołach wyższych, odsetek tych pracowników naukowych wynosi odpowiednio: 9%, 12% i 42% 2. O jakości kadry naukowej informuje między innymi liczba pracowników niesamodzielnych, przypadających na jednego samodzielnego pracownika naukowego 3. Wskaźnik ten dla kadry naukowej drzewnictwa wynosi 1,97 i jest korzystniejszy od wskaźnika obliczonego dla kadry naukowej tej samej grupy jednostek w Polsce, który wynosi 2,07. Co ważne, dość intensywny i systematyczny jest w drzewnictwie proces podnoszenia kwalifikacji przez zdobywanie stopni naukowych. Zauważa się również powolną tendencję do odmładzania kadr. W większości jednostek badawczych drzewnictwa pracownicy naukowi uczestniczą w badaniach prowadzonych w zagranicznych ośrodkach, przy czym wpływ tych badań na zwiększenie potencjału danej jednostki ocenia się jako umiarkowany lub słaby. Stosunkowo niski jest też stopień umiędzynarodowienia procesów badawczych. W żadnej z jednostek krajowych badacze zagraniczni nie prowadzili badań. Międzynarodowa współpraca naukowa ma więc raczej charakter wymiany jednostronnej, choć co pozytywne polscy naukowcy dzielą się 1 W oficjalnej sprawozdawczości statystycznej dla sektora drzewnego możliwa jest jedynie identyfikacja liczby jednostek rozwojowych, tj. podmiotów gospodarczych (zgrupowanych według poszczególnych rodzajów działalności wytwórczej w systemie REGON), które zgłosiły dodatkową działalność zaklasyfikowaną do działu 73 PKD 2004 działalność badawczo-rozwojowa. W końcu grudnia 2009 roku w sektorze drzewnym funkcjonowało 65 takich jednostek, co stanowiło około 10% ogółu jednostek rozwojowych w Polsce. Najwięcej przedsiębiorstw z własnym zapleczem badawczym jest w przetwórstwie papierniczym oraz przemyśle meblarskim. 2 Dane dotyczą 2008 roku. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej, op. cit. 3 W. Oniśko, W. Moliński, Evaluation of advances in wood science in and main areas and directions of future research in Poland, Folia Forestalia Polonica 2005, seria B, z. 36.

55 54 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia swoją wiedzą i przekazują informacje o krajowych dokonaniach naukowych. Stosunkowo silne są natomiast więzi ze sferą biznesu, jednak podejmowane działania miały głównie charakter usług (badawczych i standaryzowanych), a w mniejszym stopniu wspólnych badań, których wyniki mają największą wartość dodaną. Mogą to być nowe rozwiązania techniczno-technologiczne, nowe materiały, nowe produkty finalne, a także nowe podejście w sferze zarządzania firmą. Przedmiotem usług badawczych było głównie wdrożenie myśli techniczno-technologicznej pochodzącej z zagranicy, natomiast efektem badań wspólnych była na ogół aplikacja własnych innowacyjnych rozwiązań. Ponadto, w ramach współpracy z przedsiębiorstwami jednostki naukowe przygotowują różnego rodzaju opinie, wykonują pomiary i monitoring oraz prowadzą szkolenia. Warto dodać, że dla ułatwienia transferu wyników prac naukowych do gospodarki oraz wsparcia w prowadzeniu działalności gospodarczej przez środowisko akademickie i kadrę naukową, uczelnie prowadzą centra transferu technologii oraz akademickie inkubatory przedsiębiorczości. Centra transferu technologii powstają przede wszystkim w celu sprzedaży lub nieodpłatnego przekazywania wyników badań i prac naukowych do gospodarki. Inkubatory przedsiębiorczości wspierają natomiast prowadzenie własnej działalności gospodarczej 1. Przykładami ilustrującymi opisane tendencje w drzewnictwie są: Centrum Transferu Innowacji i Technologii dla Meblarstwa, działające przy Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu oraz Centrum Innowacji Drzewnictwa, działające przy Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Z drzewnictwem związane są też instytucje naukowe funkcjonujące w jego otoczeniu lub na jego rzecz. Są to: jednostki naukowo-badawcze częściowo związane z drzewnictwem, prowadzące badania przede wszystkim w obszarze mechanicznej obróbki drewna (w tym głównie badania dotyczące konstrukcji drewnianych), bioenergii (alternatywne źródła energii, wykorzystanie biomasy na cele energetyczne) oraz ochrony środowiska i bezpieczeństwa (środki ochrony drewna i kompozytów), jednostki naukowe związane przede wszystkim z leśnictwem (Wydziały Leśne Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, Instytut Badawczy Leśnictwa), które prowadzą badania dotyczące głównie doskonalenia technologii i organizacji procesu pozyskiwania drewna w leśnictwie wielofunkcyjnym oraz jego transportu, a także badania nad optymalnym i racjonalnym wykorzystaniem bazy surowcowej, czyli ze swej istoty przyczyniające się do rozwoju takich obszarów problemowych, jak: mechaniczny przerób drewna oraz ekonomika leśnictwa lub ekonomika drzewnictwa. 1 Na podstawie: Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym z dnia 27 lipca 2005 roku, art. 86, Dz. U. 2005, nr 164, poz z późn. zm.

56 Sfera nauki i badań w drzewnictwie instytucje i potencjał kadrowy 55 Jest korzystne, że stan wyposażenia zaplecza naukowo-badawczego drzewnictwa w aparaturę do badań jest relatywnie dobry, zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym. Jednocześnie jednak, chociaż w ostatnich latach w sposób widoczny infrastruktura badawcza uległa poprawie, to nadal znaczna jej część jest w dużym stopniu wyeksploatowana. Dotyczy to zwłaszcza aparatury służącej do badań w skali półtechnicznej. Taki stan wpływa na niską efektywność procesów opracowywania nowych technologii, przy czym problem ten narasta ze względu na wysoki koszt aparatury badawczej. Na dodatek, możliwości odnowienia aparatury badawczej z własnych środków finansowych są ograniczone, dotacje budżetowe niewystarczające, a pomoc finansowa ze strony sfery biznesu znikoma. Źródłem finansowania zakupu aparatury do badań są głównie projekty badawcze (granty). Mimo wielu przeciwności, większość jednostek naukowych posiada aparaturę o charakterze unikatowym (całe stanowiska badawcze, systemy i zespoły urządzeń, linie do badań, a także pojedyncze urządzenia). Jednostki naukowe w obszarze Bioenergia Zagadnienia bioenergii stają się coraz ważniejsze w działalności badawczorozwojowej ośrodków naukowych w Polsce. Wzrost znaczenia tego stosunkowo nowego pola badawczego jest efektem z jednej strony konieczności ochrony środowiska naturalnego i zapobiegania zmianom klimatu, a z drugiej potrzeby poszukiwania nowych, najlepiej odnawialnych źródeł energii. Badania naukowe z zakresu bioenergii prowadzone są przede wszystkim na Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu oraz w Instytucie Technologii Drewna w Poznaniu. Katedra Mechaniki i Techniki Cieplnej Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu skupia się głównie na pracach badawczych dotyczących technicznych i technologicznych problemów modelowania i optymalizacji procesów cieplnych w drzewnictwie. W Zakładzie Ochrony Środowiska i Chemii Drewna Instytutu Technologii Drewna w Poznaniu, przede wszystkim w Pracowni Bioenergii, prowadzone są natomiast kompleksowe badania odpadów drzewnych, połączone z oceną możliwości ich zagospodarowania. Dokonywana jest także ocena jakościowa biopaliw stałych i ocena zagrożeń dla środowiska, związanych z powstawaniem i utylizacją odpadów drzewnych (emisje, ścieki). Wybranymi nurtami badań w obszarze bioenergii zajmują się również jednostki, których domeną są inne dziedziny badawcze. Można je określić jako częściowo związane z tym polem badawczym. Są to jednostki badawczo-rozwojowe (instytuty naukowo-badawcze, ośrodki badawczo-rozwojowe) 1, katedry i zakłady działające w szkołach wyższych, m.in.: Instytut Energetyki w Warszawie (Zakład Procesów Cieplnych) i funkcjonujące przy nim Centrum Integracji Badań Energetycznych, Instytut Paliw i Energii Odnawialnej w Warszawie (Zakład 1 Według stanu do końca września 2010 roku.

57 56 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Systemów Bioenergetycznych i Biopaliw), Instytut Chemicznej Przeróbki Węgla w Zabrzu, Uniwersytet Zielonogórski w Zielonej Górze (Wydział Mechaniczny, Zakład Technologii Drewna), Politechnika Koszalińska w Koszalinie (Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska), Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie (Wydział Energetyki i Paliw, Katedra Zrównoważonego Rozwoju Energetycznego), Centrum Badań Energii Odnawialnej przy Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie, Regionalne Centrum Innowacji i Transferu Technologii Centrum Energii Odnawialnej przy Zachodniopomorskim Uniwersytecie Technologicznym w Szczecinie. Ośrodki te prowadzą badania dotyczące głównie odnawialnych źródeł energii, w tym specjalnych upraw roślin energetycznych, biomasy drzewnej, jej zasobów i ich energetycznego wykorzystania, biopaliw stałych. Ze swej istoty, badania te w dużym stopniu przyczyniają się do rozwoju obszaru problemowego Bioenergia. Analiza SWOT sfery nauki i badań w drzewnictwie W przeprowadzonej po raz pierwszy w Polsce analizie SWOT sfery nauki i badań w drzewnictwie punktem odniesienia był nie tyle dorobek naukowy i problematyka badawcza, co zasoby kadrowe i techniczne 1. Dla identyfikacji mocnych i słabych stron sfery nauki w tej dyscyplinie naukowej analizie poddano takie aspekty i elementy jej funkcjonowania, jak: miejsce w polskim systemie nauki, kompleksowość formułowanych strategii rozwoju, udział w europejskiej przestrzeni naukowej, zasoby i intensywność transferu wiedzy, doskonalenie metod badawczych, ilość i jakość kapitału ludzkiego, stan infrastruktury i wyposażenia aparaturowego, komercjalizacja badań i ich marketing. W analizie szans i zagrożeń sfery nauki i badań w drzewnictwie, wynikających z uwarunkowań egzogenicznych wobec niej, wzięto pod uwagę wymagania wynikające z konieczności budowy gospodarki opartej na wiedzy, konsekwencje tworzenia się europejskiej przestrzeni naukowej, kondycję polskiej gospodarki i sektora drzewnego, wpływ polityki naukowej państwa (wraz z systemem finansowania i systemem pozafinansowych instrumentów z zakresu zarządzania), wpływ popytu na wyniki badań oraz kształtowanie się rynku pracy dla sfery nauki. W uwarunkowaniach zewnętrznych rozwoju nauki w drzewnictwie znalazły odzwierciedlenie możliwości wykorzystania jej atutów w sytuacji korzystnego przebiegu zjawisk pojawiających się w jej otoczeniu (a od niej niezależnych) oraz ewentualne zagrożenia zewnętrzne wobec tej sfery (spotęgowane niekiedy jej słabościami). 1 Sfera nauki i badań w drzewnictwie w Polsce, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2010.

58 Sfera nauki i badań w drzewnictwie instytucje i potencjał kadrowy 57 SWOT DLA SFERY NAUKI I BADAŃ W DRZEWNICTWIE Mocne strony Słabe strony Miejsce w polskiej nauce i strategie rozwoju Istnienie dużych, silnych, o kilkudziesięcioletniej tradycji ośrodków nauki i badań związanych z drzewnictwem jako dyscypliną naukową Znaczący dorobek badawczy (w niektórych dziedzinach o znaczeniu światowym), sprzyjający dużej społecznej i przestrzennej dostępności do wiedzy w zakresie drzewnictwa Formułowanie i realizacja strategii rozwoju ośrodków naukowych na ogół w różnych płaszczyznach: badawczej, metodycznej, kadrowej, zasobów technicznych (baza badawcza, dydaktyczna, komunikacyjna, socjalna itp.), kooperacyjnej (współpraca z agendami rządowymi, organizacjami krajowymi i zagranicznymi, uczelniami, jednostkami naukowo-badawczymi w kraju i za granicą, sferą biznesu) Relatywnie dobra współpraca jednostek sfery nauki i badań w dziedzinie drzewnictwa Relatywnie małe otwarcie ośrodków nauki i badań na wyzwania przyszłości Zbyt małe nastawienie na permanentne poszukiwanie nowych dziedzin badań (kierunki wzbogacające wiedzę w skali światowej, badania interdyscyplinarne, badania z możliwością tzw. szybkiej aplikacji,) Brak kompleksowych, jednoznacznie sformułowanych i wizjonerskich strategii rozwoju w niektórych ośrodkach naukowych Niedoskonały system wewnętrznej ewaluacji działalności sfery nauki i badań Zbyt mała aktywność w pozyskiwaniu środków pozabudżetowych na badania i rozwój Udział w europejskiej przestrzeni naukowej Stosunkowo dobra współpraca (chociaż często jednokierunkowa) z partnerami zagranicznymi (uczelnie, jednostki badawcze) w zakresie badań Rosnący udział w realizacji projektów krajowych i międzynarodowych Relatywnie szeroki transfer myśli naukowej za pomocą różnorodnych form (publikacje, konferencje, seminaria, panele dyskusyjne, targi, strony internetowe itp.) Bogate, różnorodne zasoby wiedzy (zbiory biblioteczne, bazy danych bibliograficznych i statystycznych, ksyloteki, kolekcje kultur grzybów, rejestry leśnego materiału podstawowego, plantacji nasiennych itd.) Zasoby wiedzy i jej transfer Niski stopień umiędzynarodowienia (zbyt mała wymiana kadr, mały udział studentów i doktorantów zagranicznych) Mało nowatorskie programy/projekty badawcze rokujące sukces w konkursach międzynarodowych Niewystarczające umiejętności dotyczące zarządzania projektami badawczymi, zwłaszcza dużymi międzynarodowymi (na różnych etapach: przygotowania wniosku, koordynowania konsorcjami itd.) Zbyt małe wykorzystywanie pozyskiwanej wiedzy w praktyce badawczej

59 58 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Doskonalenie procesów badawczych Stosowanie zaawansowanych metod badawczych i ich ciągły rozwój (modelowanie, programy symulacyjne, programy do projektowania, techniki wizualizacyjne) Korzystanie z nowych technik informacyjnych i telekomunikacyjnych Łączenie podstawowych badań naukowych z wiedzą praktyczną Niedoskonały system komunikacji dotyczący podejmowanych działań w sferze nauki i badań w zakresie drzewnictwa (brak wspólnej bazy informacyjnej) Mała elastyczność w praktycznym kształtowaniu współpracy między ośrodkami sfery nauki i badań (zbyt małe wzajemne korzystanie z aparatury naukowo-badawczej i niewielka wymiana pracowników) Wysoka samoocena dotycząca rangi nauki i badań oraz prestiżu naukowca Relatywnie duże zasoby kadrowe (doktoranci, pracownicy naukowi, w tym samodzielni) Kadra naukowa o wysokich kwalifikacjach i dużym doświadczeniu (kapitał intelektualny) Relatywnie duża (choć niewystarczająca) aktywność w rozwoju własnym (zdobywanie stopni naukowych), stawianiu i rozwiązywaniu celów związanych z rozwojem drzewnictwa jako dziedziny wiedzy Dojrzały system wspierania rozwoju kadry naukowej (w szczególności młodych naukowców udział w programach badawczych, stypendia, wymiana międzynarodowa itd.) Dobra baza lokalowa większości jednostek naukowych Systematycznie (choć w stopniu niewystarczającym) podnoszona jakość infrastruktury badawczej Występowanie unikatowego wyposażenia w niektórych zespołach/laboratoriach badawczych Rosnąca (choć zbyt mała) świadomość potrzeby komercjalizacji nauki (podejmowania badań ukierunkowanych na wdrożenia w przemyśle) Potencjał ludzki Infrastruktura, potencjał aparaturowy Komercjalizacja badań Niedostateczne spełnianie przez sferę nauki w drzewnictwie funkcji kreatora kadr o pożądanych kwalifikacjach (zbyt powolny proces dostosowywania programów edukacyjnych do potrzeb gospodarki opartej na wiedzy) Niewystarczające umiejętności dotyczące zarządzania projektami badawczymi, zwłaszcza dużymi i międzynarodowymi Mała mobilność kadr pomiędzy ośrodkami naukowymi i badawczymi, a także przedsiębiorstwami sektora drzewnego (w kraju i za granicą) Luka pokoleniowa wśród kadry akademickiej i badawczej (efekt długiej drogi zdobywania stopni naukowych i niskich uposażeń, szczególnie młodej kadry) Relatywnie niski stopień znajomości języków obcych (zwłaszcza języka angielskiego uznanego za język nauki ) Relatywnie wysoka dekapitalizacja aparatury naukowo-badawczej i brak finansowych możliwości jej odnawiania Brak ośrodków o unikalnej aparaturze służącej kilku jednostkom naukowym Zbyt mała aktywność środowisk naukowych w zwiększaniu świadomości przedsiębiorców sektora drzewnego o możliwościach współpracy i korzyściach z niej wynikających Brak stałej oferty badawczej dostosowanej do potrzeb przedsiębiorstw sektora drzewnego

60 Sfera nauki i badań w drzewnictwie instytucje i potencjał kadrowy 59 Marketing badań Ograniczona oferta rozwiązań technicznotechnologicznych i organizacyjnych o wysokim stopniu innowacyjności (mała liczba patentów, wynalazków, wzorów użytkowych, wdrożeń) Brak dbałości o ochronę praw własności intelektualnej sfery nauki i badań w drzewnictwie Relatywnie wysokie koszty badań (podstawowych i stosowanych) Aktywna popularyzacja wyników badań w środowisku naukowym, zwłaszcza w formie działalności wydawniczej (m.in. czasopisma naukowe o uznaniu międzynarodowym: Acta Scientiarum Polonorum. Seria: Silvarum Colendarum et Industria Lignaria, Drewno. Prace naukowe. Doniesienia. Komunikaty, Folia Forestalia Polonica. Seria B Drzewnictwo ; Intercathedra, Nauka Przyroda Technologie. Seria: Technologia Drewna oraz liczne monografie) Relatywnie dobry, medialny wizerunek jednostek naukowych w środowisku drzewiarzy (praktyków) wynikający z licznych osiągnięć naukowych (i dydaktycznych) Słaby marketing wyników badań naukowych, adresowany do przedsiębiorców/praktyków gospodarczych i dostosowany do ich percepcji (marketing biznesowy, popularyzacja wyników badań) Szanse Zagrożenia Wymogi budowy gospodarki opartej na wiedzy Relatywnie wysoka i rosnąca społeczna świadomość znaczenia nauki i badań Zasada nauki przez całe życie (long life learning), kreująca stały popyt na wiedzę Upowszechnienie nowoczesnych systemów teleinformatycznych sprzyjających rozwojowi nowych metod i technik badawczych Stałe poszerzanie współpracy międzynarodowej w sferze nauki Aktywne uczestnictwo w programach ramowych UE w zakresie badań i rozwoju technologicznego; wykorzystanie funduszy strukturalnych UE Podniesienie kompetencji w obszarze zarządzania projektami innowacyjnymi (w tym wdrożeniowymi) w celu włączenia się do unijnych programów badawczych Europejska przestrzeń naukowa Kosztowna i wymagająca specjalnej wiedzy i umiejętności selekcja dynamicznie rosnących strumieni/zasobów informacji naukowej Marginalizacja polskich jednostek naukowych na skutek silnej konkurencji ze strony zagranicznych ośrodków naukowych (o długoletnich tradycjach w komercjalizacji badań) oraz zespołów/laboratoriów badawczych dużych firm produkcyjnych (światowych koncernów) Ryzyko niewystarczającej absorpcji środków UE na badania i rozwój Nowe europejskie instytucje naukowe z priorytetem dostępu do funduszy UE

61 60 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Kondycja polskiej gospodarki i sektora drzewnego Relatywnie wysoka dynamika rozwoju gospodarczego kraju Wzrost znaczenia sektora drzewnego w gospodarce narodowej i jego dobra kondycja ekonomiczna Załamanie się relatywnie dobrej koniunktury w gospodarce krajowej Marginalizacja sektora drzewnego w gospodarce narodowej; zła kondycja ekonomiczna sektora drzewnego Polityka naukowa państwa; źródła finansowania nauki i badań Krajowa polityka rozwoju wspierająca i promująca naukę i badania (a także innowacyjność i przedsiębiorczość) oraz jej skuteczne mechanizmy i instrumenty Wzrost nakładów państwa na sferę nauki i badań Zwiększenie funduszy publicznych na zakup aparatury o znaczeniu trans-środowiskowym, służącej kilku zespołom/jednostkom badawczym (wykorzystywanej na podstawie sformalizowanego porozumienia) Doskonalenie systemu ułatwiającego sferze biznesu finansowanie sfery nauki i badań (skuteczne mechanizmy i instrumenty) oraz wzrost udziału finansowania prywatnego w nakładach na naukę i badania Wzrost wykorzystania funduszy UE na badania i rozwój Dysponowanie dodatkowymi środkami finansowymi dzięki utrzymaniu w następnym okresie finansowania w UE uprzywilejowanej pozycji nowych krajów członkowskich, w tym Polski (fundusze na wyrównywanie różnic w poziomach rozwoju) Niestabilność prawa dotyczącego sfery nauki i badań (a także innowacyjności i przedsiębiorczości) Brak skutecznych zachęt (mechanizmów i instrumentów) do intensyfikacji współpracy środowisk biznesu i nauki Niski poziom nakładów państwa i niedoskonały system ich dystrybucji Brak znaczącego wzrostu nakładów pozabudżetowych na naukę i badania Słaba absorpcja środków UE na badania i rozwój Brak środków na rozwój nowoczesnej infrastruktury naukowej i badawczej Elementy systemu zarządzania nauką w Polsce Usprawnienie mechanizmów i instrumentów stymulujących postęp w nauce kreowanie nowych obszarów badawczych, modyfikację istniejących, rozwój badań multidyscyplinarnych Wprowadzenie rozwiązań systemowych dotyczących zarządzania w sferze nauki i badań (np.: rozdzielenie kierowania działalnością dydaktyczną profesorowie i badawczą kierownicy projektów, od bieżącego zarządzania jednostką naukową menedżerowie) Utworzenie sprawnych systemów gromadzenia wiedzy i dostępu do informacji naukowej (transferu wiedzy) Nieskuteczne instrumenty wspierające współpracę naukową, w tym sieci badawcze, regionalne i branżowe klastry (i podobne organizacje potencjalnie zainteresowane badaniami) Niedostateczny dostęp do zasobów wiedzy z różnych dyscyplin naukowych Brak stymulatorów zapewniających wymianę doświadczeń i kadr między krajowymi ośrodkami sfery nauki i badań oraz sferą nauki a przemysłem Brak konsekwentnej egzekucji praw własności intelektualnej i ochrony praw autorskich

62 Sfera nauki i badań w drzewnictwie instytucje i potencjał kadrowy 61 Usprawnienie mechanizmów i instrumentów aplikacji wyników badań (w tym: skrócenie procedur związanych z uzyskaniem patentów itp.) Doskonalenie systemu informacji dotyczących zarządzania w sferze nauki (regulacje prawne, terminy i zasady krajowych i zagranicznych konkursów itp.) Doskonalenie systemu oceny sfery badań i rozwoju (w tym umocnienie i uzupełnienie sieci niezależnych instytucji ewaluacyjnych) Skuteczna egzekucja praw własności intelektualnej Dojrzały charakter większości branż sektora drzewnego, powodujący konieczność zwiększenia ich innowacyjności i poszukiwania nowych obszarów konkurowania Popyt na badania Wzrost świadomości przedsiębiorców dotyczący korzyści z wdrażania innowacyjnych rozwiązań techniczno-technologicznych (i organizacyjnych) i wynikające z tego rosnące zainteresowanie sfery biznesu badaniami, zwłaszcza umożliwiającymi budowanie strategii rozwoju firm, planowanie inwestycji itp. Dostosowanie oferty sfery nauki i badań do aktualnych potrzeb sektora drzewnego (dzięki intensywniejszej bieżącej współpracy) Usprawnienie i polepszenie komunikacji pomiędzy sferą nauki a przedsiębiorstwami sektora drzewnego w zakresie realizacji i finansowania projektów (efektywna wymiana informacji) Opracowanie komplementarnych pakietów działań/usług (badań, szkoleń, akredytacji, certyfikacji itp.) oferowanych dla różnych branż sektora drzewnego przez różne ośrodki nauki i badań Dojrzały charakter większości branż sektora drzewnego i wynikająca z tego mała chłonność innowacji Mały popyt na wyniki badań sfery nauki i badań, wynikający z niedostatecznie rozwiniętych postaw proinnowacyjnych przedsiębiorców sektora drzewnego i niskiej świadomości celowości wdrażania wyników badań Małe zapotrzebowanie na badania, wynikające ze złej kondycji ekonomicznej przedsiębiorstw i niemożności finansowania rozwoju Niska świadomość i mała akceptacja przedstawicieli praktyki gospodarczej konieczności finansowania wstępnej fazy badań stosowanych (badań rozpoznawczych, symulacyjnych itp.), będących w dużym stopniu efektem specyfiki badań technologicznych (jednostkowe, unikalne badania wymagające przestrzegania zasady taylor made) Konkurencja ze strony zagranicznych jednostek badawczych i firm wyspecjalizowanych w prowadzeniu badań (też ekspertyz i doradztwa) spoza dziedziny drzewnictwa w sytuacji pasywnej postawy przedstawicieli sfery nauki z drzewnictwa Brak skutecznych stymulatorów (np.: podatkowych), sprzyjających współpracy środowisk biznesu i nauki oraz inwestycjom w badania, a także instytucji wspierających/ pośredniczących (niedostateczna instytucjonalizacja współpracy)

63 62 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Rynek pracy kadry dla nauki Wzrost zasobów kadrowych dla sfery nauki (studenci, doktoranci o specjalizacjach naukowych przydatnych w drzewnictwie), motywowanych pod względem materialnym adekwatnie do prestiżu naukowego i coraz ambitniejszych zadań Wprowadzenie systemowych rozwiązań przyspieszających awans naukowy (przy zapewnieniu najwyższych kwalifikacji) Wzrost mobilności kadr naukowych (w tym: wymiana między ośrodkami naukowymi i ze sferą przemysłu w kraju i za granicą) Rosnący poziom umiejętności polskiego społeczeństwa (i potencjalnych kadr dla nauki) w korzystaniu z nowoczesnych technik teleinformatycznych Wzrost znajomości języków obcych, zwłaszcza języka angielskiego Niż demograficzny zmniejszający dopływ kadr m.in. do sfery nauki i badań Brak rozwiązań systemowych znacząco przyspieszających rozwój kadr dla nauki, a także systemu wynagrodzeń motywujących do pracy w sferze nauki i badań Zwiększenie zjawiska odpływu kadr (zwłaszcza młodych) ze sfery nauki i badań do atrakcyjniejszej pod względem finansowym sfery biznesu Nasilenie drenażu kadr naukowych przez zagraniczne jednostki naukowe (oferujące wysoce konkurencyjne warunki dotyczące tematyki badawczej, tempa rozwoju i awansu naukowego, wyposażenia laboratoriów oraz wynagrodzeń) Źródło: Sfera nauki i badań w drzewnictwie w Polsce, op. cit., s

64 4 Obszar Bioenergia a branże sektora drzewnego Kluczem do identyfikacji sektora drzewnego i jego branż w kontekście ich powiązania z badaniami naukowymi będącymi przedmiotem zainteresowania poszczególnych obszarów badawczych Projektu, jest oparcie ich funkcjonowania na naturalnym surowcu jakim jest drewno jednym z ważniejszych surowców wykorzystywanych w różnych dziedzinach gospodarki, o tak powszechnym i wszechstronnym zastosowaniu, że praktycznie towarzyszy człowiekowi w ciągu całego życia. Mimo ogromnego postępu technicznego, rozwoju technik i technologii, drewno, a właściwie jego pochodne, nie straciło swojego znaczenia, nadal może konkurować z innymi surowcami i materiałami. Choć nie tak dynamicznie jak w innych dziedzinach wytwórczości, stale rosną możliwości jego uszlachetniania i modyfikacji, permanentnie zwiększa się również spektrum jego zastosowań. Specyficzną i jedną z najważniejszych dla rozwoju sektora drzewnego cech drewna, ważną również w kontekście wzrostu innowacyjności branż drzewnych, jest jego odnawialność. Sektor drzewny ma ze swej istoty charakter surowcowy, co oznacza silne uzależnienie od dostępności drewna. Jest on naturalnym elementem łańcucha drzewnego, którego ogniwa stanowią: las-drewno-rynek. Powoduje to jednocześnie występowanie pewnych ograniczeń w stałym modyfikowaniu produktów i wprowadzaniu zmian. Jednocześnie sektor ten charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem branżowym. Branże drzewne cechują się specyficznymi procesami produkcji, asortymentem produkowanych wyrobów kierowanych do określonych odbiorców, odmiennym stopniem nowoczesności stosowanych technik i technologii. W myśl przyjętej w Projekcie zasady porządku hierarchicznego, a także zgodnie z koncepcją ciągu produkcyjnego, branże sektora drzewnego można podzielić na 1 : branże pierwiastkowego przerobu drewna (primary wood products; inaczej: branże/przemysły surowcowe lub materiałowe ), którymi są głównie branże: tartaczna, płyt drewnopochodnych i celulozowa, 1 E. Ratajczak, Rynek drzewny. Analiza struktur przedmiotowych, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2001.

65 64 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia branże przerobu wtórnego, związane z dalszymi etapami jego przetworzenia do wyrobów finalnych włącznie (secondary processed wood products); głównie branże: meblarska, stolarki budowlanej, opakowań z drewna, przetworów papierniczych. Należy dodać, że na podstawie relatywnie nowego w mezoekonomii podejścia do kategorii sektora i branży, sektor drzewny można rozpatrywać znacznie szerzej, wraz z jego otoczeniem, tj.: dostawcami surowców (leśnictwo), materiałów (drzewnych i niedrzewnych) i maszyn, nabywcami produktów oraz firmami i instytucjami tzw. infrastruktury rynkowej (banki, firmy ubezpieczeniowe, firmy konsultingowe, szkolnictwo specjalistyczne, zaplecze naukowo-badawcze itd.). Wszystkie te jednostki tworzą grupę/grono przemysłów leśno-drzewnych (forest industries cluster), które w sposób bezpośredni lub pośredni opierają się na działalności związanej z przerobem drewna. Przemysły te cechuje wspólna baza surowcowa oraz silne powiązania gospodarcze, a także konieczność prowadzenia spójnej polityki dla zapewnienia konkurencyjności na światowych rynkach 1. Generalnie, potrzeba całościowego postrzegania i traktowania łańcucha przerobu drewna tak w warstwie praktyki gospodarczej, jak i na płaszczyźnie koncepcyjnej, naukowej wynika z konieczności równoważenia wymagań ekologii i racji ekonomicznych w działalności zarówno leśnictwa, jak i sektora drzewnego. W podejściu naukowców i praktyków zachodnioeuropejskich i amerykańskich znajduje to odzwierciedlenie nawet w nazwie tego sektora gospodarki (forestry/ timber industry, w znaczeniu sektora leśno-drzewnego czy przemysłu drzewnego). Oczywiste jest przy tym istnienie wielu powiązań dotyczących obszarów i problemów badawczych wspólnych dla drzewnictwa i leśnictwa. Funkcjonowanie sektora drzewnego ze swej natury jest silnie powiązane z ekologią i ochroną środowiska naturalnego. Generalnie cechą branż drzewnych jest ich ekologiczność i to na każdym etapie od pozyskania drewna, jego przerobu, użytkowania wyrobów aż po ich utylizację. Większość materiałów i wyrobów drzewnych jest pod względem ekologiczności i ekologiczności procesów wytwórczych wysoce konkurencyjna w stosunku do wyrobów mogących w większym lub mniejszym stopniu być ich substytutami, tj. wyrobów z tworzyw sztucznych, szkła czy metalu 2. Konieczność stałego podnoszenia ekologiczności procesów technologicznych i produktów przerobu surowca drzewnego wymusza prowadzenie badań z tego zakresu i ciągłe nadążanie za pojawiającymi się wyzwaniami. Firmy drzewne realizują także w dużym stopniu idee czystej produkcji. Przejawia się to w dążeniu do zrównoważonego wykorzystania surowca, mate- 1 E. Ratajczak, Wyzwania nowej gospodarki dla drzewnictwa, Drewno. Prace naukowe. Doniesienia. Komunikaty 2003, nr W. Strykowski, A. Lewandowska, Z. Wawrzynkiewicz, A. Noskowiak, W. Cichy, Środowiskowa ocena cyklu życia (LCA) wyrobów drzewnych, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2006; E. Ratajczak, A. Szostak, A. Gałecka, Ocena zagrożenia rynku drewna substytutami niedrzewnymi w aspekcie ochrony środowiska, Instytut Technologii Drewna, Poznań 1999.

66 Obszar Bioenergia a branże sektora drzewnego 65 riałów, wody i energii. W branżach tego sektora praktycznie wszystkie odpady drzewne są wykorzystywane ponownie przede wszystkim na cele produkcyjne, a dopiero w dalszej kolejności poprzez ich ekologiczne spalanie. Ponadto, opakowania i odpady opakowaniowe z papieru i tektury oraz z drewna są w dużym stopniu poddawane odzyskowi i recyklingowi (obowiązuje zasada zmniejszania ich ilości do ostatecznego składowania) 1. Istotnym wyznacznikiem sektora drzewnego na tle innych dziedzin wytwórczości jest również jego znaczenie jako źródła energii odnawialnej. Drewno poprzez właściwości nabywane w procesie biochemicznych reakcji (fotosyntezy) zachodzących w trakcie jego produkcji jest poszukiwanym surowcem nie tylko do wytwarzania materiałów drzewnych, może być również traktowane jako ważne źródło energii, materiał o dużym potencjale energetycznym. W warunkach polskich, ze względu na położenie i ukształtowanie terenu i ograniczoną możliwość wykorzystania energii wodnej czy siły wiatru, przeważająca część energii ze źródeł odnawialnych pochodziła dotąd z biomasy i była to głównie biomasa drzewna 2 (na którą składają się sortymenty drewna pochodzącego z lasu, drzewne odpady przemysłowe z branż sektora drzewnego oraz drzewne odpady poużytkowe z gospodarki komunalnej). Zerowy bilans emisji CO 2 przy spalaniu drewna decyduje bowiem o tym, że znacznie mniej obciąża ono środowisko (podobnie jak naturalne czyste odpady drzewne) niż np. węgiel kamienny. Polityka gospodarcza zakłada jednak, że zużycie biomasy drzewnej na cele energetyczne nie powinno powodować niedoborów drewna dla celów przemysłowych. Zgodnie z decyzją resortu gospodarki, energia pochodząca z odpadów i pozostałości z produkcji leśnej, a także przemysłu przetwarzającego jej produkty w nadchodzących latach w coraz mniejszym stopniu będzie uznawana za zieloną energię 3. Biomasa drzewna na cele energetyczne powinna zostać zastąpiona biomasą rolni- 1 G. Bidzińska, E. Ratajczak, A. Szostak, J. Pikul-Biniek, W. Strykowski, Analiza wybranych aspektów konkurencyjności sektorów opartych na drewnie w Polsce, Instytut Technologii Drewna, Poznań Do 2010 roku udział energii ze źródeł odnawialnych w bilansie energii pierwotnej powinien wynieść 7,5%, a do 2020 roku 15% (udział energii ze źródeł odnawialnych w konsumpcji energii elektrycznej brutto miał wynieść do 2010 roku 7,5%). 3 Względy racjonalności przyjęte w polityce gospodarczej przesądzają o priorytecie materiałowego wykorzystywania drewna. W Polsce, zgodnie z decyzją resortu gospodarki, energia pochodząca z odpadów i pozostałości z produkcji leśnej, a także przemysłu przetwarzającego jej produkty będzie w nadchodzących latach w coraz mniejszym stopniu uznawana za zieloną energię, Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 14 sierpnia 2008 roku w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym źródle energii, Dz. U. 2008, Nr 156, poz. 969 oraz Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 23 lutego 2010 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym źródle energii, Dz. U. 2010, Nr 34, poz. 182.

67 66 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia czą, a więc pochodzącą ze specjalnych upraw energetycznych (drzewa, krzewy i rośliny o krótkiej rotacji wzrostu) oraz z pozostałości organicznych z rolnictwa i ogrodnictwa (jak: słoma i odpady z produkcji ogrodniczej). Występowanie takiego problemu gospodarczego oraz regulacje prawne z tego zakresu (w Polsce i w Unii Europejskiej) są dla nauki ważnym bodźcem do poszukiwania nowych rozwiązań. Niewątpliwe zatem drzewnictwo charakteryzuje się wielością zjawisk i problemów badawczych wspólnych dla wszystkich branż drzewnych. Dotyczy to między innymi tematyki szeroko rozumianej ochrony środowiska naturalnego. Zagadnienia z tego zakresu, szczególnie dotyczące wykorzystania dostępnych źródeł energii, głównie energii odnawialnej, w tym przede wszystkim biomasy drzewnej są przedmiotem zainteresowania obszaru Bioenergia, pola badawczego o charakterze problemowym (wyodrębnionego w Projekcie zgodnie ze specyfiką drzewnictwa: nauki i sektora gospodarki oraz przyjętym podejściem do wyznaczania obszarów badawczych). Problematyka badań w tym obszarze odnosi się zatem do wszystkich branż drzewnych. Ich pożądane rezultaty mogą i powinny pozytywnie oddziaływać nie tylko na rozwój sektora drzewnego, ale całej polskiej gospodarki.

68 5 Perspektywy rozwoju badań naukowych w obszarze Bioenergia w Polsce do 2020 roku 5.1. Dotychczasowe kierunki badań naukowych w obszarze Bioenergia Drzewnictwo jako dyscyplina naukowa Drzewnictwo jako dyscyplina naukowa wyłoniło się z nauk leśnych w okresie międzywojennym, a w Polsce po II wojnie światowej. Po wielu latach pojawiania się różnych nurtów badawczych, akcentowania różnych aspektów poznawczych i wykrystalizowania się dwóch wyraźnie zarysowanych dyscyplin, tj. chemicznej i mechanicznej technologii drewna, w formalnych systemach klasyfikacji dyscyplin naukowych w Polsce, drzewnictwo (a właściwie technologię drewna) przyporządkowano do nauk technicznych. W 1992 roku dyscyplina naukowa technologia drewna została jednak wyłączona z tej dziedziny naukowej i z nazwą drzewnictwo włączona do nauk leśnych, gdzie występuje obok dyscypliny leśnictwo. W jednej z pierwszych definicji występującej w literaturze przedmiotu (i powszechnie używanej) drzewnictwo określane jest jako całokształt wiedzy teoretycznej i praktycznej, dotyczącej drewna jako surowca i materiału oraz zagadnień techniczno-ekonomicznych związanych z jego konserwacją i modyfikacją, technologią obróbki i przetwarzania oraz gospodarczym zastosowaniem 1. 1 Wielka Encyklopedia, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2002.

69 68 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia W ramach drzewnictwa wyodrębnioną dyscypliną naukową jest technologia drewna, wraz z takimi subdyscyplinami (i jednocześnie obszarami badawczymi), jak: nauka o drewnie (struktura, fizyka i chemia drewna), mechaniczna technologia drewna, chemiczna technologia drewna. Niekiedy jako subdyscypliny technologii drewna wymienia się też np.: suszenie drewna, ochronę drewna, konstrukcje z drewna i materiałów drewnopochodnych. Są to jednak raczej specjalności oferowane w procesie dydaktycznym, aniżeli subdyscypliny naukowe. Cechą charakterystyczną drzewnictwa jako dziedziny wiedzy jest koncentrowanie szerokiego spektrum różnych dyscyplin naukowych (od nauk przyrodniczych, technicznych, chemicznych po nauki społeczne, ekonomiczne, a nawet medyczne). W praktyce powstawanie subdyscyplin szczegółowych było i jest często rezultatem zainteresowań badawczych naukowców i/lub programów edukacyjnych przyjętych na uczelniach zajmujących się drzewnictwem. W dziedzinie drzewnictwa w ostatnich latach miał miejsce bardzo dynamiczny rozwój badań naukowych, dotyczących zarówno aspektów technologicznych, jak i ekonomicznych użytkowania drewna. W kierunkach prowadzonych badań występowało i nadal występuje wiele różnorodnych trendów. Do najważniejszych można zaliczyć 1 : dążenie do wytwarzania produktów o nowych i udoskonalonych właściwościach fizyko-chemicznych, coraz lepiej zaspokajających potrzeby społeczne, zmianę właściwości materiałów i wyrobów drzewnych w celu poszerzenia zakresu zastosowań, modyfikację metod wytwarzania poprzez mechanizację i automatyzację prac, stosowanie środków pomocniczych nowej generacji, dążenie do oszczędności surowca, energii i nakładów pracy, preferowanie technologii bezodpadowych lub minimalizujących odpady oraz technologii pozwalających na powtórne wykorzystanie zużytych wyrobów, nasilanie się zjawiska substytucji materiałowej (wykorzystywanie zalet różnych materiałów). Jedną z ważniejszych tendencji w badaniach jest dążenie do uzyskiwania produktów o nowych i udoskonalonych właściwościach fizyko-chemicznych, odpowiadających stale zmieniającym się potrzebom społecznym. W nurcie badań zmierzających do oszczędności surowca drzewnego (i jego pełnego wykorzystania), wysiłek naukowców skoncentrowany jest przede wszystkim na: zwiększa- 1 Na podstawie: E. Ratajczak, A. Szostak, G. Bidzińska, Innowacyjność przemysłu drzewnego i meblarskiego, op. cit.

70 Perspektywy rozwoju badań naukowych w obszarze Bioenergia niu jednostkowej wydajności surowcowej i materiałowej (m.in. poprzez mechanizację prac, wysokowydajne i precyzyjne maszyny i urządzenia), kompleksowym przerobie drewna (w tym technologie bezodpadowe), wykorzystywaniu drewna różnych gatunków i jakości, w tym również drewna o mniejszych wymiarach, drewna z terenów poprzemysłowych, porolnych i poklęskowych, zagospodarowywaniu odpadów leśnych i produkcyjnych do celów przemysłowych (lub ewentualnie do produkcji energii), recyklingu i powtórnym wykorzystywaniu zużytych wyrobów drzewnych (drewna poużytkowego) do celów przemysłowych lub energetycznych, a także na wielokierunkowych działaniach przedłużających użytkowanie (trwałość) drewna i jego pochodnych. Istotnym trendem na rynku materiałów i wyrobów drzewnych, będącym jednocześnie przyczyną i skutkiem poszukiwań nowych rozwiązań technicznotechnologicznych, jest zjawisko substytucji materiałowej. Przybiera ono przy tym dwojaki charakter. Z jednej strony dochodzi do zastępowania tradycyjnych materiałów i wyrobów z drewna nowoczesnymi, uszlachetnionymi wyrobami drzewnymi, a z drugiej strony do substytucji pomiędzy materiałami drzewnymi i niedrzewnymi. Najczęściej występuje przy tym tendencja do wytwarzania materiałów i wyrobów drzewnych pozwalających na jednoczesne spełnianie wielu kryteriów funkcjonalnych. Dotychczasowe kierunki badań w obszarze Bioenergia Badania prowadzone w obszarze Bioenergia, wiążąc się generalnie z tematyką ochrony środowiska naturalnego, wynikają przede wszystkim z konieczności poszukiwania źródeł energii, głównie o charakterze odnawialnym, alternatywnych wobec dotychczas wykorzystywanych. Jak dotąd, tematyka badań w tym obszarze obejmowała zasadniczo: właściwości odpadów drzewnych (wraz z drewnem poużytkowym) pod kątem możliwości ich energetycznego zagospodarowania, techniczne i technologiczne zagadnienia modelowania i optymalizacji procesów cieplnych w drzewnictwie, racjonalizację zużycia energii w procesach produkcyjnych, wykorzystywanie różnych surowców lignocelulozowych do produkcji biopaliw stałych wraz z ich oceną jakościową. Pełna ocena rezultatów dotychczasowej aktywności naukowej i badawczej w obszarze Bioenergia jest trudna, podobnie jak w całym drzewnictwie. Mimo wielu zastrzeżeń, taką próbę podjęto, przy czym priorytetową przesłanką oceny było znaczenie prowadzonych badań dla innowacyjności sektora drzewnego 1. Analizowano przy tym nie pojedyncze, bardzo wąskie specjalistyczne kierunki, ale ich grupy zbiorowości nurtów badawczych tożsamych merytorycznie. W tej 1 Szczegółowy opis założeń do oceny dotychczasowych kierunków badań zawiera raport z badań Projektu pt.: Badania naukowe w drzewnictwie w Polsce, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2010, s

71 70 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia ocenie niezbędne było również uwzględnienie całokształtu uwarunkowań (także historycznych) funkcjonowania polskiej nauki w drzewnictwie, tj. polityki gospodarczej i polityki naukowej państwa, zaplecza kadrowego i infrastrukturalnego, postaw przedsiębiorców, a także specyfiki sektora drzewnego, który ze swojej natury uznawany jest za przemysł dojrzały i zaliczany do przemysłów o niskiej technice, co zmniejsza jego podatność na innowacje i znacznie ogranicza możliwości osiągania w badaniach rezultatów przełomowych i rewolucyjnych. W obszarze problemowym Bioenergia, oprócz wymienionych wyżej kryteriów nadrzędnych, w procesie oceny prowadzonych dotychczas badań wzięto także pod uwagę charakter innowacji, które potencjalnie mogą/powinny być ich efektem, czyli charakter badań ze względu na dostarczany nośnik innowacyjności (nowe procesy/nowe produkty). Dodatkowo zróżnicowano je w zależności od stopnia powiązań z dziedziną drzewnictwa (mechaniczna technologia drewna, chemiczna technologia drewna), modyfikując jednocześnie ze względu na specyfikę miejsca występowania. Na podstawie przyjętych kryteriów i dokonanej oceny można stwierdzić, że prowadzone dotychczas w Polsce w obszarze Bioenergia badania naukowe i prace rozwojowe miały i mają bardzo duże znaczenie dla innowacyjnego rozwoju sektora drzewnego i dotyczyły wszystkich jego branż. Cechą badań w tym obszarze była i jest jednocześnie międzybranżowość i interdyscyplinarność. Podobnie jak europejskie nurty badawcze z tego zakresu, badania prowadzone w polskich ośrodkach naukowych były następstwem konieczności poszukiwania źródeł energii, alternatywnych (i niewyczerpywalnych) wobec tradycyjnych źródeł konwencjonalnych (których użytkowanie powoduje znaczące szkody w środowisku naturalnym, a ich zasoby w perspektywie czasowej się wyczerpią). Badania te obejmowały problematykę zasobów energii odnawialnej (odpadów drzewnych i poużytkowych, różnych surowców lignocelulozowych) i sposobów jej pozyskiwania (energetyczne zagospodarowanie). Wiązały się przy tym z jednym z najważniejszych priorytetów polityki międzynarodowej przeciwdziałaniem zmianom klimatu i globalnemu ociepleniu. Nośnikiem innowacyjności w badaniach były zarówno wyroby (biopaliwa), jak i procesy (optymalizacja procesów cieplnych, energetyczna utylizacja odpadów). Badania te są ważne nie tylko dla zrównoważonego rozwoju kraju (aspekt ekologiczny innowacyjności sektora drzewnego), ale również z punktu widzenia ekonomicznego powinny bowiem w dłuższym okresie przyczynić się do zahamowania stałego (i nieuniknionego) wzrostu kosztów pozyskiwania energii ze źródeł konwencjonalnych. Ze względu na znaczenie analizowanych problemów nie tylko dla rozwoju sektora drzewnego, ale zrównoważonego rozwoju całej gospodarki, badania związane z energetycznym wykorzystaniem biomasy drzewnej mają istotny potencjał rozwojowy.

72 5.2. Scenariusze rozwoju badań naukowych w obszarze Bioenergia w Polsce do 2020 roku Ogólnie o metodach Zadaniem foresightu jest kreowanie wizji przyszłości. Jedną z metod tego procesu jest budowa scenariuszy rozwoju 1, przy czym scenariusze pozwalają nie tyle przewidywać przyszłość, co przede wszystkim wskazują możliwości dostosowania się do alternatywnych ścieżek rozwoju. Punktem wyjścia do budowy scenariuszy rozwoju sfery nauki i kierunków badań naukowych w drzewnictwie i jego obszarach problemowych w Polsce do 2020 roku było opracowanie założeń do określenia przyszłych kierunków badań naukowych priorytetowych dla innowacyjnego rozwoju sektora drzewnego. Na podstawie identyfikacji kluczowych sił i trendów oczekiwanych w makrootoczeniu sfery nauki i badań w drzewnictwie w długim horyzoncie czasu, wyników badania delfickiego, krzyżowej analizy wpływów i innych technik pomocniczych, wskazano główne trendy rozwojowe w badaniach naukowych i ostatecznie opracowano scenariusze rozwoju badań w drzewnictwie. W obszarach problemowych, spośród różnych alternatyw wybrano scenariusz sukcesu (wariant optymistyczny), scenariusz zagrożenia (wariant pesymistyczny) oraz scenariusz najbardziej prawdopodobny (realny) w realizacji. Scenariusze stanowią zbiór możliwych wizji przyszłości sfery nauki oraz rozwoju badań w drzewnictwie w Polsce do 2020 roku, wynikających zarówno ze stanu obecnego, jak i prognozowanego wpływu głównych determinant, także tych, które mogą wystąpić w otoczeniu zewnętrznym wobec tej sfery. 1 Scenariusze są narzędziem planowania strategicznego, a rozwój technik ich tworzenia miał miejsce w połowie XX wieku. Więcej: K. Czaplicka, N. Howaniec, A. Smoliński, Budowa scenariuszy dla potrzeb foresightu technologicznego przegląd literatury, Główny Instytut Górnictwa, Katowice 2008.

73 72 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Głównym, najbardziej ogólnym wyznacznikiem zasadności preferowania kierunków badawczych w drzewnictwie była innowacyjność branż drzewnych do 2020 roku możliwa do uzyskania dzięki ich realizacji. Ponadto, dla wyłonienia priorytetów badawczych przyjęto: po pierwsze priorytety wyznaczone w długofalowych strategiach rozwoju Unii Europejskiej i Polski, wynikające z przewidywanych wyzwań przyszłości, po drugie makrotrendy określone przez ekspertów uczestników zorganizowanych burz mózgów, paneli i seminariów naukowych, a także priorytety badawcze zidentyfikowane i zdefiniowane w wyniku desk research oraz na podstawie analiz przygotowanych specjalnie w tym celu przez pracowników naukowych uczelni i ośrodków badawczych. Podstawy koncepcyjne generowania priorytetowych tematów badawczych w polskim drzewnictwie do 2020 roku stanowiły następujące kryteria: znaczenie dla gospodarki, a w szczególności znaczenie dla wzrostu innowacyjności sektora drzewnego, obiektywne uwarunkowania wynikające z zasady zrównoważonego rozwoju (uwarunkowania ekologiczne), oczekiwania i potrzeby społeczne. Jednocześnie, oprócz wymienionych wyżej kryteriów nadrzędnych, w procesie identyfikacji głównych nurtów wzięto pod uwagę charakter badań ze względu na dostarczany przez nie nośnik innowacyjności 1, dodatkowo różnicując je w zależności od stopnia powiązań z dziedziną drzewnictwa na: badania dotyczące bezpośrednio drzewnictwa (implikujące: nowe produkty, nowe procesy, nowe metody i techniki pomiarowe, nowe kierunki zastosowań) oraz na badania prowadzone na rzecz drzewnictwa w jego otoczeniu (których efekt stanowią: nowe narzędzia i urządzenia, nowe środki wiążące, nowe środki wykończeniowe, nowe rozwiązania zwiększające potencjał bazy surowcowej). Ponadto, również w obszarze badawczym Bioenergia, uwzględniano zagadnienia społeczne i środowiskowe, dotyczące transferu wiedzy i technologii, a także sfery zarządzania w przemyśle. Ostatecznie, w ramach obszaru badawczego o charakterze problemowym Bioenergia przyjęto zbiór takich zagadnień (makrotematów), jak: Społeczeństwo i środowisko, Techniki i technologie nowej generacji, Urządzenia i procesy dla technologii nowej generacji, Techniki i technologie, aparatura i systemy wspomagające procesy przerobu biomasy drzewnej, Baza surowcowa, Transfer wiedzy i technologii, Zarządzanie i organizacja. 1 Inspirację do takiego podejścia stanowił klasyczny podział innowacji na cztery podstawowe typy, tj. innowacje produktowe, procesowe, marketingowe i organizacyjne. Szerzej: Podręcznik Oslo, Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Urząd Statystyczny Wspólnot Europejskich, 2005.

74 Perspektywy rozwoju badań naukowych w obszarze Bioenergia Metoda Delphi W procesie budowy scenariuszy rozwoju badań naukowych w drzewnictwie i jego szczegółowych obszarach badawczych punkt wyjścia stanowiło badanie metodą Delphi, obejmujące środowisko naukowe nie tylko z dziedziny drzewnictwa, ale również z dziedzin pokrewnych, przedstawicieli praktyki gospodarczej, administracji rządowej i pozarządowej, doktorantów i studentów różnych specjalności, a także mediów 1. Takie podejście dało duże możliwości realnego uczestnictwa w kreowaniu wizji przyszłości drzewnictwa w Polsce wielu zróżnicowanym grupom społecznym. W przeprowadzonym badaniu oparto się na wynikach wcześniejszych zadań Projektu, co pozwoliło na sformułowanie podstawowych tez (czyli możliwie jednoznacznych i zwięzłych twierdzeń lub założeń, wymagających dowodu), wskazujących najważniejsze trendy w rozwoju nauki w poszczególnych obszarach drzewnictwa w Polsce do 2020 roku, określających nurty badawcze priorytetowe dla wzrostu innowacyjności sektora drzewnego i pożądane dla rozwoju społecznego. Wyspecyfikowane 94 tezy zostały uporządkowane według spójnych merytorycznie grup zagadnień, specyficznych dla wyodrębnionych w Projekcie siedmiu obszarów badawczych. Zjawiska opisane w tezach stworzyły zarys wizji rozwoju nauki w drzewnictwie, przy czym każda z tez zakładała pozytywne oddziaływanie tych zjawisk na innowacyjność sektora drzewnego, między innymi poprzez: tworzenie warunków modernizacji i dynamicznego rozwoju ekonomicznego sektora drzewnego, wdrażanie postępu naukowego, technicznego i organizacyjnego, zdynamizowanie transferu wiedzy i technologii, wprowadzanie zmian w sferze zarządzania, kształtowanie świadomości społeczeństwa i producentów drzewnych w zakresie ekologii i ochrony środowiska, propagowanie znaczenia wiedzy w gospodarce, rozwój niezbędnych czynników zrównoważonego rozwoju, w tym technik informacyjnych i telekomunikacyjnych. Dla pełnej charakterystyki trendów ujętych w kolejnych tezach, w badaniu dodatkowo zdefiniowano i poddano opinii respondentów ważniejsze kwestie dotyczące możliwości ich realizacji w przyszłości, tj.: istotność tezy dla innowacyjnego rozwoju drzewnictwa, najważniejsze efekty jej realizacji (m.in. korzystny wpływ na środowisko, wzrost zatrudnienia, rozwój sfery nauki w drzewnictwie, 1 Badanie przeprowadzono na podstawie kwestionariusza, dostępnego zasadniczo drogą elektroniczną, część ankiet przesłano również pocztą tradycyjną. Zgodnie z zasadą powtarzalności wymaganą w badaniu Delphi, przebiegało ono dwuetapowo. Pomimo pionierskiego charakteru tego typu badań w polskim drzewnictwie, jego rezultat można uznać za w pełni satysfakcjonujący. Liczba opinii wyrażonych w odniesieniu do jednej tezy wyniosła bowiem w I rundzie 1928, a w II Zob. Scenariusze rozwoju badań naukowych w drzewnictwie, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2010.

75 74 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia optymalne wykorzystanie wiedzy i umiejętności kadry naukowo-badawczej oraz zasobów technicznych, wzmocnienie więzi między sferą nauki a praktyką gospodarczą, zwiększenie oferty asortymentowej i jakościowej materiałów i wyrobów drzewnych nowej generacji, wzrost innowacyjności sektora drzewnego i jego branż, wzrost konkurencyjności sektora drzewnego i jego wyrobów w kraju i za granicą), główne czynniki warunkujące realizację tezy (potencjał kadrowy i kompetencje kadr, możliwości techniczne, koszty realizacji, obowiązujące regulacje prawne, akceptacja społeczna, bariera surowcowa, ograniczony popyt), warunki realizacji tezy (np.: intensyfikacja prac naukowych, reformy systemowe sfery nauki, rozwój technologiczny i telekomunikacyjno-informatyczny, usprawnienie procesu transferu technologii, stosowanie specjalnych instrumentów ekonomicznych, finansowych i prawnych, zmiana postaw przedsiębiorców oraz zmiany w systemie edukacji na poziomie średnim i wyższym). Uczestnicy badania mieli ponadto wyznaczyć prawdopodobny horyzont czasowy realizacji tezy (do 2013 roku, w latach , po 2020 roku, nigdy) oraz określić pozycję Polski w tematyce objętej tezą w porównaniu z wiodącymi gospodarkami w Europie (wysoka, przeciętna, niska). Respondenci oceniali również swoją znajomość zagadnień opisanych kolejnymi tezami, mieli także możliwość wyrażenia swojej opinii na temat badania i jego poszczególnych elementów. Wyniki badania Delphi w obszarze Bioenergia Przewidywane trendy rozwojowe z zakresu obszaru badawczego Bioenergia najważniejsze dla rozwoju drzewnictwa w Polsce do 2020 roku zostały ujęte w 13 tezach 1. Odnoszą się one do wszystkich branż drzewnych i dotyczą problematyki związanej z możliwościami wykorzystania dostępnych źródeł energii odnawialnej, w tym przede wszystkim biomasy drzewnej. Wyniki badania wskazują, że za najważniejsze w nadchodzących latach należy uznać nurty badawcze związane z (tabela 9): rozwojem upraw drzew szybkorosnących jako źródła pozyskiwania surowca do produkcji biopaliw (teza 11), rozwojem nowoczesnych technologii spalania biomasy drzewnej umożliwiających zwiększenie zagospodarowania drewna gorszej jakości i o małej wartości użytkowej (teza 10), wielokierunkowym i efektywnym wykorzystaniem dostępnych źródeł biomasy drzewnej pod kątem zrównoważonego rozwoju gospodarki i ochrony środowiska naturalnego (teza 2), rozwojem urządzeń i technik pomiarowych wykorzystujących technologie zintegrowane i automatyzację procesów spalania biomasy drzewnej dla precyzyjnego i zdalnego monitorowania produkcji energii o najwyższych standardach (teza 9). 1 Zestawienie tez: załącznik 1.

76 Perspektywy rozwoju badań naukowych w obszarze Bioenergia Stosunkowo mniejsze znaczenie dla przyszłości drzewnictwa w obszarze bioenergii mogą mieć natomiast badania ukierunkowane na zmiany w sferze zarządzania. Tabela 9 Istotność tez dla innowacyjnego rozwoju drzewnictwa w obszarze Bioenergia Nr Tezy Bilans ocen Indeks (punkty istotności procentowe*) 1 Wykorzystanie biomasy drzewnej na cele energetyczne przyspieszy rozwój odnawialnych źródeł energii, co przyczyni się do zmniejszenia obciążeń środowiska naturalnego gazowymi produktami spalania odpowiedzialnymi 63,6 59,1 za efekt cieplarniany 2 Wielokierunkowe i efektywne wykorzystanie dostępnych źródeł biomasy drzewnej, w tym rolniczej i z plantacji drzew szybkorosnących, sprzyjać będzie zrównoważonemu rozwojowi gospodarki i ochronie środowiska 81,8 65,9 naturalnego (zamknięcie obiegu węgla w przyrodzie) 3 Rozwój technik i technologii przerobu biomasy drzewnej na cele energetyczne zoptymalizuje jej materiałowe i energetyczne wykorzystanie 60,0 62,5 4 Nowe techniki i technologie wykorzystania energii słonecznej na cele energetyczne umożliwią dywersyfikację źródeł energii, w tym na potrzeby 40,0 47,5 własne sektora drzewnego 5 Technologie wytwarzania biopaliw drugiej i trzeciej generacji zintensyfikują rozwój energetyki opartej na surowcach odnawialnych 60,0 62,5 6 Nowoczesne biorafinerie zapewnią wysoką efektywność produkcji biopaliw z biomasy drzewnej 60,0 57,5 7 Rozwój maszyn i urządzeń do przerobu biomasy drzewnej umożliwi wytwarzanie nowoczesnych produktów energetycznych wysokiej jakości 60,0 62,5 8 Rozwój przemysłów maszynowego i elektronicznego ukierunkuje i zdynamizuje rozwój energetyki opartej na surowcach odnawialnych 60,0 62,5 9 Nowe urządzenia i techniki pomiarowe wykorzystujące technologie zintegrowane i automatyzacja procesów spalania biomasy drzewnej umożliwią precyzyjne i zdalne monitorowanie produkcji energii zapewniając najwyższe 60,0 65,0 jej standardy 10 Rozwój nowoczesnych technologii spalania biomasy drzewnej pozwoli na zwiększenie zagospodarowania drewna gorszej jakości i o małej wartości użytkowej (małowymiarowego, poklęskowego i posuszowego, z terenów 63,6 65,9 porolnych, nieużytków itp.) 11 Rozwój upraw drzew szybkorosnących będzie źródłem pozyskiwania surowca do produkcji biopaliw o rosnącym znaczeniu 63,6 68,2 12 Zdynamizowanie transferu wiedzy i technologii z zakresu bioenergii zapewni wzrost efektywności funkcjonowania sektora drzewnego i energetycznego 40,0 60,0 13 Zmiany w sferze zarządzania związane z bioenergią (m.in. elastyczność produkcji, nowe modele dystrybucji, nowoczesne techniki zarządzania, pogłębienie współpracy drzewnictwa i leśnictwa oraz sektora energetycznego) 0,0 47,5 przyczynią się do rozwoju i wzrostu efektywności sektora drzewne- go i energetycznego Mediana 60,0 62,5 * Bilans ocen oznacza różnicę ocen pozytywnych i negatywnych (wyrażonych procentowo), przy czym do ocen negatywnych zaliczone zostały odpowiedzi brak zdania. Źródło: Scenariusze rozwoju badań naukowych w drzewnictwie, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2010, s. 141.

77 76 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Przewidywane do realizacji w tym obszarze nurty badawcze powinny najsilniej korzystnie oddziaływać przede wszystkim na środowisko naturalne (indeks wpływu 88) tabela 10. Za istotny można uznać też wpływ zakładanych trendów rozwojowych na sferę naukowo-badawczą i optymalne wykorzystanie jej potencjału intelektualnego i technicznego (wskaźnik 75). Niżej natomiast oceniono możliwość wpływu ich realizacji na wzrost innowacyjności i konkurencyjności sektora drzewnego. Jak się wydaje, wynika to ze specyfiki przewidywanych badań w obszarze Bioenergia, powodującej, że ich oddziaływanie na innowacyjność i konkurencyjność będzie miało raczej charakter pośredni, poprzez wpływ na pozostałe efekty. Badania w tym obszarze będą miały prawdopodobnie stosunkowo niewielkie znaczenie dla wzmocnienia więzi miedzy sferą nauki i biznesu oraz na rynek pracy poprzez wzrost zatrudnienia. Z rozważanych trendów badawczych, najwyżej w kontekście przewidywanych skumulowanych efektów oceniony został rozwój maszyn i urządzeń do przerobu biomasy drzewnej (teza 7, indeks globalnego wpływu 76). W przyszłości ważny będzie także rozwój nowoczesnych biorafinerii produkujących biopaliwa z biomasy drzewnej oraz zdynamizowanie transferu wiedzy i technologii z zakresu bioenergii (tezy 6 i 12, indeks globalnego wpływu 75) tabela 11. Biorąc pod uwagę możliwe rezultaty realizacji przewidywanych trendów, nie dziwi natomiast (ze względu na uwarunkowania geopołożenia Polski) uznanie jako relatywnie najmniej ważnego, nurtu związanego z rozwojem technik i technologii wykorzystania energii słonecznej w sektorze drzewnym (teza 4, indeks globalnego wpływu 58). Faktyczne spełnienie się trendów rozwojowych ujętych w obszarze Bioenergia uzależnione jest od szeregu czynników, których oddziaływanie może być zarówno pozytywne, sprzyjające, jak i negatywne, o charakterze barier. Jako czynniki sprzyjające uznane zostały przez respondentów badania Delphi: możliwości techniczne zwłaszcza w wypadku realizacji zjawisk opisanych tezami: 1, 2, 3, 8, 9 i 12; akceptacja społeczna głównie w wypadku nurtów ujętych w tezach: 1, 2, 5, 10, 11 i 12; potencjał kadrowy i jego kompetencje przede wszystkim dla trendów zawartych w tezach: 2, 6, 12 i 13. Za bariery ich realizacji w przyszłości uczestnicy badania uznali natomiast: ograniczony popyt głównie w wypadku realizacji trendów zawartych w tezach: 6, 7, 8, 9, 10 i 11; koszty realizacji zwłaszcza dla realizacji nurtów ujętych w tezach: 3, 6, 7 i 8; niedobory surowca głównie w wypadku realizacji nurtów założonych w tezach: 5, 6, 7, 8, 9 i 12.

78 Perspektywy rozwoju badań naukowych w obszarze Bioenergia Tabela 10 Wpływ realizacji tez w obszarze Bioenergia na wybrane aspekty rozwoju drzewnictwa Nr Tezy korzystny wpływ na środowisko rozwój sfery nauki i badań [ ] Efekty realizacji tez wzrost zatrudnienia wzmocnienie więzi między sferą nauki i badań a praktyką gospodarczą [ ] zwiększenie oferty asortymentowej i jakościowej [ ] indeks wpływu realizacji tezy na efekty Wykorzystanie biomasy drzewnej na cele energetyczne przyspieszy rozwój odnawialnych źródeł energii, co przyczyni się do zmniejszenia obciążeń środowiska naturalnego gazowymi produktami spalania odpowiedzialnymi za efekt cieplarniany 2 Wielokierunkowe i efektywne wykorzystanie dostępnych źródeł biomasy drzewnej, w tym rolniczej i z plantacji drzew szybkorosnących, sprzyjać będzie zrównoważonemu rozwojowi gospodarki i ochronie środowiska naturalnego (zamknięcie obiegu węgla w przyrodzie) 3 Rozwój technik i technologii przerobu biomasy drzewnej na cele energetyczne zoptymalizuje jej materiałowe i energetyczne wykorzystanie 4 Nowe techniki i technologie wykorzystania energii słonecznej na cele energetyczne umożliwią dywersyfikację źródeł energii, w tym na potrzeby własne sektora drzewnego 5 Technologie wytwarzania biopaliw drugiej i trzeciej generacji zintensyfikują rozwój energetyki opartej na surowcach odnawialnych 6 Nowoczesne biorafinerie zapewnią wysoką efektywność produkcji biopaliw z biomasy drzewnej 7 Rozwój maszyn i urządzeń do przerobu biomasy drzewnej umożliwi wytwarzanie nowoczesnych produktów energetycznych wysokiej jakości wzrost innowacyjności sektora drzewnego [ ] wzrost konkurencyjności sektora drzewnego [ ] indeks globalnego wpływu tez 81,8 54,5 72,7 45,5 65,9 77,3 65,0 69,8 92,5 56,8 72,7 56,8 63,6 65,0 57,5 68,4 90,0 62,5 77,5 47,5 72,5 65,0 75,0 72,1 90,0 50,0 72,5 45,0 50,0 45,0 45,0 57,5 92,5 52,8 70,0 57,5 65,0 61,1 57,5 67,2 87,5 69,4 80,0 67,5 80,0 72,2 67,5 75,3 80,0 57,5 77,5 65,0 72,5 90,0 67,5 76,4

79 78 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia c.d. Tabeli Rozwój przemysłów maszynowego i elektronicznego ukierunkuje i zdynamizuje rozwój energetyki opartej na surowcach odnawialnych 9 Nowe urządzenia i techniki pomiarowe wykorzystujące technologie zintegrowane i automatyzacja procesów spalania biomasy drzewnej umożliwią precyzyjne i zdalne monitorowanie produkcji energii zapewniając najwyższe jej standardy 10 Rozwój nowoczesnych technologii spalania biomasy drzewnej pozwoli na zwiększenie zagospodarowania drewna gorszej jakości i o małej wartości użytkowej (małowymiarowego, poklęskowego i posuszowego, z terenów porolnych, nieużytków itp.) 11 Rozwój upraw drzew szybkorosnących będzie źródłem pozyskiwania surowca do produkcji biopaliw o rosnącym znaczeniu 12 Zdynamizowanie transferu wiedzy i technologii z zakresu bioenergii zapewni wzrost efektywności funkcjonowania sektora drzewnego i energetycznego 13 Zmiany w sferze zarządzania związane z bioenergią (m.in. elastyczność produkcji, nowe modele dystrybucji, nowoczesne techniki zarządzania, pogłębienie współpracy drzewnictwa i leśnictwa oraz sektora energetycznego) przyczynią się do rozwoju i wzrostu efektywności sektora drzewnego i energetycznego 86,1 58,3 75,0 57,5 67,5 70,0 65,0 70,6 92,5 52,5 82,5 57,5 63,9 75,0 66,7 73,6 86,4 65,9 59,1 38,6 63,6 65,9 60,0 65,2 75,0 72,5 77,3 63,6 72,5 72,5 65,0 71,1 80,0 65,0 83,3 70,0 69,4 71,9 77,8 75,1 90,0 61,1 62,5 40,0 50,0 62,5 62,5 64,4 Mediana 87,5 58,3 75,0 57,5 65,9 70,0 65,0 70,6 Teza z maksymalnym oddziaływaniem pozytywnym na efekt Teza z minimalnym oddziaływaniem pozytywnym na efekt Źródło: Scenariusze rozwoju badań naukowych w drzewnictwie, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2010, s

80 Perspektywy rozwoju badań naukowych w obszarze Bioenergia Tabela 11 Ranking tez w obszarze Bioenergia ze względu na ich globalny pozytywny wpływ na możliwe efekty Nr Tezy Indeks a 7 Rozwój maszyn i urządzeń do przerobu biomasy drzewnej umożliwi wytwarzanie nowoczesnych produktów energetycznych wysokiej jakości 6 Nowoczesne biorafinerie zapewnią wysoką efektywność produkcji biopaliw z biomasy drzewnej 12 Zdynamizowanie transferu wiedzy i technologii z zakresu bioenergii zapewni wzrost efektywności funkcjonowania sektora drzewnego i energetycznego 9 Nowe urządzenia i techniki pomiarowe wykorzystujące technologie zintegrowane i automatyzacja procesów spalania biomasy drzewnej umożliwią precyzyjne i zdalne monitorowanie produkcji energii zapewniając najwyższe jej standardy 3 Rozwój technik i technologii przerobu biomasy drzewnej na cele energetyczne zoptymalizuje jej materiałowe i energetyczne wykorzystanie 11 Rozwój upraw drzew szybkorosnących będzie źródłem pozyskiwania surowca do produkcji biopaliw o rosnącym znaczeniu 8 Rozwój przemysłów maszynowego i elektronicznego ukierunkuje i zdynamizuje rozwój energetyki opartej na surowcach odnawialnych 1 Wykorzystanie biomasy drzewnej na cele energetyczne przyspieszy rozwój odnawialnych źródeł energii, co przyczyni się do zmniejszenia obciążeń środowiska naturalnego gazowymi produktami spalania odpowiedzialnymi za efekt cieplarniany 2 Wielokierunkowe i efektywne wykorzystanie dostępnych źródeł biomasy drzewnej, w tym rolniczej i z plantacji drzew szybkorosnących, sprzyjać będzie zrównoważonemu rozwojowi gospodarki i ochronie środowiska naturalnego (zamknięcie obiegu węgla w przyrodzie) 5 Technologie wytwarzania biopaliw drugiej i trzeciej generacji zintensyfikują rozwój energetyki opartej na surowcach odnawialnych 10 Rozwój nowoczesnych technologii spalania biomasy drzewnej pozwoli na zwiększenie zagospodarowania drewna gorszej jakości i o małej wartości użytkowej (małowymiarowego, poklęskowego i posuszowego, z terenów porolnych, nieużytków itp.) 13 Zmiany w sferze zarządzania związane z bioenergią (m.in. elastyczność produkcji, nowe modele dystrybucji, nowoczesne techniki zarządzania, pogłębienie współpracy drzewnictwa i leśnictwa oraz sektora energetycznego) przyczynią się do rozwoju i wzrostu efektywności sektora drzewnego i energetycznego 4 Nowe techniki i technologie wykorzystania energii słonecznej na cele energetyczne umożliwią dywersyfikację źródeł energii, w tym na potrzeby własne sektora drzewnego 76,4 75,3 75,1 73,6 72,1 71,1 70,6 69,8 68,4 67,2 65,2 64,4 57,5 Mediana 70,6 a Indeks globalnego wpływu łączne oddziaływanie poszczególnych tez na analizowane potencjalne efekty ich realizacji. Źródło: Scenariusze rozwoju badań naukowych w drzewnictwie, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2010, s. 145.

81 80 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Co może dziwić, z badań wynika ponadto, że w analizowanym obszarze neutralnym czynnikiem realizacji w przyszłości przewidywanych trendów rozwojowych będą obowiązujące regulacje prawne. Wystąpienie trendów ujętych w tezach w obszarze Bioenergia jest możliwe w określonych uwarunkowaniach. Zdecydowanie największe znaczenie mają i będą miały działania związane z intensyfikacją prac naukowych i badawczorozwojowych. Ważne będą również: rozwój technologiczny i telekomunikacyjno-informatyczny oraz stosowanie specjalnych instrumentów ekonomicznych. Natomiast za relatywnie najmniej konieczne uznane zostały zmiany w systemie edukacji na poziomie średnim i wyższym. Realizacja trendów przewidywanych w obszarze Bioenergia będzie możliwa zasadniczo w latach Jednak niektóre zjawiska opisane w tezach mogą mieć miejsce dopiero po 2020 roku; za takie uznano: technologie wytwarzania biopaliw drugiej i trzeciej generacji (teza 5), nowe urządzenia i techniki pomiarowe wykorzystujące technologie zintegrowane i rozwój automatyzacji procesów spalania biomasy drzewnej (teza 9), rozwój upraw drzew szybkorosnących jako źródła pozyskiwania surowca do produkcji biopaliw (teza 11). Najmniej prawdopodobny jest rozwój nowych technik i technologii wykorzystania energii słonecznej na cele energetyczne, umożliwiających przy tym dywersyfikację źródeł energii, w tym na potrzeby własne sektora drzewnego (teza 4). Pozycja Polski w europejskiej przestrzeni naukowej i gospodarczej w obszarze Bioenergia oceniana jest jako przeciętna (46%) i niska (47%). Tylko 7% respondentów badania Delphi wskazało, że jest ona wysoka. Niezbyt optymistycznie została oceniona pozycja Polski w dziedzinach wyrażonych poszczególnymi tezami ocena wysoka nie przekroczyła 20%. Taką ocenę uzyskała teza 13, przewidująca, że zmiany w sferze zarządzania związane z bioenergią przyczynią się do rozwoju i wzrostu efektywności sektora drzewnego i energetycznego. Biorąc pod uwagę miejsce Polski w tematyce objętej tezami, mierzone wartościami indeksu pozycji, badani ocenili najwyżej tezy: 5, 13, 8, 1 i 10 (tabela 12). Interesujący jest też wynik samooceny respondentów pod względem znajomości zagadnień opisanych w poszczególnych tezach w obszarze Bioenergia. Około 61% badanych swoją wiedzę uznało za średnią, a 36% za niską, ale pozwalającą na ocenę tezy. Tylko 3% uczestników badania oceniło ją jako wysoką. Badanie Delphi umożliwiło dokonanie wyboru z wszystkich ocenianych trendów rozwojowych ujętych w tezach w obszarze Bioenergia tych najważniejszych dla przyszłości drzewnictwa w Polsce do 2020 roku. Wzięto przy tym pod uwagę przyjęte wcześniej założenia do wyznaczania preferencji dla przyszłych badań naukowych i opinie ekspertów uzyskane w trakcie burzy mózgów. Pozwoliło to na identyfikację w tym obszarze priorytetowych nurtów badawczych pod względem wpływu na innowacyjny rozwój sektora drzewnego i wzrost jego konkurencyjności (tabela 13).

82 Perspektywy rozwoju badań naukowych w obszarze Bioenergia Tabeli 12 Ranking tez w obszarze Bioenergia według pozycji Polski w tematyce nimi objętej w porównaniu z wiodącymi gospodarkami Europy Nr Tezy Indeks pozycji 5 Technologie wytwarzania biopaliw drugiej i trzeciej generacji zintensyfikują rozwój energetyki opartej na surowcach odnawialnych 13 Zmiany w sferze zarządzania związane z bioenergią (m.in. elastyczność produkcji, nowe modele dystrybucji, nowoczesne techniki zarządzania, pogłębienie współpracy drzewnictwa i leśnictwa oraz sektora energetycznego) przyczynią się do rozwoju i wzrostu efektywności sektora drzewnego i energetycznego 8 Rozwój przemysłów maszynowego i elektronicznego ukierunkuje i zdynamizuje rozwój energetyki opartej na surowcach odnawialnych 1 Wykorzystanie biomasy drzewnej na cele energetyczne przyspieszy rozwój odnawialnych źródeł energii, co przyczyni się do zmniejszenia obciążeń środowiska naturalnego gazowymi produktami spalania odpowiedzialnymi za efekt cieplarniany 10 Rozwój nowoczesnych technologii spalania biomasy drzewnej pozwoli na zwiększenie zagospodarowania drewna gorszej jakości i o małej wartości użytkowej (małowymiarowego, poklęskowego i posuszowego, z terenów porolnych, nieużytków itp.) 6 Nowoczesne biorafinerie zapewnią wysoką efektywność produkcji biopaliw z biomasy drzewnej 7 Rozwój maszyn i urządzeń do przerobu biomasy drzewnej umożliwi wytwarzanie nowoczesnych produktów energetycznych wysokiej jakości 2 Wielokierunkowe i efektywne wykorzystanie dostępnych źródeł biomasy drzewnej, w tym rolniczej i z plantacji drzew szybkorosnących, sprzyjać będzie zrównoważonemu rozwojowi gospodarki i ochronie środowiska naturalnego (zamknięcie obiegu węgla w przyrodzie) 3 Rozwój technik i technologii przerobu biomasy drzewnej na cele energetyczne zoptymalizuje jej materiałowe i energetyczne wykorzystanie 9 Nowe urządzenia i techniki pomiarowe wykorzystujące technologie zintegrowane i automatyzacja procesów spalania biomasy drzewnej umożliwią precyzyjne i zdalne monitorowanie produkcji energii zapewniając najwyższe jej standardy 12 Zdynamizowanie transferu wiedzy i technologii z zakresu bioenergii zapewni wzrost efektywności funkcjonowania sektora drzewnego i energetycznego 11 Rozwój upraw drzew szybkorosnących będzie źródłem pozyskiwania surowca do produkcji biopaliw o rosnącym znaczeniu 4 Nowe techniki i technologie wykorzystania energii słonecznej na cele energetyczne umożliwią dywersyfikację źródeł energii, w tym na potrzeby własne sektora drzewnego 40,0 40,0 35,0 31,8 31,8 30,0 30,0 27,3 25,0 25,0 25,0 22,7 20,0 Mediana 30,0 Źródło: Scenariusze rozwoju badań naukowych w drzewnictwie, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2010, s. 155.

83 82 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Makropriorytet Priorytetowe nurty badawcze w obszarze Bioenergia w Polsce do 2020 roku według badania Delphi Priorytet badawczy Tabela 13 Społeczeństwo i środowisko Techniki i technologie nowej generacji Urządzenia i procesy dla technologii nowej generacji Techniki i technologie, aparatura i systemy wspomagające procesy przerobu biomasy drzewnej Baza surowcowa Badania nad wielokierunkowym wykorzystaniem dostępnych źródeł biomasy drzewnej sprzyjającym zrównoważonemu rozwojowi gospodarki Technologie wytwarzania biopaliw drugiej i trzeciej generacji służące rozwojowi energetyki opartej na surowcach odnawialnych Nowe rozwiązania konstrukcji maszyn i urządzeń do przerobu biomasy drzewnej pozwalające na wytwarzanie nowoczesnych produktów energetycznych wysokiej jakości Nowe urządzenia i techniki pomiarowe wykorzystujące technologie zintegrowane i automatyzacja procesów spalania biomasy drzewnej umożliwiające monitorowanie produkcji energii Nowoczesne technologie spalania biomasy drzewnej z wykorzystaniem drewna gorszej jakości i o małej wartości użytkowej Uprawy drzew szybkorosnących jako źródło surowca do produkcji biopaliw Źródło: Scenariusze rozwoju badań naukowych w drzewnictwie, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2010, s Scenariusze rozwoju badań naukowych w obszarze Bioenergia Podstawowymi determinantami sprzyjającymi rozwojowi nauki w obszarze Bioenergia będą w nadchodzących latach możliwości techniczne prowadzenia badań, jak również możliwości efektywnego wdrażania ich wyników. Destymulująco natomiast oddziaływać może ograniczony (lub brak) popyt z jednej strony na badania z zakresu bioenergii, a z drugiej na produkty drzewne, głównie do wykorzystania energetycznego (jako nośniki energii). Spodziewany wpływ tych czynników na działalność badawczo-rozwojową w analizowanym obszarze może być jednak w nadchodzących latach zróżnicowany. Wyniki badania Delphi oraz opinie ekspertów uzyskane w trakcie burzy mózgów pozwoliły na wskazanie obszarów rozmieszczonych wokół wartości mediany czynnika sprzyjającego i niesprzyjającego oraz na dokonanie kwalifikacji trendów rozwojowych w badaniach naukowych przewidywanych do realizacji do 2020 roku w badanym obszarze do jednego z czterech scenariuszy: rozwojowego (optymistycznego), pesymistycznego (stagnacyjnego), realistycznego (najbardziej prawdopodobnego) i losowego (przypadkowego). Scenariusz optymistyczny (rozwojowy) przewiduje silne pozytywne oddziaływanie w przyszłości zasobów technicznych jako czynnika sprzyjającego prowadzeniu badań związanych z problematyką bioenergii, przy czym chodzi o wypo-

84 Perspektywy rozwoju badań naukowych w obszarze Bioenergia sażenie i możliwości techniczne tkwiące zarówno w sferze badawczo-rozwojowej, jak i w sektorze drzewnym, na rzecz którego ona działa. Jednocześnie, relatywnie nisko oceniono wpływ czynnika niesprzyjającego, tj. ograniczeń w popycie. Zatem do tego scenariusza zakwalifikowane zostały nurty badawcze opisane tezami w badaniu Delphi: 1, 2, 3, 5 i 12 (tabela 14). Oczekiwane efekty ich realizacji można określić jako przeciętne, chociaż dwa z nich uznane zostały jako priorytetowe dla innowacyjnego rozwoju drzewnictwa (dotyczące wielokierunkowego wykorzystania biomasy drzewnej oraz rozwoju technologii wytwarzania biopaliw drugiej i trzeciej generacji). Realizacja badań objętych scenariuszem rozwojowym powinna być możliwa już od 2015 roku, jednak rozwój technologii wytwarzania biopaliw drugiej i trzeciej generacji może mieć miejsce dopiero po 2020 roku. Do scenariusza pesymistycznego (stagnacyjnego) zakwalifikowane zostały nurty badawcze, w wypadku realizacji których zakłada się wystąpienie silnego wpływu negatywnego czynnika niesprzyjającego i stosunkowo słabego pozytywnego oddziaływania czynnika sprzyjającego, a więc badania naukowe opisane tezami: 4, 6, 7, 10, 11 i 13. Jak się przewiduje, duże znaczenie dla rozwoju drzewnictwa mogą mieć nurty: 6, 7 i 11, spodziewane efekty pozostałych oceniane są jako mniej znaczące (4, 10, 13). Trzy z tych nurtów mają charakter priorytetowy dla drzewnictwa (rozwój technologii spalania biomasy drzewnej, rozwój maszyn

85 84 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia i urządzeń do przerobu biomasy drzewnej na cele energetyczne oraz rozwój upraw drzew szybkorosnących). Okres ewentualnej realizacji badań z zakresu bioenergii przewidzianych tym scenariuszem przypada na lata ; po 2020 roku można się spodziewać przyspieszenia rozwoju plantacji drzew szybkorosnących dla celów energetycznych. Rok realizacji nurtów badawczych Scenariusze rozwoju badań naukowych w drzewnictwie do 2020 roku w obszarze Bioenergia Scenariusz optymistyczny (rozwojowy) rozwoju nurtów badawczych opisanych tezami (T) Globalny pozytywny wpływ realizacji nurtów badawczych na zakładane efekty* (korzystny wpływ na środowisko, wzrost zatrudnienia, rozwój sfery nauki i badań, wzmocnienie więzi między sferą nauki i biznesu, zwiększenie oferty asortymentowej i jakościowej materiałów i wyrobów drzewnych, wzrost innowacyjności i konkurencyjności sektora drzewnego): duży raczej duży raczej mały mały Tabela 14 Podstawowe uwarunkowania realizacji nurtów badawczych T1. Wykorzystanie biomasy drzewnej na cele energetyczne przyspieszy rozwój odnawialnych źródeł energii, co przyczyni się do zmniejszenia obciążeń środowiska naturalnego gazowymi produktami spalania odpowiedzialnymi za efekt cieplarniany 2017 T3. Rozwój technik i technologii przerobu biomasy drzewnej na cele energetyczne zoptymalizuje jej materiałowe i energetyczne wykorzystanie 2018 T2. Wielokierunkowe i efektywne wykorzystanie dostępnych źródeł biomasy drzewnej, w tym rolniczej Intensyfikacja prac naukowych i badawczorozwojowych Intensyfikacja prac naukowych i badawczorozwojowych Stosowanie specjalnych instrumentów ekonomicznych, finansowych i prawnych

86 Perspektywy rozwoju badań naukowych w obszarze Bioenergia T12. Zdynamizowanie transferu wiedzy i technologii z zakresu bioenergii zapewni wzrost efektywności funkcjonowania sektora drzewnego i energetycznego Po 2020 i z plantacji drzew szybkorosnących, sprzyjać będzie zrównoważonemu rozwojowi gospodarki i ochronie środowiska naturalnego Scenariusz pesymistyczny (stagnacyjny) rozwoju nurtów badawczych opisanych tezami (T) 2014 T10. Rozwój nowoczesnych technologii spalania biomasy drzewnej pozwoli na zwiększenie zagospodarowania drewna gorszej jakości i o małej wartości użytkowej Intensyfikacja prac naukowych i badawczorozwojowych Intensyfikacja prac naukowych i badawczorozwojowych T5. Intensyfikacja prac Technologie naukowych wytwarzania biopaliw drugiej rozwojowych i badawczo- i trzeciej generacji zintensyfikują rozwój energetyki opartej na surowcach odnawialnych 2018 T13. Zmiany w sferze zarządzania związane z bioenergią przyczynią się do rozwoju i wzrostu efektywności sektora drzewnego i energetycznego c.d. Tabeli 14 Stosowanie specjalnych instrumentów ekonomicznych, finansowych i prawnych Intensyfikacja prac naukowych i badawczorozwojowych Usprawnienie procesu transferu technologii Zmiana postaw producentów Intensyfikacja prac naukowych i badawczorozwojowych

87 86 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia * Oceny wyrażone indeksem globalnego wpływu odniesiono do przeciętnego jego poziomu mediany oraz 1-szego i 3-go kwartyla w szeregu uporządkowanym rosnąco. W efekcie każdą z ocen uznano za dużą (oceny między 3-cim kwartylem a wartością maksymalną), raczej dużą (oceny między medianą a 3-cim kwartylem), raczej małą (oceny między 1-wszym kwartylem a medianą), małą (oceny między wartością minimalną a 1-wszym kwartylem). Tx T6. Nowoczesne biorafinerie zapewnią wysoką efektywność produkcji biopaliw z biomasy drzewnej 2019 T7. Rozwój maszyn i urządzeń do przerobu biomasy drzewnej umożliwi wytwarzanie nowoczesnych produktów energetycznych wysokiej jakości numer tezy w badaniu Delphi w analizowanym obszarze badawczym badania priorytetowe dla rozwoju drzewnictwa i wzrostu jego innowacyjności c.d. Tabeli 14 Intensyfikacja prac naukowych i badawczorozwojowych Intensyfikacja prac naukowych i badawczorozwojowych 2020 T4. Intensyfikacja prac Nowe techniki naukowych i technologie wykorzystania energii rozwojowych i badawczo- słonecznej na cele energetyczne umożliwią dywersyfikację źródeł energii, w tym na potrzeby własne sektora drzewnego Po 2020 T11. Rozwój upraw drzew szybkorosnących będzie źródłem pozyskiwania surowca do produkcji biopaliw o rosnącym znaczeniu Intensyfikacja prac naukowych i badawczorozwojowych Stosowanie specjalnych instrumentów ekonomicznych, finansowych i prawnych Źródło: Scenariusze rozwoju badań naukowych w drzewnictwie, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2010, s Najważniejszym uwarunkowaniem realizacji w przyszłości badań naukowych w obszarze Bioenergia jest intensyfikacja działalności badawczo-rozwojowej w dziedzinie drzewnictwa. Ważne są specjalne instrumenty ekonomiczne, finansowe i prawne, których skuteczne oddziaływanie powinno wspierać

88 Perspektywy rozwoju badań naukowych w obszarze Bioenergia nie tylko prowadzenie bezpośrednio badań naukowych, ale również poprzez rozwój sektora drzewnego wpływać na zwiększanie zapotrzebowania na badania w zakresie bioenergii. Istotnym warunkiem prowadzenia badań w tym obszarze są zasoby techniczne, zarówno sfery badawczo-rozwojowej, jak i sektora drzewnego, dlatego w przyszłości konieczne jest stałe podnoszenie ich potencjału ilościowego i jakościowego. Ważny jest też popyt na te badania kreowany przez przemysł, a także zapotrzebowanie na produkty drzewne będące nośnikami energii. Popyt ten powinien wyznaczać kierunki i dynamikę zmian w sferze nauki i badań w dziedzinie drzewnictwa. Priorytety badawcze w scenariuszach rozwoju badań naukowych w obszarze Bioenergia Rozważając możliwe ścieżki rozwoju badań naukowych w obszarze Bioenergia do 2020 roku, należy zwrócić szczególną uwagę na nurty badawcze, które zostały uznane za priorytetowe dla innowacyjności zarówno sfery nauki, jak i sektora drzewnego. Zostały one przypisane do poszczególnych scenariuszy rozwoju badań naukowych w zależności od przewidywanej interakcji czynników kluczowych (sprzyjających oraz barier ich rozwoju) tabela 15. Priorytety badawcze w scenariuszach rozwoju badań naukowych w drzewnictwie do 2020 roku dotyczące obszaru Bioenergia Makropriorytet Społeczeństwo i środowisko Techniki i technologie nowej generacji Urządzenia i procesy dla technologii nowej generacji Baza surowcowa Techniki i technologie, aparatura i systemy wspomagające procesy przerobu biomasy drzewnej Priorytet badawczy Scenariusz optymistyczny (rozwojowy) Badania nad wielokierunkowym wykorzystaniem dostępnych źródeł biomasy drzewnej sprzyjającym zrównoważonemu rozwojowi gospodarki Technologie wytwarzania biopaliw drugiej i trzeciej generacji służące rozwojowi energetyki opartej na surowcach odnawialnych Scenariusz pesymistyczny (stagnacyjny) Nowe rozwiązania konstrukcji maszyn i urządzeń do przerobu biomasy drzewnej pozwalające na wytwarzanie nowoczesnych produktów energetycznych wysokiej jakości Nowoczesne technologie spalania biomasy drzewnej z wykorzystaniem drewna gorszej jakości i o małej wartości użytkowej Uprawy drzew szykorosnących jako źródło surowca do produkcji biopaliw Scenariusz przypadkowy (losowy) Tabela 15 Nowe urządzenia i techniki pomiarowe wykorzystujące technologie zintegrowane i automatyzacja procesów spalania biomasy drzewnej umożliwiające monitorowanie produkcji energii Źródło: Scenariusze rozwoju badań naukowych w drzewnictwie, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2010, s

89 88 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Należy podkreślić, że przedstawione scenariusze rozwoju badań naukowych w drzewnictwie w Polsce są wielowariantowym obrazem jego przyszłości stworzonym nie tyle przez autorów, co przez uczestników różnych form procesu foresightowego, to jest wszystkich zainteresowanych rozwojem tej dziedziny jako nauki i sektora gospodarczego. Efektem długofalowym wskazanych w nich trendów rozwojowych powinno być zwiększenie dostosowania podaży innowacyjnych rozwiązań techniczno-technologicznych do oczekiwań sfery biznesu (przedsiębiorców drzewnych) poprzez udoskonalenie oferty prac badawczych. Z pewnością możliwych ścieżek rozwojowych jest więcej, dlatego wynik dotychczasowych badań powinien stanowić inspirację do dalszej dyskusji o przyszłości nauki i rozwoju drzewnictwa w Polsce.

90 6 Rozwój nauki i badań w obszarze Bioenergia a innowacyjność branż sektora drzewnego w Polsce do 2020 roku 6.1. Wpływ priorytetowych kierunków badań w obszarze Bioenergia na innowacyjność branż sektora drzewnego w Polsce do 2020 roku Dla kreowania innowacyjności niezbędne są nauka i badania. Są one źródłem wiedzy, która tworzy potencjał innowacyjny w procesach doskonalenia produktów i technologii, zasobów ludzkich i struktur organizacyjnych 1. Dotyczy to również obszaru Bioenergia obszaru problemowego cechującego się interdyscyplinarnością badań oddziałujących na wszystkie branże drzewne. Jednak ocena badań naukowych i prac rozwojowych w kontekście ich wpływu na innowacyjność w dłuższej perspektywie czasowej jest trudna, zwłaszcza, że innowacją może być każda celowa, nowatorska i korzystna zmiana w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa, branży czy sektora, będąca bezpośrednim lub pośrednim rezultatem badań. Nie ma też jednej metody, uwzględniającej złożony charakter określonego nurtu badawczego z jego przyszłymi efektami innowacyjnymi, a więc umożliwiającej dokonanie pomiaru ich mierzalnych i niemierzalnych rezultatów. 1 B. Czerniejewski, Nauka i innowacyjność na potrzeby gospodarki, Infovide. Architekci Strategii Informacyjnych, Warszawa 2002.

91 90 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Główne założenia oceny wpływu badań naukowych w obszarze Bioenergia na innowacyjność branż sektora drzewnego Zadaniem procesu oceny nurtów badawczych w obszarze Bioenergia, przewidywanych w Polsce do 2020 roku, było określenie zakresu i charakteru ich spodziewanego wpływu na innowacyjny rozwój sektora drzewnego jako całości oraz jego poszczególnych branż. Była to zatem próba ujęcia potencjału (mierzalnego i niemierzalnego) nauki i badań w tym obszarze w oddziaływaniu na wzrost innowacyjności i międzynarodowej konkurencyjności sektora drzewnego w nadchodzących latach. Ostatecznie uzyskano opinię o możliwościach aplikowania oczekiwanych rezultatów prac badawczych i rozwojowych w obszarze Bioenergia do praktyki gospodarczej. Kwalifikacja kierunków badań naukowych przewidywanych do realizacji w obszarze Bioenergia do 2020 roku pod kątem ich wpływu na innowacyjność sektora drzewnego oparta została na wywodzącej się z planowania strategicznego metodzie technologii kluczowej (krytycznej) 1. Zastosowanie elementów tej metody pozwoliło na określenie priorytetów badawczych o charakterze kluczowym, to jest: z jednej strony o szczególnie dużym potencjale (znaczeniu) w zakresie wpływu na oczekiwany innowacyjny rozwój analizowanego obszaru oraz sektora drzewnego i wzrost jego konkurencyjności w powiązaniu z rozwojem ekonomicznym i społecznym kraju, z drugiej strony z relatywnie największymi możliwościami realizacji w przyszłości. Priorytetyzacja nurtów badawczych została dokonana za pomocą zestawu kryteriów oraz odpowiednio sformułowanych szczegółowych, zindywidualizowanych mierników innowacyjności i indykatorów wykonalności, względem których oceniano rangę ( krytyczność ) poszczególnych badań 2. W grupie kryteriów oceniających wpływ analizowanych priorytetów badawczych na innowacyjność i konkurencyjność branż sektora drzewnego (ich znaczenie dla wzrostu innowacyjności sektora drzewnego), z uwzględnieniem ich wpływu na rozwój ekonomiczno-społeczny kraju, wyróżniono: kryteria ekonomiczne, z takimi miernikami, jak: wzrost efektywności produkcji (wzrost wydajności, obniżka kosztów), umocnienie pozycji na rynku (wzrost udziału w rynku krajowym i/lub międzynarodowym), 1 Foresight technologiczny, Podręcznik, op. cit.; P. Kopyciński, Ł. Mamica, Operacjonalizacja metodologii badań foresight, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006; L. J. Jasiński, Treść i przykłady badań typu foresight, Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, Warszawa Szczegółowy opis kryteriów zob.: Foresight w drzewnictwie Polska 2020, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2011.

92 Rozwój nauki i badań w obszarze Bioenergia a innowacyjność rozwój nowych i/lub zmodernizowanych produktów/procesów (wzrost produkcji, wzrost sprzedaży, wzrost zużycia/konsumpcji), wzrost eksportu (wyrobów o dużej wartości dodanej, nowych i zmodernizowanych, wysokoprzetworzonych), rozwój automatyzacji produkcji (wzrost wyposażenia w środki automatyzacji procesów produkcyjnych), optymalizacja wykorzystania surowca drzewnego (wzrost oszczędności zasobów surowca drzewnego), wzrost efektywności energetycznej, kryteria społeczne, w których jako podstawowe mierniki wskazano: wzrost zaspokojenia potrzeb społecznych, podniesienie jakości życia społeczeństwa (wzrost ochrony zdrowia i bezpieczeństwa kadry pracowniczej, użytkowników produktów drzewnych i całego społeczeństwa), zwiększenie ochrony środowiska naturalnego, rozwój rynku pracy (nowe miejsca pracy), wzrost wykorzystania technologii informacyjnych i komunikacyjnych, kryterium rozwoju potencjału badawczego i wzrostu jego innowacyjności jako kompleksowo oceniające wpływ poszczególnych nurtów badawczych na rozwój i innowacyjność sfery nauki i badań w drzewnictwie. Z kolei w grupie indykatorów pozwalających na określenie możliwości realizacji priorytetowych nurtów badawczych w obszarze Bioenergia w Polsce do 2020 roku wyodrębniono kryteria: oceniające potencjał badawczy sfery nauki i badań w odniesieniu do tego nurtu badawczego, dla którego przyjęto mierniki dotyczące: zasobów kadrowych (stan i organizacja zasobów kadrowych, szeroko rozumianego kapitału ludzkiego), infrastruktury badawczej (zasobów i stanu), źródeł i możliwości finansowania, możliwości współpracy międzynarodowej, oceniające potencjał wdrożeniowy wyników badań w tym nurcie badawczym, dla którego wybrano mierniki odnoszące się do: popytu na wyniki badań (również świadomości potrzeby korzystania z wyników prac badawczych dla osiągnięcia celów rozwojowych), możliwości finansowania wdrożenia wyników badań, wsparcia ekonomicznego, prawnego i politycznego wdrożeń wyników badań. Oceny uzyskane przez poszczególne nurty badawcze pozwoliły na hierarchizację badań po pierwsze według ich potencjalnego wpływu na innowacyjność branż drzewnych w okresie będącym przedmiotem analizy i po drugie adekwatnie do przewidywanych możliwości ich realizacji (wykonalności) w nadchodzą-

93 92 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia cych latach. Umożliwiło to wydzielenie z badań uznanych za najważniejsze dla przyszłości drzewnictwa w Polsce do 2020 roku: priorytetów badawczych o relatywnie największym znaczeniu dla innowacyjnego rozwoju branż sektora drzewnego i jednocześnie ze stosunkowo dużymi, realnymi możliwościami realizacji w przyszłości, a więc priorytetów o charakterze kluczowym, priorytetów badawczych o wysokim potencjale oddziaływania w przyszłości na innowacyjność branż drzewnych, jednak z względnie mniejszymi szansami realizacji. Lista kluczowych kierunków badawczych oraz nurtów, które ze względu na swoje znaczenie, a jednocześnie mniejsze możliwości realizacji, wymagają szczególnych działań wspierających politycznych, ekonomicznych czy prawnych, powinna stanowić podstawę informacyjną dla organów kreujących politykę naukową i gospodarczą w Polsce, zwłaszcza przy ustalaniu krajowych priorytetów w dziedzinie drzewnictwa i jego otoczeniu (w tym w leśnictwie), a także w ujęciach problemowych (horyzontalnych), na przykład dotyczących konkurencyjności oraz rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Ocena priorytetowych kierunków badań naukowych w obszarze Bioenergia W obszarze Bioenergia proces ewaluacji pod kątem znaczenia dla innowacyjności sektora drzewnego i możliwości realizacji do 2020 roku objął 6 nurtów badawczych. Zostały one uznane przez ekspertów (w tym uczestników badania Delphi) za priorytetowe dla rozwoju polskiego drzewnictwa i pogrupowane w pięciu spójnych merytorycznie makropriorytetach: Społeczeństwo i środowisko, Techniki i technologie nowej generacji, Urządzenia i procesy dla technologii nowej generacji, Techniki i technologie, aparatura i systemy wspomagające procesy przerobu biomasy drzewnej oraz Baza surowcowa (tabela 16). Badania naukowe w obszarze Bioenergia wiążą się z zagadnieniami poszukiwania i oceny możliwości wykorzystania dostępnych źródeł energii odnawialnej, w tym przede wszystkim biomasy drzewnej. Ujmowane są w kontekście konieczności ochrony środowiska i zapobiegania zmianom klimatu. Odnoszą się do wszystkich branż drzewnych, a ich wyniki mają stymulować innowacyjność całego sektora drzewnego. Nurty badawcze przewidziane do realizacji w Polsce do 2020 roku są zgodne z priorytetami rozwoju Europy i kraju rozwoju zrównoważonego, opartego na racjonalnym wykorzystaniu dostępnych zasobów naturalnych i energetycznych, przeciwdziałającego zmianom klimatu poprzez między innymi ograniczenie emisji CO 2, zwiększającego bezpieczeństwo energetyczne przez wykorzystanie czystej i efektywnej energii ze źródeł odnawialnych.

94 Rozwój nauki i badań w obszarze Bioenergia a innowacyjność Tabela 16 WPŁYW REALIZACJI PRIORYTETÓW BADAWCZYCH W OBSZARZE BIOENERGIA NA INNOWACYJNOŚĆ SEKTORA DRZEWNEGO W POLSCE DO 2020 ROKU Makropriorytety Społeczeństwo i środowisko Techniki i technologie nowej generacji Urządzenia i procesy dla technologii nowej generacji Techniki i technologie, aparatura i systemy wspomagające procesy przerobu biomasy drzewnej Baza surowcowa Kryteria oceny Kryteria oceny wpływu realizacji nurtu badawczego na innowacyjność Kryteria ekonomiczne: Priorytety badawcze (nurty badawcze uznane za najważniejsze dla rozwoju innowacyjności sektora drzewnego w Polsce do 2020 roku) Badania nad wielokierunkowym wykorzystaniem dostępnych źródeł biomasy drzewnej sprzyjającym zrównoważonemu rozwojowi gospodarki Technologie wytwarzania biopaliw drugiej i trzeciej generacji służące rozwojowi energetyki opartej na surowcach odnawialnych Nowe rozwiązania konstrukcji maszyn i urządzeń do przerobu biomasy drzewnej pozwalające na wytwarzanie nowoczesnych produktów energetycznych wysokiej jakości Nowe urządzenia i techniki pomiarowe wykorzystujące technologie zintegrowane i automatyzacja procesów spalania biomasy drzewnej umożliwiające monitorowanie produkcji energii Nowoczesne technologie spalania biomasy drzewnej z wykorzystaniem drewna gorszej jakości i o małej wartości użytkowej Uprawy drzew szybkorosnących jako źródło surowca do produkcji biopaliw P1 P2 P3 P4 P5 P Oceny w skali 1 do 5 (średnia z ocen ekspertów) wzrost efektywności produkcji 4,0 4,0 4,0 4,7 4,0 3,0 umocnienie pozycji na rynku 4,0 4,0 3,7 3,7 4,0 3,0 rozwój nowych i/lub zmodernizowanych produktów/procesów 4,7 4,3 4,0 4,0 4,7 3,7

95 94 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia c.d. Tabeli wzrost eksportu 3,0 3,0 3,3 3,3 3,3 3,3 rozwój automatyzacji produkcji 3,7 3,7 4,7 5,0 4,7 3,0 optymalizacja/racjonalizacja wykorzystania surowca drzewnego 5,0 4,3 4,7 4,0 4,7 5,0 wzrost efektywności energetycznej 4,0 4,7 5,0 5,0 4,7 4,3 Kryteria społeczne: wzrost zaspokojenia potrzeb społecznych podniesienie jakości życia społeczeństwa zwiększenie ochrony środowiska naturalnego 4,0 4,3 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 3,7 4,0 4,0 4,0 4,0 4,3 4,3 4,3 4,3 4,3 4,7 rozwój rynku pracy 3,7 3,3 3,3 3,3 3,3 4,0 wzrost wykorzystania technologii informacyjnych i komunikacyjnych Kryteria inne: rozwój potencjału badawczego i wzrost jego innowacyjności Przeciętna ocena łączna potencjał innowacyjny Kryteria oceny możliwości realizacji nurtów badawczych (uwarunkowania wykonalności) Potencjał badawczy: zasoby kadrowe dla realizacji nurtu badawczego infrastruktura badawcza dla realizacji nurtu badawczego 3,0 3,7 3,7 4,0 3,3 3,0 3,7 3,7 4,3 4,3 4,3 3,0 3,93 3,92 4,08 4,12 4,10 3,69 Oceny w skali 1 do 5 (średnia z ocen ekspertów) 4,0 4,0 3,7 4,0 4,0 4,7 4,0 3,3 3,3 3,3 4,0 4,0

96 Rozwój nauki i badań w obszarze Bioenergia a innowacyjność c.d. Tabeli źródła i możliwości finansowania nurtu badawczego 3,3 3,7 3,3 3,3 3,7 3,7 możliwości współpracy międzynarodowej przy realizacji nurtu badawczego 4,0 4,7 3,7 4,0 4,7 4,7 Potencjał wdrożeniowy: popyt na wyniki nurtu badawczego 4,0 4,7 4,0 3,7 4,0 4,7 możliwości finansowania wdrożenia wyników nurtu badawczego 3,3 3,7 3,3 3,3 3,7 3,7 wsparcie ekonomiczne, prawne, polityczne wdrożenia wyników nurtu badawczego 3,7 3,3 3,3 3,3 3,7 3,7 Przeciętna ocena łączna potencjał wykonalności 3,76 3,91 3,51 3,56 3,97 4,17 P1 P6 priorytety badawcze Skala ocen ekspertów od 1do 5: 1 punkt ocena bardzo niska, 2 punkty ocena niska, 3 punkty ocena średnia, 4 punkty ocena wysoka, 5 punktów ocena bardzo wysoka. Ocena łączna (przeciętna) potencjał innowacyjny i potencjał wykonalności nurtu badawczego: 1,00-1,99 bardzo niski, 2,00-2,99 niski, 3,00-3,99 średni, 4,00-4,49 wysoki, 4,50-5,00 bardzo wysoki. Źródło: Foresight w drzewnictwie Polska 2020, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2011.

97 96 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Priorytetyzacja analizowanych kierunków badawczych według ich przewidywanego potencjału innowacyjnego, a więc wpływu na rozwój w przyszłości innowacyjności sektora drzewnego i jego branż, oznaczała ich uszeregowanie w następującej kolejności: 1. Nowe urządzenia i techniki pomiarowe wykorzystujące technologie zintegrowane i automatyzacja procesów spalania biomasy drzewnej umożliwiające monitorowanie produkcji energii (Priorytet P4, potencjał innowacyjny 4,12), 2. Nowoczesne technologie spalania biomasy drzewnej z wykorzystaniem drewna gorszej jakości i o małej wartości użytkowej (Priorytet P5, potencjał innowacyjny 4,10), 3. Nowe rozwiązania konstrukcji maszyn i urządzeń do przerobu biomasy drzewnej pozwalające na wytwarzanie nowoczesnych produktów energetycznych wysokiej jakości (Priorytet P3, potencjał innowacyjny 4,08), 4. Badania nad wielokierunkowym wykorzystaniem dostępnych źródeł biomasy drzewnej sprzyjającym zrównoważonemu rozwojowi gospodarki (Priorytet P1, potencjał innowacyjny 3,93), 5. Technologie wytwarzania biopaliw drugiej i trzeciej generacji służące rozwojowi energetyki opartej na surowcach odnawialnych (Priorytet P2, potencjał innowacyjny 3,92), 6. Uprawy drzew szybkorosnących jako źródło surowca do produkcji biopaliw (Priorytet P6, potencjał innowacyjny 3,69). Spodziewane oddziaływanie wyników badań z zakresu bioenergii na wzrost innowacyjności sektora drzewnego będzie co najmniej średnie (oceny ekspertów od 3,69 do 4,12). Potencjał innowacyjny tych badań przejawiać się powinien przede wszystkim w efektach ekonomicznych (średnia ocen od 3,61 do 4,30), przy czym głównie powinien to być wzrost efektywności energetycznej, optymalizacja zużycia surowca drzewnego z wszystkich dostępnych źródeł i wzrost efektywności produkcji branż drzewnych. Znaczące powinny być jednak również społeczne rezultaty analizowanych nurtów, szczególnie dotyczy to ochrony środowiska naturalnego, wzrostu zaspokojenia potrzeb społecznych oraz poprawy jakości życia społeczeństwa. Najwyżej w kontekście potencjału innowacyjnego zostały ocenione badania nad rozwojem urządzeń i technik pomiarowych wykorzystujących technologie zintegrowane, badania nad nowoczesnymi technologiami spalania biomasy drzewnej i nowymi rozwiązaniami konstrukcyjnymi maszyn i urządzeń do przerobu biomasy drzewnej, a więc badania, których realizacja i wyniki mają umożliwić otrzymywanie produktów energetycznych wysokiej jakości, z wykorzystaniem drewna gorszej jakości i małej wartości użytkowej oraz stałe monitorowanie produkcji energii (P4, P5, P3). Stosunkowo małe znaczenie dla innowacyjności sektora drzewnego będą miały natomiast prace badawcze dotyczące upraw drzew szybkorosnących jako źródła surowca do produkcji biopaliw (P6).

98 Rozwój nauki i badań w obszarze Bioenergia a innowacyjność Badania związane z produkcją biopaliw (szczególnie drugiej generacji) z surowca pochodzącego z plantacji drzew szybkorosnących są relatywnie nowym kierunkiem, w dobie paradygmatu czystej energii mają jednak duże perspektywy rozwojowe, zarówno w kontekście ich możliwych efektów ekonomicznych, jak i potencjalnego wpływu na środowisko (pozytywnego i negatywnego) 1. Zdaniem ekspertów, właśnie ten nurt badawczy (P6) ma w perspektywie do 2020 roku największe możliwości realizacji (potencjał wykonalności 4,17), głównie ze względu na wysoko oceniany w tym zakresie potencjał badawczy sfery nauki w drzewnictwie (zasoby kadrowe, infrastrukturę badawczą i duże możliwości międzynarodowej współpracy). Stosunkowo duży będzie też przewidywany popyt na wyniki tych badań (średnia ocen ekspertów 4,7). Duże szanse na realizację w nadchodzących latach mają także badania nad nowoczesnymi technologiami spalania biomasy drzewnej z wykorzystaniem drewna gorszej jakości i o mniejszej wartości użytkowej (P5, potencjał wykonalności 3,97) oraz skierowane na technologie wytwarzania biopaliw drugiej generacji (P2, potencjał wykonalności 3,91). 1 A. Szeptycki, Biopaliwa zalecenia UE, potrzeby, realne możliwości produkcji, Inżynieria Rolnicza 2007, nr 7.

99 98 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Ocena możliwości oddziaływania poszczególnych nurtów badawczych z obszaru Bioenergia na wzrost innowacyjności sektora drzewnego oraz ich wykonalności do 2020 roku pozwoliła na wskazanie badań o charakterze kluczowym, tj. o największym potencjale innowacyjności i relatywnie wysokich szansach urzeczywistnienia. Za takie uznano badania nad nowoczesnymi technologiami spalania biomasy drzewnej z wykorzystaniem drewna gorszej jakości i o małej wartości użytkowej (P5, potencjał innowacyjności 4,10, potencjał wykonalności 3,97). Proces ewaluacji umożliwił też wytypowanie kierunków badawczych o dużym znaczeniu dla innowacyjnego rozwoju drzewnictwa, jednak z niżej ocenianymi szansami realizacji w przyszłości. Są to badania dotyczące: nowych rozwiązań konstrukcji maszyn i urządzeń do przerobu biomasy drzewnej pozwalających na wytwarzanie nowoczesnych produktów energetycznych wysokiej jakości (P3, potencjał innowacyjności 4,08, potencjał wykonalności 3,51), nowych urządzeń i technik pomiarowych wykorzystujących technologie zintegrowane i automatyzacji procesów spalania biomasy drzewnej umożliwiających monitorowanie produkcji energii (P4, potencjał innowacyjności 4,12, potencjał wykonalności 3,56). Te kierunki badawcze wymagają szczególnej uwagi i inwestowania w procesy ich realizacji i wdrożenia ich wyników do praktyki gospodarczej. Przeprowadzona ocena nurtów badawczych przewidzianych do realizacji w polskim drzewnictwie do 2020 roku w kontekście ich znaczenia dla innowacyjnego rozwoju sektora drzewnego ma charakter ekspercki. Ze względów obiektywnych mogła objąć tylko wybrane nurty badawcze, które na poszczególnych, wcześniejszych etapach procesu foresightowego uznane zostały za najważniejsze dla przyszłości polskiego drzewnictwa. Mimo to, ocena ta może stać się cennym źródłem informacji o procesach decydujących o efektach i powodzeniu podejmowanych i planowanych badań naukowych oraz bazą wiedzy dla organów i gremiów kształtujących politykę naukową i gospodarczą. Takie jest bowiem zadanie foresightu, który może i powinien być jednym z elementów kształtowania polityki naukowej i innowacyjnej państwa. Wspierać powinien także tworzenie strategii rozwojowych sektora drzewnego i jego branż. Należy jednak podkreślić, że praktycznym instrumentem dla decydentów stać się może foresight dopiero wtedy, gdy ma charakter procesu stałego (powtarzalnego) i niezmiennie doskonalonego.

100 6.2. Przyszłość badań w obszarze Bioenergia w Polsce do 2020 roku wizja Lidera Obszaru Badawczego Bioenergia czym jest? Bioenergia jest pojęciem, pod którym rozumieć należy wszelakie rodzaje energii, do wytworzenia której zużywa się naturalne nośniki takie, jak energię wody, wiatru, słońca, energię wnętrza ziemi (energia geotermalna) oraz energię uwalnianą w trakcie termicznej destrukcji biomasy. Spośród wymienionych wyżej źródeł, energia wody, wiatru i geotermalna związane są z lokalnymi uwarunkowaniami, pozostałe dwa mają charakter uniwersalny i mogą skupiać uwagę badaczy związanych z drzewnictwem. Inna definicja bioenergii wskazuje na biomasę jako jej główne źródło. Ze względu na specyficzną strukturę polskiej elektroenergetyki, ponad 90% energii pozyskiwanej ze źródeł odnawialnych wytwarza się poprzez przetwarzanie biomasy. Najważniejsze obszary badań Z powyższego krótkiego omówienia wynika, że głównymi kierunkami poszukiwań badawczych w drzewnictwie będzie wielokierunkowe przetwarzanie różnego rodzaju biomasy gwarantujące uzyskanie biopaliw o odpowiednich właściwościach dla określonych zastosowań. Oprócz biomasy, równie ważny kierunek poszukiwań stanowić może wykorzystanie energii słonecznej jako praktycznie niewyczerpalnego źródła energii. Wykorzystanie energii słonecznej Układy energetyczne oparte na energii pochodzącej z promieniowania słonecznego należą dotychczas do nieczęsto wykorzystywanych rozwiązań. Barierą ograniczającą szersze stosowanie układów solarnych są stosunkowo wysokie koszty

101 100 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia inwestycyjne instalacji oraz rozpowszechnione poglądy o ich rzekomo niskiej sprawności (układ działa wtedy, kiedy świeci słońce). Badania naukowe w zakresie zastosowań systemów pozyskania ciepła powinny być skierowane na tworzenie różnych konstrukcji i rozwiązań systemów grzewczych opartych na energii słonecznej. W tym obszarze zainteresowanie naukowców powinno koncentrować się na poznaniu zjawisk zachodzących w trakcie wymiany ciepła zarówno w prostych (tanich) układach cieplnych, jak i w skomplikowanych systemach powiązanych z konwencjonalnymi układami wytwarzającymi energię cieplną dla zakładów drzewnych. Oczekiwaniem zakładów produkcyjnych branż drzewnych jest uzyskanie informacji o typoszeregach układów solarnych i potencjalnych ich zastosowaniach od najprostszych konstrukcji możliwych do wykorzystania przy podsuszaniu surowców drzewnych w produkcji biopaliw lub tworzyw drzewnych, po skomplikowane układy działające w skojarzeniu z konwencjonalnymi urządzeniami do otrzymywania ciepła wraz z układami automatyki i sterowania umożliwiającymi optymalizację procesów pozyskania i wymiany ciepła. Głównymi obszarami zastosowań układów solarnych w szeroko rozumianym przemyśle drzewnym mogą być różne układy suszące przydatne zarówno do rozdrobnionych materiałów drzewnych, jak i do różnego rodzaju materiałów tartych. Dodatkowy kierunek zastosowań to urządzenia poprawiające komfort pracy zatrudnionych pracowników (urządzenia wytwarzające ciepło i chłód). Otrzymywanie energii cieplnej poprzez spalanie drzewnych biopaliw stałych Technika spalania paliw z biomasy w ostatnim czasie bardzo się rozwinęła. Umożliwiło to wytwarzanie urządzeń kotłowych nowej generacji, dedykowanych do spalania paliw z biomasy o określonych właściwościach (szeroki zakres wilgotności, zawartości składników mineralnych, wartości opałowej), umożliwiających wytwarzanie ciepła z biopaliw różniących się znacznie parametrami użytkowymi. Obecnie funkcjonujące w przedsiębiorstwach drzewnych urządzenia energetyczne mogą wytwarzać ciepło z dużą sprawnością, występują jednak ograniczenia w stosowaniu paliw w szerokim zakresie ich parametrów. Badania naukowe w tej dziedzinie powinny być ukierunkowane na poszukiwanie uniwersalnych konstrukcji umożliwiających spalanie różnych rodzajów biomasy takich, jak: biomasa drzewna, zielna, owocowa, biomasowe odpady przemysłowe (np. odpady meblarskie, z przemysłu owocowo-warzywnego, drewno poużytkowe) i inne, przy uwzględnieniu ich specyficznych właściwości. Dużym problemem dla użytkowników kotłów opalanych biomasą jest zmieniający się w dużym zakresie udział składników mineralnych (popiół) i wilgoci. Ponadto, w ramach jednego rodzaju biopaliw stałych (np. drzewnych) występują znaczące różnice składu chemicznego wpływające niekorzystnie na przebieg procesu spalania i trwałość urządzeń kotłowych. Obecnie obserwuje się olbrzymie zainteresowanie zakładów energetycznych biomasą roślinną, która może

102 Rozwój nauki i badań w obszarze Bioenergia a innowacyjność zostać wykorzystana w charakterze biopaliwa. Wobec dużego zamieszania na rynku biopaliw stałych paliwa te spalane są często w postaci mieszanek o nieustalonych do końca parametrach. Obecnie użytkowane kotły przeznaczone są do spalania biopaliw o ściśle określonych właściwościach w stosunkowo wąskim zakresie. Dużym wyzwaniem dla konstruktorów i naukowców są poszukiwania nowych rozwiązań technicznych pozwalających na spalanie paliw o parametrach zmieniających się w trakcie procesu. Dotyczy to szczególnie wartości opałowej paliwa, temperatury topnienia popiołów (co wpływa na proces szlakowania rusztów), składu chemicznego paliwa (w zakresie udziału podstawowych pierwiastków azotu, siarki, chloru), co wpłynąć może zarówno na wzrost szybkości procesów korozyjnych w kotle, jak i wzrost emisji toksycznych produktów spalania (tlenki azotu, dwutlenek siarki, chlorowodór). Nowoczesny proces energetycznego spalania powinien się cechować bardzo wysoką sprawnością energetyczną, szybką reakcją na zmianę parametrów spalanego paliwa (szczególnie wartości opałowej), niską (bliską zera) emisją toksycznych produktów spalania. Taki proces stanowi wyzwanie zarówno dla badaczy, jak i dla konstruktorów. Wytwarzanie biopaliw stałych Oprócz konstrukcji palenisk przeznaczonych do spalania biomasy niezwykle istotnym problemem jest kwestia właściwego przygotowania paliwa. Prace badawcze w tym zakresie powinny być prowadzone w wielu kierunkach. Pierwszy wiąże się z przygotowaniem biomasy drzewnej do dalszego przetwarzania poprzez mechaniczną jej obróbkę. Poszukiwania badaczy i konstruktorów powinny być nakierowane na zwiększenie wydajności i obniżenie energochłonności urządzeń rozdrabniających, zwiększenie trwałości narzędzi tnących oraz poprawę jednorodności rozdrobnionego materiału. Kolejnym aspektem oczekiwanych badań powinno być obniżenie wilgotności świeżej biomasy drzewnej poprzez zastosowanie nowych rozwiązań urządzeń suszących. Podwyższenie sprawności instalacji suszących wraz z obniżeniem energochłonności zastosowanych rozwiązań technicznych w znacznym stopniu może wpłynąć na koszty wytwarzania biopaliw. W wypadku wytwarzania paliw skompresowanych (brykietów, peletów) obserwuje się duże zainteresowanie wytwórców technologiami umożliwiającymi podwyższenie wydajności oraz obniżenie energochłonności i materiałochłonności procesu. Tego rodzaju efekty uzyskać można poprzez konstruowanie urządzeń o nowatorskich rozwiązaniach bądź poprzez poszukiwania nowych i ulepszanie tradycyjnych technologii kompresji biomasy. Ze względu na ograniczoną podaż surowców drzewnych na rynkach biomasy energetycznej coraz częściej do wytwarzania biopaliw stosuje się surowce pochodzące z upraw rolniczych. Ze względu na ich niekorzystne właściwości tech-

103 102 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia nologiczne, ciekawym rozwiązaniem jest poszukiwanie biopaliw o oczekiwanych właściwościach poprzez łączenie różnych rodzajów biomasy o kontrolowanym składzie jakościowym i ilościowym. Innym kierunkiem badań związanych z otrzymywaniem biopaliw są próby poprawienia ich niekorzystnych cech poprzez obróbkę fizyczno-chemiczną. Jednym z takich działań jest zastosowanie procesu tzw. taryfikacji, polegającego na obróbce termicznej rozdrobnionego materiału roślinnego w atmosferze gazu obojętnego. W efekcie takich działań uzyskać można materiał przeznaczony do wytwarzania biopaliw o podwyższonych właściwościach palnych (wyższa wartość opałowa, niższa higroskopijność). Kolejnym działaniem mającym na celu uzyskanie paliwa z biomasy o wysokich walorach użytkowych jest obróbka materiałów roślinnych z wykorzystaniem procesów pirolitycznych. Pomimo faktu, iż produkty suchej destylacji drewna znane są od dawna, cały czas istnieje zapotrzebowanie na ulepszone rozwiązania technologiczne mające na celu uzyskanie tańszego produktu o wyższych (niż obecnie) walorach użytkowych z surowców gorszej jakości. Duże znaczenie przywiązuje się do aspektów ekologicznych tego procesu, stanowiącego znaczne obciążenie dla środowiska. Wytwarzanie biopaliw ciekłych Ze względu na ogromne zapotrzebowanie na ciekłe paliwa transportowe, zauważa się silną presję na jednostki badawcze w związku z poszukiwaniem odpowiedników tradycyjnych paliw wytwarzanych z surowców odnawialnych. Prace badawcze w tym zakresie prowadzone są w kilku kierunkach. Pierwszy z nich ma prowadzić do otrzymywania olejów napędowych (tzw. biodiesel) na drodze szybkiej pirolizy cząstek roślinnych w stosunkowo wysokiej temperaturze. Znana dzisiaj technologia pozwala na uzyskanie paliwa o zadowalających parametrach użytkowych, jednakże wydajność tego procesu jest jeszcze bardzo niska, a koszt otrzymanego paliwa jest kilkakrotnie wyższy od tradycyjnego oleju napędowego. Zamierzone i prowadzone prace badawcze mają na celu poprawę parametrów technologicznych tak, by otrzymane paliwo mogło z powodzeniem konkurować z paliwami otrzymywanymi z ropy naftowej. Innym ciekawym kierunkiem badań jest próba otrzymywania bioetanolu z materiałów powstałych z różnych rodzajów biomasy. Dla osiągnięcia tego celu niezbędne jest wstępne przygotowanie surowców lignocelulozowych, np. na drodze hydrolizy polisacharydów, a następnie przerób hydrolizatów z zastosowaniem procesów fermentacyjnych. Głównym kierunkiem prac badawczych prowadzonych w tym zakresie jest poprawa wydajności procesu, obniżenie jego energochłonności oraz zagospodarowanie odpadów pohydrolitycznych. Mieszaniny ciekłych węglowodorów otrzymywać można również poprzez katalityczne uwodornianie materiałów roślinnych. Tego rodzaju działania pozwoliły co prawda na otrzymanie paliw o właściwościach umożliwiających ich zastosowanie do napędu silników spalinowych, jednakże proces ten jest jeszcze obecnie

104 Rozwój nauki i badań w obszarze Bioenergia a innowacyjność trudny do sterowania. Koszty wytwarzania takiego rodzaju paliwa są także bardzo wysokie. Prace badawcze w tym zakresie są nakierowane na poprawę parametrów procesu, a co za tym idzie na obniżenie kosztów wytwarzania paliwa. Wytwarzanie gazu syntezowego Zgazowanie biomasy drzewnej nie jest pomysłem nowym. Rozwiązania powszechnie stosowane w okresie II wojny światowej zarzucono w późniejszym okresie ze względu na problemy eksploatacyjne. Na przeszkodzie powszechnego stosowania gazu generatorowego do napędu silników spalinowych stały problemy z oczyszczaniem uzyskanego paliwa gazowego. Obecnie prowadzone prace badawcze mają za zadanie uzdatnienie uzyskanego produktu gazowego do poziomu umożliwiającego zastosowanie go do napędu nowoczesnych silników spalinowych. Ciekawym pomysłem jest próba zastosowania znanego procesu technologicznego tzw. procesu Fischera-Tropscha do otrzymywania paliw silnikowych z biomasy roślinnej. Synteza Fischera-Tropscha (synteza F-T lub FTS) to katalityczna reakcja chemiczna tworzenia węglowodorów z mieszaniny tlenku węgla i wodoru, czyli z tak zwanego gazu syntezowego. Jedną z zalet syntezy F-T jest możliwość wytwarzania paliwa wolnego od związków siarki i azotu, a przez to czystszego dla środowiska naturalnego. Umożliwia to zastosowanie surowców drzewnych obciążonych chemicznie. Proces prowadzony jest w trzech etapach: wytwarzania i przygotowania gazu syntezowego; konwersji gazu syntezowego, głównie do węglowodorów alifatycznych oraz wody; przygotowania i obróbki (głównie hydrokrakingu i izomeryzacji) do pożądanych produktów. Proces zaprojektowano z myślą o wytwarzaniu paliw silnikowych z węgla kamiennego. Rozwiązaniem nowatorskim jest wykorzystanie do tego celu biomasy. Otrzymywanie paliw drugiej generacji Koncepcja rozwoju biopaliw drugiej generacji opiera się na założeniu, że surowcem do ich wytwarzania powinna być odpadowa biomasa i wszelkie odpadowe substancje pochodzenia organicznego, nieprzydatne w przemyśle i w leśnictwie. W związku z tym prowadzone są prace badawcze mające na celu otrzymywanie wysoko przetworzonych substancji paliwowych, do których możemy zaliczyć: bioetanol otrzymywany z procesów przeróbki lignocelulozy pochodzącej z biomasy na drodze zaawansowanych procesów hydrolizy i fermentacji alkoholowej; bopaliwa syntetyczne otrzymywane w procesach zgazowania biomasy oraz syntezy produktów tego zgazowania; biogaz (SNG) otrzymywany w procesach zgazowania lignocelulozy i syntezy produktów tych procesów, o właściwościach gazu naturalnego; biowodór otrzymywany na drodze procesów zgazowania i wydzielania lub specyficznych procesów biologicznych.

105 104 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Obecnie prowadzone są prace koncepcyjne i laboratoryjne nad technologiami powszechnego otrzymywania i wdrożenia do eksploatacji biopaliw trzeciej generacji. Przewiduje się, że wdrożenie tych paliw do użycia może nastąpić po 2030 roku. Biorafinerie Koncepcja biorafinerii powstała na bazie technologii wytwarzania celulozy z biomasy roślinnej. Stwierdzono, iż wobec rosnących cen na surowiec drzewny i ustabilizowanych cen na wyroby celulozowe, przemysłowi celulozowo-papierniczemu grozi zapaść. Głównym przedmiotem zainteresowań badaczy jest lignina, która w procesie wytwarzania celulozy z drewna jest bezpowrotnie tracona oraz szereg innych, ubocznych produktów tego procesu. Później pojęcie biorafinacji zaczęto stosować szerzej, obejmując nim również inne technologie konwersji biomasy roślinnej. Generalnie biorafineria jest układem, który łączy procesy konwersji biomasy i urządzenia do jej przetwarzania w jeden zakład produkujący związki chemiczne, paliwa i energię. Koncepcja ta odpowiada istniejącym przetwórniom ropy naftowej, które produkują różnorakie paliwa i inne produkty. Przemysłowe biorafinerie zostały określone jako najbardziej obiecujące na etapie tworzenia nowego, opartego na biosurowcach przemysłu. Specyficzne wymagania jakościowe stawiane przez odbiorców są wypełniane poprzez różnicowanie stopnia przetworzenia w stosowanej technologii, przez łączenie produktów i włączanie nowych rodzajów biomasy roślinnej. Zastosowanie drzewnych odpadów przemysłowych do wytwarzania biopaliw Dotychczas wszelkie prace badawcze i wdrożeniowe prowadzono głównie w oparciu o czystą biomasę drzewną. W praktyce gospodarczej spotkać się jednak można z wieloma materiałami drzewnymi obciążonymi różnymi substancjami chemicznymi, stosowanymi najczęściej w charakterze substancji wiążących i uszlachetniających. Materiały te to głównie odpady przemysłowe powstające przy produkcji wyrobów drzewnych (tworzywa drzewne, meble, elementy stolarki budowlanej itp.). Tego rodzaju materiały stosowane w charakterze biopaliw drzewnych w urządzeniach energetycznych mogą zwiększać emisje toksycznych produktów spalania. Przedmiotem zainteresowania badaczy powinny stać się sposoby unieszkodliwiania i dezaktywacji tych substancji, tak by nie stwarzały problemów przy ich stosowaniu w charakterze różnego rodzaju biopaliw. Badania cyklu życia (LCA) paliw drzewnych w odniesieniu do wyrobów drzewnych Surowiec drzewny stosowany do wytwarzania biopaliw drzewnych nazywany przez energetyków biomasą drzewną lub leśną może być z powodzeniem stosowany jako surowiec do wytwarzania innych materiałów drzewnych (płyty

106 Rozwój nauki i badań w obszarze Bioenergia a innowacyjność wiórowe, pilśniowe, celuloza). Biopaliwa drzewne z kolei stanowią podstawowy składnik biomasy spalanej (w Polsce) w charakterze odnawialnego nośnika energii. Zdaniem wielu osób związanych z sektorem leśno-drzewnym odnawialność drewna (ze względu na kilkudziesięcioletni cykl wegetacyjny drzew leśnych) może być dyskusyjna wobec możliwości blokady dwutlenku węgla w wyrobie drzewnym na okres kolejnych kilku do kilkudziesięciu lat. Wobec powyższego, celowym wydaje się przeprowadzenie badań w oparciu o nowoczesne narzędzie, jakim jest Analiza Cyklu Życia (LCA) wyrobów drzewnych w odniesieniu do zastosowania tych samych sortymentów drewna w charakterze drzewnej biomasy paliwowej. Wyniki tego rodzaju badań pozwolą na podejmowanie właściwych (z punktu widzenia potrzeb polskiej gospodarki i interesu państwa polskiego) decyzji gospodarczych w odniesieniu do surowca drzewnego. Podsumowanie Drewno jest jednym z najlepszych materiałów inżynierskich, z bardzo szerokim spektrum możliwych zastosowań. Należy także do najlepszych surowców stosowanych do otrzymywania różnego rodzaju biopaliw. Wobec olbrzymiego popytu na biopaliwa drzewne na polskim rynku paliwowym istnieje niebezpieczeństwo znacznego ograniczenia produkcji wyrobów, których wytwarzanie bazuje na surowcach drzewnych. Badania naukowe o charakterze studialnym powinny decydentom dać odpowiedź na niezwykle ważną kwestię, czy i w jakim zakresie można wykorzystywać drewno z lasu do wytwarzania energii w aspekcie międzynarodowych zobowiązań Polski w zakresie polityki klimatycznej. Z drugiej strony, kompleksowe podejście do przetwórstwa drzewnego, obejmujące swym zasięgiem również surowce i materiały poużytkowe, powinno stać u podstaw działalności gospodarczej opartej o surowce drzewne. Wytwarzanie energii z drewna pod każdą postacią stanowić powinno jedynie uzupełnienie działalności przetwórczej tego cennego surowca. Takie podejście do problemu racjonalnej gospodarki szeroko rozumianego przemysłu opartego na drewnie stanowić będzie wyzwanie dla pracowników nauki związanych z drzewnictwem.

107

108 Materiały źródłowe Adamowicz M., Wiktorski T., Kondycja i perspektywy rozwoju polskiego przemysłu meblarskiego, Biuletyn Informacyjny Ośrodka Badawczo-Rozwojowego Przemysłu Płyt Drewnopochodnych 2006, nr 3 4 Badania naukowe w drzewnictwie w Polsce, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2010 Barlik E., Omachel R., Uniwersytet Sp. z o.o., Newsweek 2010, wiadomości/biznes/ Bidzińska G., Stan organizacyjny i kondycja ekonomiczna przemysłu tartacznego i płyt drewnopochodnych, Instytut Technologii Drewna, Poznań 2004 Bidzińska G., Ratajczak E., Szostak A., Leśnictwo stymulatorem rozwoju regionalnego, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2007 Bidzińska G., Ratajczak E., Szostak A., Przemysł meblarski w Polsce, Instytut Technologii Drewna, Poznań 2005 Bidzińska G., Ratajczak E., Szostak A., Pikul J., Systemy zarządzania w sektorze MMŚP przemysłu drzewnego, Przewodnik dobrych praktyk, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2007 Bidzińska G., Ratajczak E., Szostak A., Pikul-Biniek J., Strykowski W., Analiza wybranych aspektów konkurencyjności sektorów opartych na drewnie w Polsce, Instytut Technologii Drewna, Poznań 2007 CEI-Bois Roadmap 2010, Czaplicka K., Howaniec N., Smoliński A., Budowa scenariuszy dla potrzeb foresightu technologicznego przegląd literatury, Główny Instytut Górnictwa, Katowice 2008 Czerniejewski B., Nauka i innowacyjność na potrzeby gospodarki, Infovide. Architekci Strategii Informacyjnych, Warszawa 2002 Dobrowolska E., Kierunki badań naukowych i prac badawczo-rozwojowych w drzewnictwie dziś i jutro (w świetle dotychczasowych doświadczeń Wydziału Technologii Drewna SGGW w Warszawie), maszyn., Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa 2010 Dobrowolska E., Upowszechnianie innowacji w przemyśle drzewnym i meblarskim, Przemysł Drzewny 2008, nr 7 8 Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach , GUS, Warszawa 2008 Encyklopedia Marketingu, Agencja wydawnicza Placet, Warszawa 1998

109 108 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Europa Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu (EUROPE A European strategy for smart sustainable and inclusive growth), COM (2010) 2020, Brussels 2010 European Forest Sector Outlook Study (EFSOS) Main report. UNECE Timber Committee FAO European Forestry Commission, Geneva-Rome 2005 European Innovation Scoreboard 2008, EC Enterprise and Industry, PRO INNO Europe Paper 2009, No10 Foresight technologiczny na rzecz zrównoważonego rozwoju Małopolski, red. J. Hausner, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008 Foresight technologiczny. Podręcznik T. 1, Organizacja i metody (Unido Technology Foresight Manual. United Nations Industrial Development Organization), Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości 2005 Foresight technologiczny. T. 2. Foresight technologiczny w praktyce, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa, 2005 Foresight w drzewnictwie Polska 2020, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2011 Fornalski Z., Uwarunkowania rozwoju przemysłu papierniczego w Polsce, Przegląd Papierniczy 2008, nr 5 Gąsowski A., Analiza Nauka polska na tle Unii Europejskiej w pięć lat po akcesji, Stałe Przedstawicielstwo Rzeczypospolitej Polskiej przy Unii Europejskiej, Bruksela 2009 Gierszewska G., Romanowska M., Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004 Gorynia M., Międzynarodowa konkurencyjność polskiej gospodarki a polityka ekonomiczna, Ekonomista 1994, nr 3 Hanger J., Huber H., Lackner R., Wimmer R., Fellner J., Verbesserung der naturrlichen dauerhaftigkeit von warmebehandelter Fichte, Kiefer und Buche, Holzforschung und Verwertung 2002, nr 5 Hikiert M. A., Danecki L., Borysiuk P., Innowacyjność w przemyśle płyt drewnopochodnych w Polsce, Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Płyt Drewnopochodnych, Czarna Woda 2009 Howe J., Bowyer J., Fernholz K., Innovations In design & construction. Opportunities for the Wood Industry, Dovetail Partners, Inc. 2006, rgy0306.html Ile pieniędzy wydaje się w Unii na b+r?, Centrum Nauk o Decyzji i Prognozowania. Innowacyjność sektora drzewnego w Polsce, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2009 Inwestycje zagraniczne w Polsce, red. J. Chojna, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2005 Jagiełło M., Wskaźniki międzynarodowej konkurencyjności gospodarki, Studia i Materiały. Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego 2003, nr 80 Jak realizować projekty Foresightu na potrzeby zrównoważonego rozwoju regionu?, red. R. Szewczyk, Ośrodek Przetwarzania Informacji, Przemysłowy Instytut Automatyki i Pomiarów, Warszawa 2008

110 Materiały źródłowe 109 Jasiński L. J., Treść i przykłady badań typu foresight, Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, Warszawa 2006 Kopyciński P., Mamica Ł., Operacjonalizacja metodologii badań foresight, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie Leśnictwo 2009, GUS, Warszawa 2009 Lis W., Zarządzanie przedsiębiorstwami przemysłu drzewnego, Przemysł Drzewny 2007, nr 4 Najlepsze dostępne Techniki (BAT). Wytyczne dla branży celulozowo-papierniczej. Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2005 Nauka i technika w 2004 roku, GUS, Warszawa 2005 Nauka i technika w 2005 roku, GUS, Warszawa 2006 Nauka i technika w 2006 roku, GUS, Warszawa 2007 Nauka i technika w 2007 roku, GUS, Warszawa 2009 Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, GUS, Warszawa, 2010 Oniśko W., Kierunki badań naukowych i prac badawczo-rozwojowych w drzewnictwie dziś i jutro, maszyn., Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa 2010 Oniśko W., Moliński W., Evaluation of advances in wood science in and main areas and directions of future research in Poland, Folia Forestalia Polonica 2005, seria B, z. 36 Pawłowski A., Rokicki W., Niekonwencjonalna architektura wyzwaniem dla inżynierów, Materiały Budowlane 2005, nr 6 Pelli P., Review on Forest Sector Foresight Studies and Exercises, European Forest Institute EFI Technical Report 2008, no 29 Podręcznik Oslo, Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Urząd Statystyczny Wspólnot Europejskich, 2005 Polska Raport o stanie gospodarki, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2009 Polska Wyzwania rozwojowe, red. nauk. M. Boni, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2009 Postęp naukowy w drzewnictwie, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2010 Przedsiębiorczość w Polsce 2008, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2009 Przeznaczeniowe tworzywa drzewne, Biuletyn Informacyjny Ośrodka Badawczo- Rozwojowego Przemysłu Płyt Drewnopochodnych 2006 Ratajczak E., Rynek drzewny. Analiza struktur przedmiotowych, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2001 Ratajczak E., Wyzwania nowej gospodarki dla drzewnictwa, Drewno. Prace naukowe. Doniesienia. Komunikaty 2003, nr 169 Ratajczak E., Pikul-Biniek J., Zarządzanie i marketing w polskim przemyśle tartacznym, Drewno. Prace naukowe. Doniesienia. Komunikaty 2009, nr 181 Ratajczak E., Szostak A., Bidzińska G., Innowacyjność przemysłu drzewnego i meblarskiego w Polsce, Drewno. Prace naukowe. Doniesienia. Komunikaty 2005, nr 173 Ratajczak E., Szostak A., Bidzińska G., Zużycie materiałów drzewnych w gospodarce, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2006

111 110 Foresight w drzewnictwie Polska 2020 Bioenergia Ratajczak E., Szostak A., Bidzińska G., J. Pikul, Wpływ integracji z Unią Europejską na rynek drzewny Polsce, Instytut Technologii Drewna, Poznań 2006 Ratajczak E., Szostak A., Pikul-Biniek J., Potencjał globalizacyjny sektora drzewnego, Intercathedra 2008, nr 24 Ratajczak E., Szostak A., Gałecka A., Ocena zagrożenia rynku drewna substytutami niedrzewnymi w aspekcie ochrony środowiska, Instytut Technologii Drewna, Poznań 1999 Rocznik Statystyczny Przemysłu 2006, GUS, Warszawa 2006 Rocznik Statystyczny Przemysłu 2009, GUS, Warszawa 2009 Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2009, GUS, Warszawa 2009 Scenariusze rozwoju badań naukowych w drzewnictwie, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2010 Sfera nauki i badań w drzewnictwie w Polsce, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2010 Strategia rozwoju nauki w Polsce do 2015 roku, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2008 Strategia rozwoju szkolnictwa wyższego Projekt Środowiskowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009 Strategic Research Agenda for Innovation, Competitiveness and Quality of Life, Forest Based Sector Technology Platform, Brussels 2006, Strykowski W., Lewandowska A., Wawrzynkiewicz Z., Noskowiak A., Cichy W., Środowiskowa ocena cyklu życia (LCA) wyrobów drzewnych, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2006; Surma-Ślusarska B., Tyralski T., Wandelt P., Diagnoza stanu innowacyjności przemysłu celulozowo-papierniczego i przetwórstwa papierniczego oraz kluczowe uwarunkowania wzrostu innowacyjności tych przemysłów w Polsce, Politechnika Łódzka, Instytut Papiernictwa i Poligrafii, Łódź 2009 Szostak A., Ratajczak E., Bidzińska G., Pikul-Biniek J., Stan rozwoju przemysłu tartacznego w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem aspektów techniczno-technologicznych, Instytut Technologii Drewna, Poznań 2008 Szeptycki A., Biopaliwa zalecenia UE, potrzeby, realne możliwości produkcji, Inżynieria Rolnicza 2007, nr 7 Typko M., Pozwolenia zintegrowane zakres obowiązywania pozwoleń zintegrowanych w polskim przemyśle drzewnym, Wyzwania dla polskiego przemysłu drzewnego w związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, mat. konf., Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Instytut Technologii Drewna, Poznań 2003 Urbanowska-Sojkin E., Banaszyk P., Witczak H., Zarządzanie strategiczne przedsiębiorstwem, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004 Węgrzyn B., Zintegrowany system zarządzania etapem kształcenia w przedsiębiorstwie zarządzania przez jakość (TQM), Przegląd Organizacji 2007, nr 6 Wielka Encyklopedia, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2002 Zwiększanie innowacyjności gospodarki w Polsce do 2006 roku, Program rządowy przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 11 lipca 2000 roku. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2000

112 Materiały źródłowe 111 Inne materiały źródłowe, internet Dyrektywa Rady 96/61/EC (IPPC) w sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeń, Dz. U. 2001, Nr 100, poz z późn. zm. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 14 sierpnia 2008 roku w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym źródle energii, Dz. U. 2008, Nr 156, poz. 969 Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 23 lutego 2010 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym źródle energii, Dz. U. 2010, Nr 34, poz. 182 Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości z dnia 26 lipca 2002 roku. Dz. U. 2002, Nr 122, poz Rozporządzenie (WE) Nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego z dnia 19 marca 2001 roku dopuszczające dobrowolny udział organizacji w systemie zarządzania środowiskiem i audytu środowiskowego we Wspólnocie (EMAS) Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności z dnia , 5. Dz. U. 2007, Nr 251, poz Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym z dnia 27 lipca 2005 roku, art. 86, Dz. U. 2005, Nr 164, poz z późn. zm. Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS), Dz. U. 2004, Nr 70, poz. 631 z późn. zm

113 112 Załącznik Załącznik 1 Trendy rozwojowe w badaniach naukowych w obszarze Bioenergia w Polsce do 2020 roku Zagadnienie Społeczeństwo i środowisko Techniki i technologie nowej generacji Urządzenia i procesy dla technologii nowej generacji Techniki i technologie, aparatura i systemy wspomagające procesy przerobu biomasy drzewnej Baza surowcowa Transfer wiedzy i technologii Zarządzanie i organizacja Teza Wykorzystanie biomasy drzewnej na cele energetyczne przyspieszy rozwój odnawialnych źródeł energii, co przyczyni się do zmniejszenia obciążeń środowiska naturalnego gazowymi produktami spalania odpowiedzialnymi za efekt cieplarniany Wielokierunkowe i efektywne wykorzystanie dostępnych źródeł biomasy drzewnej, w tym rolniczej i z plantacji drzew szybkorosnących, sprzyjać będzie zrównoważonemu rozwojowi gospodarki i ochronie środowiska naturalnego (zamknięcie obiegu węgla w przyrodzie) Rozwój technik i technologii przerobu biomasy drzewnej na cele energetyczne zoptymalizuje jej materiałowe i energetyczne wykorzystanie Nowe techniki i technologie wykorzystania energii słonecznej na cele energetyczne umożliwią dywersyfikację źródeł energii, w tym na potrzeby własne sektora drzewnego Technologie wytwarzania biopaliw drugiej i trzeciej generacji zintensyfikują rozwój energetyki opartej na surowcach odnawialnych Nowoczesne biorafinerie zapewnią wysoką efektywność produkcji biopaliw z biomasy drzewnej Rozwój maszyn i urządzeń do przerobu biomasy drzewnej umożliwi wytwarzanie nowoczesnych produktów energetycznych wysokiej jakości Rozwój przemysłów maszynowego i elektronicznego ukierunkuje i zdynamizuje rozwój energetyki opartej na surowcach odnawialnych Nowe urządzenia i techniki pomiarowe wykorzystujące technologie zintegrowane i automatyzacja procesów spalania biomasy drzewnej umożliwią precyzyjne i zdalne monitorowanie produkcji energii zapewniając najwyższe jej standardy Rozwój nowoczesnych technologii spalania biomasy drzewnej pozwoli na zwiększenie zagospodarowania drewna gorszej jakości i o małej wartości użytkowej (małowymiarowego, poklęskowego i posuszowego, z terenów porolnych, nieużytków itp.) Rozwój upraw drzew szybkorosnących będzie źródłem pozyskiwania surowca do produkcji biopaliw o rosnącym znaczeniu Zdynamizowanie transferu wiedzy i technologii z zakresu bioenergii zapewni wzrost efektywności funkcjonowania sektora drzewnego i energetycznego Zmiany w sferze zarządzania związane z bioenergią (m.in. elastyczność produkcji, nowe modele dystrybucji, nowoczesne techniki zarządzania, pogłębienie współpracy drzewnictwa i leśnictwa oraz sektora energetycznego) przyczynią się do rozwoju i wzrostu efektywności sektora drzewnego i energetycznego Źródło: Scenariusze rozwoju badań naukowych w drzewnictwie, red. nauk. E. Ratajczak, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań 2010, s

114 Instytut Technologii Drewna to jedyna w Polsce jednostka naukowobadawcza zajmującą się od 1952 roku w sposób kompleksowy zagadnieniami przerobu drewna, jego zastosowania i tworzenia nowych kompozytów opartych na drewnie. INSTYTUT TECHNOLOGII DREWNA Misją Instytutu Technologii Drewna jest prowadzenie badań zmierzających do osiągnięcia harmonijnego i zrównoważonego rozwoju branży drzewnej, wysokiej pozycji konkurencyjnej polskiego sektora drzewnego, opracowanie nowoczesnych materiałów, technologii, techniki obróbki, a także wzrost edukacji i świadomości społeczeństwa opartego na wiedzy. Współpracujemy z sektorem drzewnym i organizacjami gospodarczymi zarówno w kraju, jak i za granicą, realizujemy prace dla jednostek administracji państwowej i jednostek samorządu branżowego oraz dla innych podmiotów gospodarczych. POSIADAMY: ogromne doświadczenie w działalności badawczej i wieloletni dorobek naukowy, wysoko kwalifikowaną i doświadczoną kadrę, nowoczesne, specjalistyczne urządzenia badawcze, status jednostki notyfikowanej nr 1583 w zakresie Dyrektyw Rady odnoszących się do wyrobów budowlanych oraz maszyn do obróbki drewna, status Niezależnego Kontrolera Nr TPC-19 produkcji tworzyw drzewnych w zakresie emisji formaldehydu (Third Party Certifier), przyznany przez CARB (California Air Resources Board), Laboratorium Badawcze akredytowane przez Polskie Centrum Akredytacji (Certyfikat Akredytacji Laboratorium Badawczego Nr AB 088), Centrum Certyfikacji Wyrobów Przemysłu Drzewnego akredytowane przez Polskie Centrum Akredytacji (Certyfikat Akredytacji Jednostki Certyfikującej Wyroby Nr AC 098), status koordynatora Polskiej Platformy Technologicznej Sektora Leśno-Drzewnego

115 FORESIGHT W DRZEWNICTWIE POLSKA BIOENERGIA Wydawca: Instytut Technologii Drewna ul. Winiarska Poznań tel.: faks: office@itd.poznan.pl ISBN