Opracowa³ zespó³: Leokadia Witkowska- uk, Tomasz J. Wodzicki, Stefan Zaj¹czkowski,Jacek Adamczyk, Bogus³aw Bogaciñski, Wojciech Ciurzycki, Katarzyna

Opracowa³ zespó³: Leokadia Witkowska- uk, Tomasz J. Wodzicki, Stefan Zaj¹czkowski,Jacek Adamczyk, Bogus³aw Bogaciñski, Wojciech Ciurzycki, Katarzyna Marciszewska, Katarzyna Matyjewska, Artur Obidziñski, Mirela Tulik, Jacek Zakrzewski Samodzielny Zak³ad Botaniki Leœnej Wydzia³ Leœny SGGW w Warszawie Warszawa Rok akademicki 2011/2012

Nazwisko i imiê Grupa Numer mikroskopu Æwiczenia w dniu: o godz.: Materia³ roœlinny Preparaty, obserwacje mikroskopowe Wykonanie rysunków i opisów Studiowanie literatury A Po æwiczeniach wpisz nazwê ³aciñsk¹ gatunku i rodziny

Przed æwiczeniami Zapoznaj siê z literatur¹ dotycz¹c¹ tematu. Szweykowska A., Szweykowski J. Botanika. PWN. 2003 i nowsze wydania. Ze skryptu "Æwiczenia z botaniki" pod red. T. Gorczyñskiego (1978) opracuj samodzielnie zadania nr: 156, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171. Rozwi¹ samodzielnie (u ywaj¹c o³ówka) za³¹czony test*, a nastêpnie sprawdÿ poprawnoœæ odpowiedzi (str. 6-8) i popraw d³ugopisem dostrze one b³êdy. * ród³o: Pa³czyñski A., Jasnowska J. Atlas botaniczny. Æwiczenia. PWN, 1993, zmienione. 1 Porosty -... (³ac.) jest to grupa ekologiczna obejmuj¹ca organizmy utworzone z dwóch 2 3 komponentów, mianowicie... i..., pozostaj¹cych we wzajemnym stosunku 4 5.... Zielone komórki glonów, nazywane w plechach porostów... nale ¹ do 6 7 dwóch gromad:... i.... Grzyby stanowi¹ce podstawow¹ masê plechy nale ¹ 8 9 do grzybów wy szych, g³ównie..., a rzadko.... Strzêpki grzyba, 10 nitkowate lub rozga³êzione, mog¹ byæ luÿno u³o one, jak to jest w obrêbie warstwy..., albo s¹ œciœle ze sob¹ spojone, tworz¹c nibytkankê (pseudoparenchymê), jak to jest w warstwie 11.... Glony mog¹ byæ rozmieszczone w ca³ej plesze lub wystêpowaæ w 12 wyodrêbnionej....... Rozmna anie wegetatywne porostów mo e nastêpowaæ 13 przez kruszenie siê plechy, która ma zdolnoœæ..., lub za pomoc¹ specjalnych 14 15.... Przez zarodniki rozmna aj¹ siê tylko..., wchodz¹ce w sk³ad porostu. Obustronne korzyœci wynikaj¹ce ze wspó³ ycia grzybów z glonami polegaj¹ na tym, e grzyb pobiera 16 od glonów......, zaœ glony s¹ przez strzêpki grzyba zaopatrywane w 17 18 19... i...... oraz zabezpieczone przed.... A 1 2 Pr¹tnikowce -... [³ac.] nale ¹ do klasy mchów -... [³ac.], które s¹ roœlinami 3 4 5 osiowymi, z wyraÿnie zaznaczonym..., zbudowanym z... i....... B 1

odyga ma prymitywn¹ budowê tkankow¹, lepiej zaznaczon¹ w czêœci sporofilowej, gdzie oprócz 6 tkanki miêkiszowej mo na wyró niæ gruboœcienn¹ tkankê..., prymitywn¹... 7 8... oraz na powierzchni......, najlepiej wykszta³con¹ na puszce. 9 Pêd przytwierdzony jest do pod³o a przez.... Mchy przechodz¹ regularn¹ przemianê 10 11 pokoleñ, przy czym dominuje pokolenie..., czyli.... Pokolenie diploidalne - 12 13..., czyli... jest krótkotrwa³e, a jego jedynym zadaniem jest wyprodukowanie 14....... Gametofit yje samodzielnie, ze wzglêdu na zdolnoœæ do fotosyntezy, 15 natomiast cudzo ywny sporofit zespolony jest z gametofitem przez..., wrastaj¹c¹ w ulistnion¹ ³odygê, sk¹d pobiera substancje od ywcze. Rozmna anie p³ciowe polega na ³¹czeniu siê 16 17 ruchomej gamety mêskiej, czyli... z eñsk¹ -... pozostaj¹c¹ w 18 19... ; do procesu tego konieczna jest obecnoœæ.... Rozmna anie bezp³ciowe 20 21 22 odbywa siê przez... powstaj¹ce po podziale... komórek tkanki.... Zarodniki mchów s¹ przystosowane do rozsiewania w œrodowisku l¹dowym, dziêki... 23 24 25..., z³o onej z... i..., która zabezpiecza je przed.... C 1 2 Torfowce -... [³ac.] nale ¹ do klasy mchów -... [³ac.] wspólnie z pr¹tnikowcami, choæ ró ni¹ siê od nich doœæ znacznie, tak w budowie zewnêtrznej, jak i wewnêtrznej. Roœlina torfowca sk³ada siê z pionowo rosn¹cego pêdu g³ównego z licznymi ga³¹zkami na szczycie, 3 4 tworz¹cymi..., zaœ ga³¹zki na wyd³u onej czêœci pêdu rozmieszczone s¹.... Drobne listki ga³¹zkowe zbudowane s¹ z dwóch rodzajów komórek: martwych... 5 6 7... o œcianach... i zaopatrzonych w..., umo liwiaj¹ce 8 9... ; drugi rodzaj stanowi¹ komórki ywe,...,pe³ni¹ce funkcje 10 11.... Tak e na powierzchni ³ody ek wystêpuj¹ du e komórki... - 12 13 pojedynczo, jako...... lub tworz¹c warstwê zwana.... Torfowce dziêki swojej budowie morfologicznej, jak i anatomicznej maj¹ zdolnoœæ 14 15.... Dominuj¹cym pokoleniem torfowców jest..., prowadz¹cy tryb 16 17 ycia..., natomiast pokolenie diploidalne -... wykszta³ca siê jedynie 18 19 20 jako..., wynoszona do góry przez..., nale ¹cy do.... 2

D 1 2 W¹trobowce -... [³ac.], podobnie jak inne mszaki... [³ac.], maj¹ dwa 3 4 pokolenia: p³ciowe, czyli... i bezp³ciowe, czyli..., przy czym dominuje tu 5 6.... Dojrza³e roœliny maj¹ budowê... i przybieraj¹ postaæ 7... - jak porostnica lub wykazuj¹ wy szy poziom organizacji morfologicznej - 8 9 zró nicowanie na....... Organy rozmna ania p³ciowego porostnicy, powstaj¹ce na 10 11 12 specjalnych parasolowatych tworach, s¹ to... zawieraj¹ce..., oraz... 13 z....... Po zap³odnieniu, które wymaga obecnoœci wody, 14 15 aby..., rozwija siê sporofit w postaci..., kszta³tu 16 17 18.... Zarodniki powstaj¹ce z tkanki... s¹ komórkami o... 19 liczbie chromosomów. Wyrzucane s¹ z zarodni z udzia³em.... 1 Wid³aki jednakozarodnikowe i widliczki -...... [³ac.] maj¹ sporofit 2 wykszta³cony jako pokolenie... w stosunku do gametofitu, co jest w³aœciwe 3 wszystkim..., do których nale ¹. Pêd o charakterystycznych rozga³êzieniach 4 5 6... sk³ada siê z... i... oraz wytwarza 7 8 utrzymuj¹ce go w glebie.... Zarodnie powstaj¹ na..., skupionych 9 najczêœciej w...... i wtedy sporofile nie s¹ podobne do liœci asymilacyjnych. 10 Gametofity kszta³tu bulwiastego maj¹ rozmiary...... ; yj¹ one w symbiozie z 11..., gdy s¹ bezzieleniowe, a ich rozwój trwa przez wiele lat. Zarodek, rozwijaj¹cy siê po 12 13 procesie... z zygoty, wrasta stop¹ w..., z którego czerpie pokarm do 14 15 czasu wytworzenia....... Widliczka... 16 [³ac.], wytwarza dwa rodzaje zarodników. Du e zarodniki, czyli..., powstaj¹ w 17 18 liczbie... w zarodniach, okreœlanych jako... ; z nich 19 20 rozwin¹ siê....... Liczne ma³e zarodniki, czyli... 21 22 powstaj¹ w... ; z nich rozwin¹ siê....... Przedroœla 23 s¹ silnie zredukowane, ma³ych rozmiarów, rozwijaj¹ siê pod os³on¹......, których nie opuszczaj¹. Poniewa gametofit eñski musi w pierwszej fazie rozwoju od ywiaæ nowy 24..., bogate materia³y zapasowe gromadz¹ siê ju wczeœniej w obrêbie 25.... E 3

1 Skrzypy -... [³ac.], podobnie jak i inne paprotniki, maj¹ regularn¹ przemianê 2 pokoleñ z dominacj¹ pokolenia.... S¹ to trwa³e byliny, odnawiaj¹ce siê 3 4 z...,wytwarzaj¹ce nadziemne.... odyga i odga³êzienia maj¹ charakterystyczn¹ 5 6 budowê cz³onowan¹, zaznaczon¹ wystêpowaniem... i... oraz 7 podkreœlon¹ rozmieszczeniem ³uskowatych liœci w uk³adzie.... Funkcje 8 asymilacyjne pe³ni¹ w g³ównej mierze zielone.... W budowie anatomicznej ³odygi 9 wyró nia siê tkanki, wœród których na podkreœlenie zas³uguj¹: tkanka twórcza... 10 rozmieszczona w..., oraz - ze wzglêdu na œrodowisko l¹dowe - tkanki 11 12 13...,... i... ; interesuj¹ce s¹ trzy rodzaje kana³ów powietrznych, ci¹gn¹cych siê wzd³u pêdu. Zarodnie skrzypów wystêpuj¹ na tarczkach, 14 tworz¹cych razem....... Przedroœla naszych gatunków skrzypów s¹ zazwyczaj 15 16 dwupienne i ró ni¹ siê miêdzy sob¹.... Maj¹ postaæ... prowadz¹ tryb ycia 17 18 19.... Po zap³odnieniu, w rodni rozwija siê z... m³ody..., 20 wyrastaj¹cy nastêpnie w.... F 1 Paprocie -... [³ac.] stanowi¹ najliczniejsz¹ i najwy ej zorganizowan¹ klasê 2 3 paprotników -... [³ac.]. Ich pêd sk³ada siê z podziemnego... i 4 wyniesionych nad powierzchniê gleby.... Przystosowania do warunków œrodowiska 5 l¹dowego polegaj¹ na wytworzeniu podziemnych organów -...... oraz na 6 7 dobrym wykszta³ceniu tkanek... i.... Przemiana pokoleñ 8 paproci zachodzi w sposób regularny, przy czym dominuj¹ce jest pokolenie..., czyli 9 10 11..., zaœ drugie pokolenie -..., czyli... jest niepozorne o funkcji 12 13 ograniczonej do...... i ma prymitywn¹ budowê.... Proces p³ciowy wymaga œrodowiska 14..., zaœ rozmna anie bezp³ciowe przez 15 16... odbywa siê w œrodowisku.... Zarodnie wielu rodzajów paproci maj¹ 17 specjalne urz¹dzenia w formie..., które pod wp³ywem zmiany wilgotnoœci powoduj¹ gwa³towne otwieranie zarodni i wyrzucenie zaro-dników. 18 9 Organami p³ciowymi s¹ eñskie... i mêskie... wytwarzaj¹ce odpowiednio 20 21 gametê eñsk¹, czyli...... i gamety mêskie -.... Po zap³odnieniu z 22 zygoty rozwija siê......, zwi¹zany w pierwszym okresie ycia z gametofitem, swoim ywicielem, w którego plechê wrasta za pomoc¹ stopy. G 4

1. Opisz za³¹czone rysunki, zaznacz symbolem R! gdzie zachodzi mejoza. A - C E D B - C - D - A B E - F - G - H F H G Porostnica wielokszta³tna (Marchantia polymorpha) A - B - G C - D - E E - F H I A F - G - H - I - D C 34 B Pr¹tnik (Bryum sp.) 5

Opisz za³¹czone rysunki obrazuj¹ce cykl przemiany pokoleñ u paproci, wid³aków i skrzypów. Zaznacz symbolem R! gdzie zachodzi mejoza. E F D C H G B A Rys. 1. Cykl rozwojowy wid³aka goÿdzistego (Lycopodium clavatum). A - B - C - D - E - F - G - H - Odpowiedzi do testu A i B A 1. Lichenes, 2. glonu - fitobionta, 3. grzyba - mykobionta, 4. specyficznej symbiozy okreœlanej jako helotyzm (niewolnictwo), 5. gonidiami, 6. sinic, 7. zielenic, 8. workowców, 9. podstawczaków, 10. rdzeniowej, 11. korowej, 12. warstwie gonidialnej, 13. regeneracji, 14. urwistków, 15. grzyby, 16. substancje organiczne, 17. wodê, 18. sole mineralne, 19. wysychaniem. B 1. Bryales, 2. Bryopsida, 3. pêdem, 4. ³odygi, 5. prymitywnych liœci, 6. mechaniczn¹, 7. tkankê przewodz¹c¹, 8. tkankê okrywaj¹c¹ - skórkê z aparatami szparkowymi, 9. chwytniki, 10. p³ciowe, 11. gametofit, 12. bezp³ciowe, 13. sporofit, 14. zarodników (mejospor), 15. stopê, 16. plemnika, 17. komórk¹ jajow¹, 18. rodni, 19. wody, 20. zarodniki, 21. redukcyjnym, 22. archesporialnej, 23. dwuwarstwowej œcianie, 24. egzyny (= skleryny) i intyny, 6

D E G F B C H A I Rys. 2. Cykl rozwojowy skrzypu polnego (Equisetum arvense). A - B - C - D - E - F - G - H - I - Odpowiedzi do testu C i D C 1. Sphagnales, 2. Bryopsida, 3. g³ówkê, 4. pêczkami, 5. komórek hialinowych (wodnych), 6. z wzmocnieniami, 7. pory, 8. nape³nianie siê komórki wod¹, 9. zielone, 10. asymilacyjne, 11. wodonoœne, martwe, 12. komórki retortowe, 13. hialoderma, 14. zatrzymywania (gromadzenia wody), 15. gametofit, 16. samo ywny, 17. sporofit, 18. puszka, czyli zarodnia, 19. trzonek, 20. gametofitu. D 1. Hepaticopsida, 2. Bryophyta, 3. gametofit, 4. sporofit, 5. gametofit, 6. plechowat¹, 7. wstêgowat¹, p³aska, 8. ³odygê, 9. liœcie, 10. plemnie, 11. plemniki, 12. rodnie, 13. komórkami jajowymi, 14. plemnik przep³yn¹³ do rodni, 15. puszki, czyli zarodni, 16. kulistego, 17. archesporialnej, 18. haploidalnej, 19. sprê yc. 7

Organizacja tkankowa liœcia H A G C E B D F Rys. 3. Cykl rozwojowy paprotki zwyczajnej (Polypodium vulgare). A - B - C - D - E - F - G - H - Odpowiedzi do testu E, F i G E 1. Lycopsida, Selaginellopsida, 2. dominuj¹ce, 3. paprotnikom, 4. widlastych (dychotomicznych), 5. ³odygi, 6. drobnych, w¹skich liœci, 7. korzenie przybyszowe, 8. sporofilach, 9. k³osy zarodnionoœne, 10. niedu e, do kilku cm, 11. grzybami, 12. p³ciowym, 13. przedroœle, 14. organów asymilacyjnych, 15. widliczka - Selaginella, 16. makrospory, 17. czterech, 18. makrosporangia, 19. gametofity eñskie, 20. mikrospory, 21. mikrosporangiach, 22. gametofity mêskie, 23. œcian zarodników, 24. zarodek sporofitu, 25. makrospory. F 1. Sphenopsida, 2. bezp³ciowego (sporofitu), 3. k³¹czy, 4. pêdy, 5. wêz³ów, 6. miêdzywêÿli, 7. okó³kowym, 8. ³odygi, 9. interkalarna, 10. miêdzywêÿlach, 11. okrywaj¹ca - skórka, 12. przewodz¹ca - w formie wi¹zek, 13. wzmacniaj¹ca, 14. k³os sporofilowy, 15. wielkoœci¹, 16. plechowat¹, 17. samo ywny, 18. zygoty, 19. sporofit, 20. okaza³¹ roœlinê naczyniow¹. G 1. Pteropsida (Filicopsida), 2. Pteridophyta, 3. k³¹cza, 4. liœci, 5. korzeni przybyszowych, 6. okrywaj¹cej, 7. przewodz¹cych, 8. bezp³ciowe, (diploidalne), 9. sporofit, 10. p³ciowe, (haploidalne), 11. gametofit, 12. procesu p³ciowego, 13. plechowat¹, 14. wodnego, 15. zarodniki, 16. l¹dowym, 17. grzebienia komórek o nierównomiernie zgrubia³ych œcianach, 18. rodnie, 19. plemnie, 20. komórkê jajow¹, 21. plemniki, 22. m³ody sporofit. 8

Porosty - grupa ekologiczna ( w systematyce grzyby lichenizowane) Budowa mikroskopowa. Narysuj i opisz nastêpuj¹ce obiekty: 1. Komórki pierwotka - Desmococcus sp. (glony - Algae) 2. Warstwowana (heteromeryczna) plecha p³ucnicy islandzkiej - Cetraria islandica (przekrój poprzeczny): komórki glonu - warstwa gonidialna, strzêpki grzyba - warstwy korowe. 3. Wyrostki (izidia) plechy porostu np. m¹klika otrêbiastego - Pseudevernia furfuracea. 4. Owocniki typu miseczki (apotecjum) np. odno ycy jesionowej - Ramalina fraxinea lub z³otorostu œciennego - Xantoria parietina. 9

Przegl¹d wybranych gatunków. Obejrzyj naturalne okazy z teki zielnikowej. Zaobserwuj cechy podane w za³¹czonych opisach. Podkreœl cechy najwa niejsze. Na marginesie naszkicuj pokrój poszczególnych gatunków i/lub zanotuj cechy dodatkowe. Gromada: PHYCOPHYTA = ALGAE - GLONY Klasa: Chlorophyceae - zielenice 1. Desmococcus sp. (Protococcus sp., Pleurococcus sp.) - pierwotek Komórki kszta³tu kulistego z kubkowatym chloroplastem, czasem zebrane po dwa lub cztery. Pleurococcus negeli w symbiozie z grzy-bem tworzy skorupiasty porost Scoliciosporum chlorococcum (Bacidia chlorococca) - kropnica ciemnozielona. Wystêpowanie: glon tworz¹cy zielony nalot na korze drzew (epifit), w miejscach o du ej wilgotnoœci. Mo e wystêpowaæ w strefie œmierci porostów (aglomeracje miejskie). Gromada: FUNGI LICHENISATI - GRZYBY LICHENIZOWANE Grupa ekologiczna: LICHENES - POROSTY I. Porosty nadrzewne (epifity) 1. Lepraria incana (L. aeruginosa ) - liszajec zwyczajny (klasa Deuterolichenes) Plecha skorupiasta, w stanie suchym szarobia³awa, w ywym szaro-zielonawa, niebiesko zielonawo-bia³awa do œnie ystobia³ej. Plecha gêsto pilœniowatopajêczynowata, o powierzchni drobniutko ziarenkowatej lub proszkowatej. Wystêpowanie: na korze drzew liœciastych i iglastych, g³ównie u nasady pni od strony pó³nocnej, w miejscach cienistych na pniakach i mchach. Rozpowszechniony na ni u i w górach po regiel górny. Stosowany w bioindykacji ska enia powietrza - doœæ odporny na wysokie stê enie So 2. 2. Xantoria parietina - z³otorost œcienny (Teloschistaceae - z³otorostowate) Plecha listkowata, rozetkowata lub nieregularna, przylegaj¹ca do pod³o a lub na obwodzie odstaj¹ca, œrednicy do 10-20 cm. Barwa pomarañczowa lub ó³ta do szarozielonej. Odcinki do 5 mm szerokoœci, na koñcach zwykle poszerzone, zaokr¹glone. Owocniki (apothecium) liczne, œrednicy 1-6 mm. Wystêpowanie: na korze drzew liœciastych (zw³aszcza na osice), rzadziej na iglastych; na drewnie, dachach i ska³ach. Stosowany w bioindykacji ska enia powietrza - nieco mniej odporny na wysokie stê enie So 2 ni poprzedni gatunek. 3. Hypogymnia physodes - pustu³ka pêcherzykowata (Parmelia physodes - tarczownica pêcherzykowata) (Parmeliaceae - tarczownicowate) Plecha listkowata, czêsto rozetkowata lub nieregularna, 3-5 cm œrednicy, barwy szarej lub szarozielonej, na koñcach odcinków brunatno nabieg³a, dolna strona czarna, na obwodzie brunatna, chwytników brak, luÿno przyczepiona do pod³o a fa³dami plechy. Wystêpowanie: na korze drzew liœciastych i iglastych, na ska³ach, kamieniach i p³otach. Gatunek stosowany w bioindykacji ska enia œrodowiska, o podobnej odpornoœci na So 2 jak Xantoria parietina. 4. Ramalina fraxinea - odno yca jesionowa (Usneaceae - brodaczkowate) Plecha krzaczkowata, do 20 cm d³ugoœci, przyczepiona do pod³o a krótk¹ nasad¹. Odcinki plechy sztywne, zwisaj¹ce lub odstaj¹ce, barwy szaro- lub oliwkowozielonej. Owocniki (apothecium) do 1 cm œrednicy. Wystêpowanie: na korze drzew liœciastych (topole, jesiony, dêby, klony, drzewa owocowe), rosn¹cych pojedynczo (przy drogach), rzadziej w lasach. Gatunek stosowany w bioindykacji ska enia œrodowiska, bardzo wra liwy na So 2 w powietrzu. 5. Evernia prunastri - m¹kla tarniowa (Usneaceae - brodaczkowate) Plecha listkowato-krzaczkowata 3-10 cm d³ugoœci, zwisaj¹ca lub odstaj¹ca od pod³o a, przyczepiona nasad¹, nieregularnie lub wide³kowato rozga³êziona, szaro lub ó³tozielonawa albo szarobia³awo- ó³tawa. Odcinki plechy sp³aszczone, o budowie grzbietobrzusznej, dolna strona jaœniejsza. Wystêpowanie: w ca³ej Polsce po regiel górny, na korze drzew liœciastych i iglastych, rzadziej na ska³ach, piaskach, drewnie i dachach. Gatunek stosowany w bioindykacji ska enia 10

6. Usnea sp. - brodaczka (Usneaceae - brodaczkowate) Plechy nitkowato-krzaczkowate, zwisaj¹ce, odstaj¹ce lub wzniesione, zwykle silnie rozga³êzione, przyczepione do pod³o a tarczkowat¹ nasad¹. Owocniki tarczkowate. W Polsce 49 gatunków, z czego 7 wystêpuje czêœciej, a 3 gatunki umieszczone s¹ na czerwonej liœcie: U. barbata - b.w³aœciwa, U. dasypoga - b. zwyczajna i U. florida - b. nadobna. Wystêpowanie: na korze drzew iglastych, rzadziej liœciastych. Usnea filipendula, U.florida i inne s¹ bardzo wra liwe na So2 w powietrzu. 7. Lobaria pulmonaria - granicznik p³ucnik (Stictaceae - granicznikowate) Plecha listkowata, du a, do 30 cm œrednicy, doœæ sztywna, gruba, g³êboko zatokowo wcinana. Górna strona zielonobrunatna, szaro-zielona, siateczkowato do³eczkowana, dolna strona jasnobrunatna, pilœniowata, z poduszeczkowatymi wypuk³oœciami. Wystêpowanie: rzadko na ni u i w górach, na korze drzew liœciastych, rzadziej iglastych, przewa nie w górnej czêœci korony starych drzew, niekiedy na ska³ach poroœniêtych mchami. Stosowany w bioindykacji ska enia œrodowiska - bardzo wra liwy na So 2 w powietrzu. II. Porosty naziemne (epigeiczne) 8. Peltigera canina - pawê nica psia (Peltigeraceae - pawê nicowate) Plecha listkowata, œrednicy ok. 20 cm, nieregularna o odcinkach szerokoœci 1-4 cm, barwy szarej, od spodu bia³awa i y³kowana z d³ugimi chwytnikami. Owocniki na koñcach zwê onych odcinków, barwy brunatnej, siode³kowato wygiête. Wystêpowanie: w ca³ej Polsce, na glebach w miejscach os³oniêtych i cienistych. 9. Cetraria islandica - p³ucnica islandzka (Parmeliaceae - tarczownicowate) Plecha listkowato-krzaczkowata, wys. 3-8 cm. Barwa od oliwkowo-zielonej do ciemnobrunatnej, od strony dolnej jaœniejsza. Koñce odcinków nieregularnie rozga³êzione, z kolczastymi wyrostkami. Wystêpowanie: na terenie ca³ej Polski po piêtro halne, stanowiska wybitnie suche, piaszczyste. Bory chrobotkowe, wydmy i wrzosowiska, rzadziej na torfowiskach wysokich. Roœlina lecznicza. 10. Cladonia rangiferina (Cladina rangiferina ) - chrobotek reniferowy (Cladoniaceae - chrobotkowate) Plecha krzaczkowata, wys. do 10 cm. Barwa szaropopielata lub bia³a-woszara. G³ówne ga³¹zki grube, zakoñczenia podecjów brunatne, 2-3 dzielne, ³ukowato zgiête "jak d³oñ", mniej wiêcej zwrócone w jedn¹ stronê. Pd + czerwone. Wystêpowanie: w ca³ej Polsce na glebach ubogich i kwaœnych. W borach sosnowych chrobotkowych, na wydmach piaszczystych, wrzosowiskach i torfowiskach wysokich. 11. Cladonia arbuscula (Cladonia sylvatica) - chrobotek leœny Podobny do C. rangiferina, ale plecha barwy szarozielonej lub bia³o ó³tej. Podecja 2-5 dzielne, tylko na koñcach zgiête "jak palce d³oni". Pd + czerwone. Wystêpowanie: jak C. rangiferina, gatunek leœny. 12. Cladonia mitis (Cladina mitis) - chrobotek ³agodny Plecha podobna do dwóch poprzednich gatunków chrobotków, koñce podecjów 2-3 dzielne, pêdzelkowate, brunatnawe. Pd -! Wystêpowanie: w ca³ej Polsce na miejscach ods³oniêtych i suchych. Na wydmach, wrzosowiskach, w zespo³ach ze szczotlich¹ siw¹ przy drogach œródleœnych, na skrajach zagajników, w m³odnikach i widnych borach sosnowych. III. Porosty naskalne (epility) 13. Rhizocarpon geographicum - wzorzec geograficzny (Lecideaceae - kr¹ niczkowate) Plecha skorupiasta, wroœniêta w ska³ê, barwy cytrynowo-zielonej do szaro ó³tej, podzielona na liczne pólka. Wystêpowanie: gatunek górski, na ni u jedynie na g³azach narzutowych. Ska³y granitowe krzemianowe oraz piaskowce (nie wystêpuje na wapieniach). 11

Mszaki - gromady w¹trobowce - gromadai mchy Budowa mikroskopowa. Narysuj i opisz nastêpuj¹ce obiekty: 1. odyga p³onnika - Polytrichum sp. (przekrój poprzeczny): skórka, tkanka wzmacniaj¹ca, miêkisz korowy, leptoidy, hydroidy. 2. Liœæ p³onnika - Polytrichum sp. (przekrój poprzeczny): eberko, asymilatory. 3. Liœæ merzyka - Mnium sp. (widok z góry). 4. Liœæ torfowca - Sphagnum sp. (widok z góry): komórki asymilacyjne, komórki wodonoœne. 5. Plemnie p³onnika- Polytrichum sp. 6. Zarodnia p³onnika - Polytrichum sp. 12

Przegl¹d wybranych gatunków w¹trobowców i mchów. Obejrzyj naturalne okazy z teki zielnikowej. Zaobserwuj cechy podane w za³¹czonych opisach. Na marginesie naszkicuj pokrój poszczególnych gatunków i/lub zanotuj cechy dodatkowe. Gromada: Hepaticae (Hepaticopsida) - w¹trobowce 1. Marchantia polymorpha - porostnica wielokszta³tna Plechy du e 2-10 cm d³ugoœci, 1-2 cm szerokoœci, wstêgowate, p³askie, przy szczycie szersze i dychotomicznie rozga³êzione, na brzegach fa³dowane, zielone, z ciemniejszym i zag³êbionym od góry eberkiem œrodkowym. Na zewnêtrznej stronie plechy tworz¹ siê kubkowate wyrostki (miseczki) z rozmnó kami s³u ¹cymi do rozmna ania wegetatywnego. Chwytniki bardzo liczne i d³ugie. Roœlina dwupienna. Gametangiofor mêski wyniesiony na 1,5-2,5 cm d³ugim trzonku, p³aski, podzielony p³ytkimi zatokami na 8, rzadziej 9 p³atków. Gametangiofor eñski wyniesiony na 3-5 cm d³ugim trzonku, parasolowaty, 9 - promieniowy. Wystêpowanie: w ca³ej Polsce, w miejscach wilgotnych i cienistych, w lasach, na torfowiskach, w dolinach potoków. 2. Plagiochila asplenioides - skosatka zanokcicowata Roœlina dwupienna, do 10 cm d³ugoœci. Tworzy darnie o intensywnie zielonej barwie. " odyga" grzbieto-brzusznie dwuszeregowo ulistniona. "Listki" jednowarstwowe, bez nerwu g³ównego, jajowate, z¹bkowane, skoœnie osadzone na ³odydze. Wystêpowanie: w ca³ej Polsce, w lasach liœciastych oraz mokrych, cienistych borach, na torfowiskach. Gromada: Bryophyta = Musci - mchy Klasa: Polytrichopsida - p³onniki 1. Polytrichum commune - p³onnik pospolity odyga do 15-20 cm wysokoœci, osadzona w darni luÿno. Liœcie lancetowate, na ulistnionej ³ody ce zawsze widoczne ³yse miejsca. Seta do 10 cm, brunatna, jednolitej barwy. W³oski na czepku z³oto ó³te. Tworzy rozleg³e, zbite darnie barwy ciemno-szaro-sinozielonej. Wystêpowanie: w ca³ym kraju. Torfowiska, bory. Wskazuje na proces zabagnienia. 2. Polytrichastrum formosum (Polytrichum attenuatum) - z³otow³os strojny (z. kszta³tny), (p³onnik strojny) odyga do 12 cm wysokoœci, mocno osadzona w darni, czarnoczerwona. Seta dwubarwna, u do³u czerwona, u góry ó³ta. Tworzy doœæ luÿne, ciemnozielone darnie. Wystêpowanie: w ca³ym kraju, bory i lasy, na kwaœnych i s³abo kwaœnych glebach. Sta³y sk³adnik boru mieszanego. 3. Polytrichum juniperinum - p³onnik ja³owcowaty odyga 3-10 cm wysokoœci. Seta do 3 cm. Liœcie lancetowate, ca³obrzegie, w stanie suchym odstaj¹ od ³odygi. Tworzy luÿne darnie barwy niebieskozielonkawej. Wystêpowanie: w ca³ym kraju, na glebach ubogich; bory chrobotkowe, piaski, nieu ytki. 4. PoIytrichum piliferum - p³onnik w³osisty ody ki do 3 cm wysokoœci, sety do 2 cm d³ugoœci. U nasady ³odygi liœcie ³uskowate, na szczycie normalnie rozwiniête, dwubarwne, na brzegu zawiniête, zakoñczone d³ugimi, szklistymi ebrami. Tworzy luÿne, brunatne darnie. Wystêpowanie: w ca³ej Polsce na ubogich, suchych piaskach i ska³ach, czêsto w borze chrobotkowym. Przystosowany do ycia w skrajnie trudnych warunkach siedliskowych; razem z zêborogiem purpurowym (Ceratodon purpureus), skalniczkiem siwym (Rhacomitrium canescens) oraz porostami jest gatunkiem pionierskim sukcesji na glebach piaszczystych i wydmach œródl¹dowych. 5. Atrichum undulatum (Catharinaea undulata) - urawiec falisty odygi nie rozga³êzione, wysokoœci 2-8 cm. Puszka zgiêta, brunatna, osadzona na czerwonej secie. Liœcie jêzykowatolancetowate, u góry poprzecznie faliste. Tworzy luÿne, ciemnozielone darnie lub roœnie pojedynczo. Wystêpowanie: w ca³ym kraju, na wilgotnych ³¹kach, w zaroœlach, lasach liœciastych i mieszanych. Gleby zasobne, od zasa-dowych do s³abo kwaœnych. 13

Klasa: Bryopsida - Pr¹tniki 6. Plagiomnium undulatum (Mnium undulatum) - p³askomerzyk falisty (merzyk falisty) odygi do 15 cm wysokoœci, u szczytu rozga³êzione, barwy zielonej, u do³u czerwonej. Liœcie wyd³u one, ostro pi³kowane, na szczycie zaokr¹glone, z ostrym koñczykiem. Na jednej ³odydze wystêpuje kilka puszek. Seta czerwona. Tworzy luÿne darnie. Wystêpowanie: w ca³ym kraju, wilgotne lasy i ³¹ki. 7. Plagiomnium affine (Mnium affine) - p³askomerzyk pokrewny (merzyk pokrewny) Liœcie w górnej czêœci ³odygi jajowate, pi³kowane, z ostrym koñczykiem na szczycie. Puszka ó³tozielona, seta czerwona u do³u i ó³ta u góry. Tworzy luÿne darnie do 5 cm wysokoœci. Wystêpowanie: w ca³ym kraju, lasy ³êgowe, gr¹dy i bory mieszane. 8. Dicranum scoparium - wid³oz¹b miot³owy odygi wysokoœci 8-10 cm widlasto rozga³êzione. Liœcie sierpowato zgiête. Puszka zgiêta, br¹zowa, matowa. Tworzy zbite darnie barwy zielonej lub ó³tozielonej. Wystêpowanie: w ca³ym kraju, torfowiska, bory iglaste i mieszane, na glebach zakwaszonych. 9. Dicranum polysetum (D. undulatum) - wid³oz¹b kêdzierzawy (w. falisty odygi wysokoœci 6-12 cm okryte do szczytu ó³tawymi chwytnikami. Suche liœcie poprzecznie pofa³dowane. Puszka silnie zgiêta. Tworzy luÿne darnie barwy ó³tozielonej. Wystêpowanie: pospolity na ni u, w górach rzadszy. Bory iglaste i mieszane, gleby silnie zakwaszone. 10. Leucobryum glaucum - modrzaczek siny, (bielistka siwa) ody ki krótkie, gêsto ulistnione, widlasto rozga³êzione. Tworzy zbite, twarde, poduszkowate darnie barwy sinozielonej, u do³u bia³awej. Wystêpowanie: w ca³ym kraju. Bory iglaste i mieszane, gleby ubogie i silnie zakwaszone. Œwiadczy o postêpuj¹cym procesie degradacji œrodowiska. Utrudnia naturalne odnowienie lasu. 11. Climacium dendroides - drabik drzewkowaty odygi g³ówne p³o ¹ce siê pod ziemi¹, nadziemne o pokroju drzewkowatym. Tworzy luÿne, jasnozielone, z czasem brunatniej¹ce darnie. Wystêpowanie: w ca³ym kraju na mokrych ³¹kach, w zaroœlach ³ozowych, olsach. Wskazuje na wysoki poziom wody gruntowej. 12. Thuidium tamariscinum (Th. tamariscifolium) - tujowiec tamaryszkowaty (t. tamaryszkolistny) ukowate ³odygi potrójnie pierzasto rozga³êzione, d³ugoœci 6-15 cm. odygi drugiego rzêdu u³o one w jednej p³aszczyÿnie. Tworzy luÿne darnie najpierw niebieskozielone, potem ó³te, matowe. Wystêpowanie: w ca³ym kraju. Szeroka amplituda ekologiczna; lasy bukowe, olsy, wilgotne bory mieszane. 13. Hylocomium splendens - gajnik lœni¹cy odygi 10-15 cm d³ugoœci, p³o ¹ce siê, w najwy szej czêœci ³ukowato zgiête, tworz¹ wyraÿne piêtra. Tworzy rozleg³e, ó³tozielone, lœni¹ce darnie. Wystêpowanie: w ca³ym kraju. Bory iglaste i mieszane, gleby ubogie, kwaœne i s³abo kwaœne. 14. Rhytidiadelphus triquetrus - fa³downik szeleszcz¹cy (trzyrzêdowy) odygi widlaste, nieregularnie pierzasto rozga³êzione. Koñce bocznych ga³¹zek ³ukowato zgiête, na szczycie zaostrzone. Tworzy luÿne, ó³tozielone darnie. Wystêpowanie: w ca³ym kraju. Bory iglaste i mieszane. 14

15. Ptilium crista-castrensis - piórosz pierzasty (Hypnum crista-castrensis - rokiet pierzasty) odygi 5-10 cm d³ugoœci, ó³te, pojedynczo pierzasto rozga³êzione, na szczycie hakowato zgiête. Tworzy luÿne darnie barwy ó³tozielonej. Wystêpowanie: w ca³ym kraju. Bory sosnowe i œwierkowe, bory bagienne. 16. Pleurozium schreberi (Entodon schreberi, Hypnum schreberi) - rokietnik pospolity odygi do 15 cm wysokoœci, czerwone, regularnie pierzasto rozga³êzione. Proste ga³¹zki ustawione s¹ w jednej p³aszczyÿnie. Tworzy luÿne, ó³tozielone darnie. Wystêpowanie: w ca³ym kraju. Gleby ubogie i kwaœne. Bory iglaste i mieszane. Szczególnie czêsty w borze sosnowym, gdzie tworzy rozlegle kobierce. 17. Scleropodium purum (Pseudoscleropodium purum) - brodawkowiec czysty ody ki do 10 cm wysokoœci, ga³¹zki dwustronnie pierzaste, ustawione w jednej p³aszczyÿnie. Liœcie szerokojajowate zakoñczone krótkim koñczykiem. Podobny do rokietnika pospolitego, ale ³ody ki ma zielone. Tworzy luÿne darnie o barwie bladozielonej. Wystêpowanie: na ni u pospolity, w górach rzadszy. Lasy iglaste, zw³aszcza w borach nadmorskich, rzadziej liœciaste. Klasa: Sphagnopsida - torfowce 18. Sphagnum sp. - torfowiec Wszystkie gatunki maj¹ charakterystyczny pokrój: ³odyga g³ówna regularnie rozga³êziona, o dolnych ga³¹zkach zwieszaj¹cych siê dooko³a, w górnej czêœci zaœ skupionych w tzw. g³ówkê. Tworzy darnie ró nej barwy. Wystêpowanie: na torfowiskach, w wilgotnych i bagiennych lasach. Paprotniki Budowa mikroskopowa. Narysuj zarodniki wid³aka (rys.1). Porównaj obraz mikroskopowy z rys. 2 przedstawiaj¹cym przekrój poprzeczny przez miêdzywêÿle ³odygi skrzypu polnego (Equisetum arvense). centralny przewód powietrzny skórka Rys. 1. Tetraedryczne zarodniki wid³aka endoderma ksylem przewód powietrzny wi¹zkowy (karynalny) floem eberko miêkisz asymilacyjny przewód powietrzny zatokowy (walekularny) miêkisz kory pierwotnej Rys. 2. Przekrój poprzeczny przez miêdzywêÿle ³odygi skrzypu polnego (Equisetum arvense). 15

cd. narysuj i opisz nastêpuj¹ce obiekty: 3. Przekrój poprzeczny przez k³os zarodnionoœny skrzypu. 4. Zarodnik skrzypu - zaobserwuj wp³yw wilgotnoœci powietrza na reakcjê zarodników. Wyjaœnij jaki jest mechanizm dzia³ania i funkcja sprê yc (haptery). 5. Budowa kupki zarodni paprotki (Polypodium sp.). 6. Mechanizm wyrzucania zarodników z zarodni paproci. Opisz rys.2. A B C D E F Rys. 2. Kolejne stadia pêkania zarodni i wyrzucania zarodników u paproci. 16

Przegl¹d wybranych gatunków paprotników. Obejrzyj naturalne okazy z teki zielnikowej. Zaobserwuj cechy podane w za³¹czonych opisach. Na marginesie naszkicuj pokrój poszczególnych gatunków i/lub zanotuj cechy dodatkowe.. Gromada: PTERIDOPHYTA - PAPROTNIKI Podgromada: Lycophytina - wid³akowe Klasa: Lycopsida - wid³aki 1. Lycopodium clavatum - wid³ak goÿdzisty Pêdy d³ugie, czo³gaj¹ce siê. Liœcie równow¹skie, zaostrzone, zakoñczone, d³ugim, bia³ym w³osem, ca³obrzegie. K³osy po 2 (3) na d³ugich szypu³kach. Sporofile jajowate, wyd³u one w bia³y w³os. Wystêpowanie: na ni u i w górach, w suchych lasach (zw³aszcza sosnowych) i na wrzosowiskach. 2. Lycopodium annotinum - wid³ak ja³owcowaty Pêdy d³ugie, czo³gaj¹ce siê z prosto wzniesionymi, widlastymi ga³¹zkami. Liœcie poziomo odstaj¹ce. K³osy pojedyncze, siedz¹ce. Liœcie zarodniowe ó³tawe. Wystêpowanie: na ni u i w górach. Lasy iglaste na wilgotnych glebach. 3. Diphasiastrum complanatum (Diphasium complanatum, Lycopodium complanatum) - widlicz sp³aszczony (wid³ak sp³aszczony) Pêdy podziemne d³ugie, pe³zaj¹ce; pêdy nadziemne wzniesione, wielokrotnie widlasto rozga³êzione. Jasnozielony. Ga³¹zki sp³aszczone. Liœcie lancetowate, ostre, ca³obrzegie, zwykle 2-kszta³tne, nakrzy leg³e. Liœcie znajduj¹ce siê na dolnej stronie ga³¹zki s¹ zredukowane do ma³ego koniuszka. K³osy na pêdach bocznych stoj¹ce, po 2-6 na d³ugich szypu³kach. Sporofile jajowate, zaostrzone, z brzegiem b³oniastym i z¹bkowanym. Wystêpowanie: w lasach iglastych na ni u i w ni szych po³o eniach górskich, w rozproszonych stanowiskach. 4. Huperzia selago (Lycopodium selago) - wroniec widlasty (wid³ak wroniec) odyga wzniesiona, nie czo³gaj¹ca siê, widlasto rozga³êziona. Ga³¹zki równej d³ugoœci. Liœcie u³o one skrêtolegle, równow¹skolancetowate, ostre, ca³obrzegie lub delikatnie z¹bkowane, ciemnozielone. Liœcie zarodnionoœne podobne do p³onnych. Wystêpowanie: w górach, na ni u rzadziej, w rozproszonych stanowiskach, najczêœciej w borach i lasach mieszanych. Podgromada: Shenophytina - skrzypowe Klasa: Sphenopsida - skrzypy 1. Equisetum arvense - skrzyp polny Pêdy nadziemne dwupostaciowe; generatywne i wegetatywne. Pêd generatywny nieasymiluj¹cy, wykszta³ca siê znacznie wczeœniej od wegetatywnego, na prze³omie III/IV, ma do 20 cm wysokoœci, jest miêkki, doœæ cienki (3-6 mm), ó³tawy lub czerwonobr¹zowy, z¹bki zroœniête po 2-3 w têpe ³atki, zasycha po wysianiu zarodników. Pêd wegetatywny do 40 cm wysokoœci, zielony, ma oko³o 10 wypuk³ych eberek, jest gêsto okó³kowo rozga³êziony. Pochwy zielone, z czarniawymi, bia³o obrze onymi z¹bkami. Z¹bki 2 razy krótsze ni zroœniêta czêœæ pochwy. Pêdy boczne zwykle wcale lub s³abo rozga³êzione: pierwsze miêdzywêÿle ga³¹zki bocznej d³u sze od odpowiadaj¹cej mu pochwy pêdu g³ównego. Wystêpowanie: pospolity na ni u i w górach po regiel górny, na wilgotnym, gliniastym i piaszczystym pod³o u. Uci¹ liwy chwast na polach uprawnych, ³¹kach, w ogrodach; rzadziej w lasach. 2. Equisetum sylvaticum - skrzyp leœny Pêdy nadziemne dwupostaciowe, wiotkie i delikatne, wielokrotnie rozga³êzione. Generatywne do 30 cm wysokoœci, bladobr¹zowe lub bladozielone, pocz¹tkowo nierozga³êzione, dopiero po dojrzeniu zarodników wykszta³caj¹ pêdy boczne. K³osy zarodnionoœne wykszta³caj¹ siê w maju. Pêdy wegetatywne, 30-60 cm wysokoœci, gêsto okó³kowo rozga³êzione na pêdy 2. do 4. rzêdu. Wystêpowanie: doœæ pospolity na ni u i w górach. Sk³adnik runa yznych, wilgotnych lasów liœciastych. 17

3. Equisetum pratense - skrzyp ³¹kowy Pêdy nadziemne dwupostaciowe, rozga³êzione jednokrotnie, doœæ delikatne. Pêd generatywny krótszy od p³onnego, zwykle ó³tobr¹zowy lub czerwonawy, miêkki, g³adki, pocz¹tkowo nierozga³êziony, wyrasta w kwietniu. Po dojrzeniu zarodników wytwarza pêdy boczne. Pêd wegetatywny do 50 cm wysokoœci, szarozielony, z 8-20 wypuk³ymi eberkami, opatrzonymi jednym rzêdem brodawek. Pochwy niebieskozielone, rozdête. Z¹bki pochew prawie tak d³ugie, jak zroœniêta czêœæ pochwy, krótko zaostrzone, jasnobr¹zowe, bia³o obrze one, z ciemniejszym pr¹ kiem na grzbiecie, rozszerzaj¹cym siê przy pod-stawie w poprzeczn¹ smugê. Ciemna podstawa z¹bków tworzy na pochwie poprzeczny zygzakowaty pas. Pêdy boczne nierozga³êzione, najczêœciej wyrastaj¹ zaczynaj¹c od po³owy wysokoœci pêdu g³ównego. Pierwsze miêdzywêÿle ga³¹zki bocznej, krótsze od odpowiadaj¹cej mu pochwy pêdu g³ównego. Wystêpowanie: na obszarze ca³ego kraju, czêœciej w ni szych po³o eniach górskich ni na ni u, w miejscach wilgotnych: w lasach liœciastych, na ³¹kach, polanach leœnych, nad brzegami rzek i potoków, w rowach, zaroœlach. 4. Equisetum palustre - skrzyp b³otny Pêdy zarodnionoœne i p³onne podobne do siebie, zielone, cienkie, ukazuj¹ siê jednoczeœnie w maju. K³osy zarodnionoœne wykszta³caj¹ siê póÿno. Pêd g³ówny 30-50 cm wysoki, z 8-12 silnie wypuk³ymi eberka-mi i w¹skim przewodem powietrznym. Pochwy rozszerzone, z¹bków 6-10. Pêdy boczne w ró nej liczbie, niekiedy zupe³nie ich brak, wzniesione ku górze. Pierwsze miêdzywêÿle krótsze od pochwy, któr¹ przebi³o. Wystêpowanie: doœæ czêsty w ca³ej Polsce. Roœnie w zaroœlach ³ozowych i olsach, na mokrych ³¹kach, polach uprawnych, nad brzegami stawów. 5. Equisetum fluviatile (E. limosum) - skrzyp bagienny Pêdy nadziemne jednakowe, szarozielone, niekiedy w dolnej czêœci brunatne, do 1,5 m wysokie, proste, na ca³ej d³ugoœci jednakowo grube, z 10-30 eberkami i bardzo du ym przewodem powietrznym. Pochwy przylegaj¹ce, z¹bków 10-30. Pêdów bocznych brak, albo w niektórych wêz³ach okó³kowo nieregularnie rozmieszczone. K³osy zarodnionoœne têpe lub krótko zaostrzone, wykszta³caj¹ siê w maju i czerwcu. Wystêpowanie: w ca³ej Polsce. Roœnie w wilgotnych lasach na pod³o u torfowym, w p³ytkich wodach stoj¹cych, przy brzegach stawów, jezior, rzek a tak e w rowach, na bagnistych ³¹kach. 6. Equisetum hyemale - skrzyp zimowy Pêdy nadziemne jednakowe, zimuj¹ce, wzniesione, zwê aj¹ce siê ku górze, rzadziej œciel¹ce siê, 40-70 cm wysokie, nierozga³êzione, z du ym przewodem powietrznym. Pêdy szarozielone, pochwy z czarnym paskiem u do³u, z¹bki pochew b³oniaste, ³atwo odpadaj¹ce. K³osy zarodnionoœne wysypuj¹ zarodniki po przezimowaniu, w maju lub czerwcu. Wystêpowanie: zwykle w skupieniach, na wilgotnym, nieprzepuszczalnym pod³o u, g³ównie w lasach liœciastych, zaroœlach. 7. Equisetum telmateia (E. maximum) - skrzyp olbrzymi Pêdy nadziemne zró nicowane: zarodnionoœne bia³awe, do 50 cm wysokie, wykszta³caj¹ siê w kwietniu i zasychaj¹ po wysypaniu siê zarodników; wegetatywne o bia³awych miêdzywêÿlach, do 1,5 m wysokie, pochwy z brunatnymi, szyd³owatymi z¹bkami, których b³oniaste szczyty ³atwo siê od³amuj¹. Pêdy boczne zielone, zwykle nierozga³êzione. Pierwsze miêdzywêÿle ga³¹zki krótsze od pochwy, któr¹ przebi³o. Wystêpowanie: czêœciej spotykany na wybrze u i w górach, w rozproszonych stanowiskach tak e na ni u. Roœnie na pod³o u ilastym i gliniastym, w miejscach mokrych, w wilgotnych yznych lasach, w rowach, na obrze ach jezior i stawów. Podgromada: Pterophytina - paprociowe Klasa: Pteropsida (Filicopsida) - paprocie 1. Polypodium vulgare - paprotka zwyczajna (p. s³odyczka) Z p³o ¹cych siê k³¹czy wyrastaj¹ pojedyncze liœcie w dwóch szeregach. Liœcie d³ugoogonkowe, do 40 cm d³ugoœci, 3-8 cm szerokie. Blaszka pod³u nie lancetowata, pojedynczo pierzastosieczna, naga, ciemno-zielona, skórzasta, zimotrwa³a. Odcinki liœciowe ca³obrzegie, czasem nierówno pi³kowane, na szczycie zaokr¹glone, z szerok¹ nasad¹. Kupki tworz¹ siê na koñcach górnych rozga³êzieñ nerwów w 2 szeregach, nieco oddalonych od krawêdzi blaszki. Zawijek brak. K³¹cza s³odkie, lecznicze. Wystêpowanie: g³ównie bory sosnowe, w górach po kosodrzewinê. Czêsto roœnie jako epifit u nasady pni drzew, a tak e na ska³ach. 18

2. Pteridium aquilinum - orlica pospolita K³¹cze d³ugie, czo³gaj¹ce siê poziomo. Liœcie d³ugoogonkowe do 2 m wysokoœci. Blaszka w zarysie trójk¹tna, potrójnie pierzasta. Odcinki 3. rzêdu ca³obrzegie, siedz¹ce. Nerwacja dichotomiczna. Wszystkie liœcie asymiluj¹ce, na niektórych tworz¹ siê zarodnie i wówczas brzeg blaszki jest podwiniêty, chroni¹c kupki zarodni rozmieszczone w 2 szeregach. Zawijki szcz¹tkowe. Roœlina truj¹ca. Wystêpowanie: na ca³ym ni u i w ni szych po³o eniach górskich, w borach mieszanych a tak e, jako jedyna z naszych paproci, w borach sosnowych. 3. Athyrium filix-femina - wietlica samicza K³¹cza grube, skoœnie rosn¹ce. Liœcie do 1,5 m d³ugoœci, blaszka jasnozielona, pod³u nie eliptyczna, podwójnie pierzasta. Odcinki 2. rzêdu siedz¹ce, lancetowae, pierzastodzielne. Ogonek liœciowy prze-chodzi w prawie czarn¹ nasadê, pokryt¹ ciemnobrunatnymi ³uskami. Kupki pod³u ne, u³o one skoœnie, okryte zawijk¹. Wystêpowanie: bardzo pospolita na ni u i w górach, w wilgotnych lasach. 4. Dryopteris filix-mas - nerecznica samcza K³¹cze mocno zakorzenione, gêsto, skrêtolegle ulistnione. K³¹cza i ogonki liœciowe pokryte brunatnymi ³uskami. Liœcie do 1,5 m d³ugoœci, ogonek znacznie krótszy od blaszki. Blaszka ciemnozielona, lancetowata, podwójnie pierzasta, odcinki 1. rzêdu naprzemianleg³e, siedz¹ce lub na b. krótkich ogonkach. Odcinki 2. rzêdu pod³u ne, zaokr¹glone na szczycie, o szerokiej nasadzie, ustawione skoœnie do osi. Kupki okr¹g³e, wyrastaj¹ w pobli u brzegu blaszki na wystaj¹cych nad powierzchniê blaszki ³o yskach. Zawijka nerkowata, trwa³a. Wystêpowanie: na obszarze ca³ego kraju, na yznych glebach, w lasach liœciastych i borach jod³owych oraz jod³owo-œwierkowych. 5. Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) - nerecznica krótkoostna K³¹cze poziome lub wznosz¹ce siê, do 10 cm d³ugoœci, gêsto, skrêtolegle ulistnione. Liœcie do 90 cm d³ugoœci, ogonek równy 1/3 do 1/5 d³ugoœci blaszki. Blaszka prawie trójk¹tna, potrójnie pierzasta. Odcinki 1. rzêdu osadzone na krótkich ogonkach. Dwie dolne pary odcinków 2. rzêdu niesymetryczne (dotyczy dolnych odcinków 1. rzêdu). Odcinki liœciowe 3. rzêdu pierzastodzielne, z¹bkowane, z oœcistymi wyrostkami. Kupki okr¹g³e, osadzone w 2 szeregach w po³owie bocznych nerwów na odcinkach 3. rzêdu. Zawijka nerkowata. Na ogonku liœciowym jednobarwne, jasnobrunatne ³uski. Roœlina truj¹ca. Wystêpowanie: ca³y kraj, bory iglaste i mieszane oraz lasy liœciaste i zaroœla. 6. Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris) - zachylnik b³otny (nerecznica b³otna) K³¹cze czo³gaj¹ce siê. Liœcie wyrastaj¹ pojedynczo w odstêpach, jasnozielone, do 1 m d³ugoœci, ogonek równy blaszce lub d³u szy. Blaszka lancetowata, podwójnie pierzasta. Liœcie zró nicowane na sporo- i trofofile. Blaszki trofofili cienkie, miêkkie, wiotkie, z niebieskim odcieniem, przeœwituj¹ce. Odcinki 2. rzêdu pod³u ne, niemal ca³obrzegie, z szerok¹ nasad¹. Sporofile maj¹ odcinki 1. i 2. rzêdu wê sze i bardziej od siebie oddalone, nieprzeœwituj¹ce. Kupki okr¹g³e, umieszczone bli ej brzegu blaszki na ka dej parze nerwów, po dojrzeniu zlewaj¹ siê. Zawijki szybko odpadaj¹, ich rolê pe³ni podwiniêty brzeg blaszki. Wystêpowanie: pospolity na ni u i w ni szych po³o eniach górskich, na mokrych ³¹kach torfowych, torfowiskach niskich, w olsach i ³êgach olszowo-jesionowych. 7. Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris) - cienistka (zachy³ka) trójk¹tna K³¹cze cienkie, lœni¹co czarne, czo³gaj¹ce siê. Liœcie wyrastaj¹ z k³¹cza pojedynczo, trójk¹tne, 10-45 cm d³ugoœci, ogonek 2-3 razy d³u szy od blaszki. Blaszka cienka, naga, ó³tawo-zielona, potrójnie pierzasta (odcinki górne podwójnie pierzaste). Dwie dolne pary odcinków 1. rzêdu na ogonkach, wy sze siedz¹ce. Kupki nieliczne, osadzone przy brzegu blaszki. Brak zawijek. Wystêpowanie: w ca³ym kraju, w górach do piêtra kosodrzewiny. Bory iglaste i mieszane, lasy liœciaste, zaroœla olchowe. 8. Phegopteris connectilis (P. polypodioides, Thelypteris phegopteris) - zachy³ka oszczepowata (zachylnik oszczepowaty) K³¹cze grube, ulistnione w odstêpach. Liœcie do 90 cm d³ugoœci, blaszka krótsza od ogonka, zielonawo ó³ta, deltoidalna, podwójnie pierzasta. Pierwsze dolne odcinki 1. rzêdu s¹ d³u sze od nastêpnych i oszczepowato zwrócone ku do³owi. Odcinki 2. rzêdu pod³u ne, zaokr¹glone na szczycie, o szerokiej nasadzie, ca³obrzegie lub karbowane. Kupki okr¹g³e, bez zawijek, osadzone w 2 szeregach bli ej brzegu blaszki. Wystêpowanie: na ni u i w górach, w cienistych lasach liœciastych i borach iglastych, w miejscach wilgotnych. 19

9. Matteucia struthiopteris - pióropusznik strusi K³¹cze proste, wzniesione, mocno zakorzenione. Trofofile do 1,7 m wysokoœci, tworz¹ g³êboki lejek. Blaszka pod³u nie lancetowata, podwójnie pierzasta, miêkka, jasnozielona. Odcinki 2. rzêdu nieco sierpowato zagiête, ca³obrzegie, falisto karbowane. Sporofile wyrastaj¹ w œrodku lejka liœci p³onnych, s¹ od nich krótsze, sztywne, pojedynczo pierzaste, po dojrzeniu ciemnobrunatne. Podwiniêty brzeg blaszki chroni kupki zarodni wyrastaj¹ce na ³o ysku i okryte zawijk¹. Wystêpowanie: rozproszone stanowiska w górach (Karpaty, Sudety) oraz na ni u. Roœnie nad brzegami potoków, na wilgotnych zboczach, w zaroœlach, ³êgach, olszynie karpackiej. 10. Phyllitis scolopendrium - jêzycznik zwyczajny K³¹cze krótkie z licznymi korzeniami. Liœcie do 80 cm d³ugoœci, jasnozielone, nagie, zimozielone, tworz¹ kêpê. Blaszki niepodzielone, ca³obrzegie, jêzykowate, u nasady sercowate i zwê one na wierzcho³ku. Kupki zakryte zawijk¹, równow¹skie 1-2,5 cm d³ugie, u³o one wzd³u nerwów, na spodniej stronie górnej czêœci blaszki, skoœnie do osi. Wystêpowanie: zacienione ska³y wapienne w górskich lasach, g³ównie liœciastych. 11. Blechnum spicant - podrzeñ ebrowiec K³¹cze krótkie, skoœnie wzniesione. Liœcie liczne, czêsto p³asko roz³o one, tworz¹ kêpê. Trofofile s¹ pojedynczo pierzastosieczne, na krótkich ogonkach, do 70 cm d³ugoœci, zwê one ku nasadzie i szczytowi, ciemnozielone, skórzaste, zimozielone. Sporofile czêsto d³u sze od trofofili, pierzastosieczne, wyrastaj¹ na d³ugich ogonkach w œrodku pióropusza trofofili. Odcinki w¹skie, luÿniej osadzone, szybko brunatniej¹. Na ka dym odcinku 2 szeregi kupek. Wystêpowanie: Karpaty, Sudety, rzadko na ni u. Lasy bukowe, œwierkowe i jod³owe, unika pod³o a wapiennego. 12. Osmunda regalis - d³ugosz królewski Liœcie do 1,7 m d³ugoœci, podwójnie pierzaste, d³ugoogonkowe. Blaszka ywozielona. Odcinki 2. rzêdu ca³obrzegie, siedz¹ce lub na krótkich ogonkach. Górne czêœci trofofili przekszta³cone w liœcie zarodnionoœne (dymorfizm w obrêbie blaszki). Odcinki 2. rzêdu sporofili s¹ bardzo w¹skie, ca³e pokryte gronami brunatnych zarodni. Zawijek brak. Wystêpowanie: na ni u w podmok³ych lasach olszowych, na torfowiskach, w borach bagiennych. 13. Ophioglossum vulgatum - nasiêÿrza³ pospolity Bylina do 30 cm wysokoœci. Z k³¹cza wyrasta jeden lancetowaty lub jajowaty liœæ, sk³adaj¹cy siê z blaszkowatej czêœci asymiluj¹cej i czêœci zarodnikuj¹cej w postaci prosto wzniesionego k³osa. K³os oko³o 2 razy d³u szy od liœcia asymiluj¹cego. Wystêpowanie: wilgotne ³¹ki na ni u i w ni szych po³o eniach górskich, doœæ rzadko. 14. Botrychium lunaria - podejÿrzon ksiê ycowy Roœlina trwa³a do 30 cm wysokoœci. Blaszka liœciowa ó³tozielona, podzielona pierzasto, z pó³ksiê ycowatymi liœæmi. Czêœæ zarodnionoœna podwójnie lub potrójnie pierzasto z³o ona, d³ugoogonkowa. Zarodnie kuliste. Wystêpowanie: ³¹ki i trawiaste zbocza w ca³ej Polsce. Literatura podstawowa: Pancer-Kotejowa E., Æwikowa A., Ró añski W., Szwagrzyk J., Filkowa B. Roœliny naczyniowe runa leœnego. Materia³y pomocnicze do æwiczeñ z botaniki leœnej. 1996. Wyd. AR Kraków. Wójciak H. Flora Polski. Porosty, mszaki, paprotniki. 2002. Multico. Kremer B., Muhle. Porosty, mchy, paprotniki. GeoCenter, 1998. Warszawa. Literatura uzupe³niaj¹ca: Szafer W., Kulczyñski S., Paw³owski B. Roœliny polskie. 1988. PWN. Rutkowski L. Klucz do oznaczania roœlin naczyniowych Polski ni owej. 1998. PWN. Godet J.-D. Roœliny zielne Europy. 1999. Multico. Amann G. - Roœliny runa. 1994. Multico. 20

Roœliny prawnie chronione w Polsce Roœliny prawnie chronione w Polsce Zaliczenie obejmuje rozpoznawanie wybranych gatunków roœlin chronionych, znajomoœæ ich biologii i wystêpowania na terenie Polski oraz w zbiorowiskach roœlinnych, powód objêcia ochron¹, jej formê i podstawê prawn¹. Powy sze zagadnienia nale y opracowaæ samodzielnie korzystaj¹c z nastêpuj¹cych materia³ów: rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roœlin (Dz.U. z 20 stycznia 2012 r. poz. 81). Literatura: Piêkoœ-Mirkowa H., Mirek Z. - Atlas roœlin chronionych w Polsce. Multico. 2003 r. Piêkoœ-Mirkowa H., Mirek Z. - Roœliny chronione. Multico. 2003 r. Olaczek R. i in.- Ochrona przyrody w Polsce. 1996. Liga Ochrony Przyrody. KaŸmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) - Polska czerwona ksiêga roœlin. Paprotniki i roœliny kwiatowe. 2001. PAN Ins. Botaniki im. W. Szafera, Kraków. Zarzycki K., Wojewoda H., Heinrich Z., (red.). Lista roœlin wymieraj¹cych i zagro onych w Polsce. 1992. PAN Ins. Botaniki im. W. Szafera, Kraków. Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska w sprawie ochrony gatunkowej roœlin - wersja zamieszczona na stronie internetowej WL w zak³adce SZBL z zaznaczonymi gatunkami, których znajomoœæ jest wymagana 21