Opracował zespół: Leokadia Witkowska-Żuk, Tomasz J. Wodzicki, Stefan Zajączkowski,Jacek Adamczyk, Bogusław Bogaciński, Wojciech Ciurzycki, Katarzyna

Transkrypt

1 Opracował zespół: Leokadia Witkowska-Żuk, Tomasz J. Wodzicki, Stefan Zajączkowski,Jacek Adamczyk, Bogusław Bogaciński, Wojciech Ciurzycki, Katarzyna Marciszewska, Katarzyna Matyjewska, Artur Obidziński, Mirela Tulik, Jacek Zakrzewski Katedra Botaniki Leśnej Wydział Leśny SGGW Warszawa Rok akademicki 2010/2011

2 Nazwisko i imię Grupa Numer miejsca Numer mikroskopu Ćwiczenia w dniu godz. Materiał roślinny Preparaty, obserwacje mikroskopowe Wykonanie rysunków i opisów Studiowanie literatury A Po ćwiczeniach wpisz nazwę łacińską gatunku i rodziny

3 Przed ćwiczeniami Zapoznaj się z literaturą dotyczącą tematu. Szweykowska A., Szweykowski J. Botanika. PWN Ze skryptu "Ćwiczenia z botaniki" pod red. T. Gorczyńskiego (1978) opracuj samodzielnie zadania nr: 156, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171. Rozwiąż samodzielnie (używając ołówka) załączony test*, a następnie sprawdź poprawność odpowiedzi (str. 8-10) i popraw długopisem dostrzeżone błędy. * Źródło: Pałczyński A., Jasnowska J. Atlas botaniczny. Ćwiczenia. PWN, 1993 A 1 Porosty -... (łac.) jest to grupa organizmów utworzonych z dwóch komponentów, mianowicie... i..., pozostających we wzajemnym stosunku.... Zielone komórki glonów, nazywane w plechach porostów 5... należą do dwóch gromad: i.... Grzyby stanowiące podstawową masę plechy należą do grzybów 8 9 wyższych, głównie..., a rzadko.... Strzępki grzyba, nitkowate lub 10 rozgałęzione, mogą być luźno ułożone, jak to jest w obrębie warstwy..., albo są ściśle ze 11 sobą spojone, tworząc nibytkankę (pseudoparenchymę), jak to jest w warstwie.... Glony mogą być rozmieszczone w całej plesze lub występować w wyodrębnionej Rozmnażanie wegetatywne porostów może następować przez kruszenie się plechy, która ma zdolność..., lub za pomocą specjalnych.... Przez zarodniki 15 rozmnażają się tylko..., wchodzące w skład porostu. Obustronne korzyści wynikające ze współżycia grzybów z glonami polegają na tym, że grzyb pobiera od glonów , zaś glony są przez strzępki grzyba zaopatrywane w... i oraz zabezpieczone przed Prątnikowce -... [łac.] należą do klasy mchów -... [łac.], które są roślinami osiowymi, z wyraźnie zaznaczonym..., zbudowanym z... i B 1

4 Łodyga ma prymitywną budowę tkankową, lepiej zaznaczoną w części sporofilowej, gdzie oprócz 6 tkanki miękiszowej można wyróżnić grubościenną tkankę..., prymitywną oraz na powierzchni......, najlepiej wykształconą na puszce. 9 Pęd przytwierdzony jest do podłoża przez.... Mchy przechodzą regularną przemianę pokoleń, przy czym dominuje pokolenie..., czyli.... Pokolenie diploidalne , czyli... jest krótkotrwałe, a jego jedynym zadaniem jest wyprodukowanie Gametofit żyje samodzielnie, ze względu na zdolność do fotosyntezy, 15 natomiast cudzożywny sporofit zespolony jest z gametofitem przez..., wrastającą w ulistnioną łodygę, skąd pobiera substancje odżywcze. Rozmnażanie płciowe polega na łączeniu się ruchomej gamety męskiej, czyli... z żeńską -... pozostającą w ; do procesu tego konieczna jest obecność.... Rozmnażanie bezpłciowe odbywa się przez... powstające po podziale... komórek tkanki.... Zarodniki mchów są przystosowane do rozsiewania w środowisku lądowym, dzięki , złożonej z... i..., która zabezpiecza je przed.... C 1 2 Torfowce -... [łac.] należą do klasy mchów -... [łac.] wspólnie z prątnikowcami, choć różnią się od nich dość znacznie, tak w budowie zewnętrznej, jak i wewnętrznej. Roślina torfowca składa się z pionowo rosnącego pędu głównego z licznymi gałązkami na szczycie, 3 4 tworzącymi..., zaś gałązki na wydłużonej części pędu rozmieszczone są.... Drobne listki gałązkowe zbudowane są z dwóch rodzajów komórek: martwych o ścianach... i zaopatrzonych w..., umożliwiające ; drugi rodzaj stanowią komórki żywe,...,pełniące funkcje Także na powierzchni łodyżek występują duże komórki pojedynczo, jako lub tworząc warstwę zwana.... Torfowce dzięki swojej budowie morfologicznej, jak i anatomicznej mają zdolność Dominującym pokoleniem torfowców jest..., prowadzący tryb życia..., natomiast pokolenie diploidalne -... wykształca się jedynie jako..., wynoszona do góry przez..., należący do.... 2

5 D 1 2 Wątrobowce -... [łac.], podobnie jak inne mszaki... [łac.], mają dwa 3 4 pokolenia: płciowe, czyli... i bezpłciowe, czyli..., przy czym dominuje tu Dojrzałe rośliny mają budowę... i przybierają postać jak porostnica lub wykazują wyższy poziom organizacji morfologicznej zróżnicowanie na Organy rozmnażania płciowego porostnicy, powstające na specjalnych parasolowatych tworach, są to... zawierające..., oraz z Po zapłodnieniu, które wymaga obecności wody, aby..., rozwija się sporofit w postaci..., kształtu Zarodniki powstające z tkanki... są komórkami o liczbie chromosomów. Wyrzucane są z zarodni z udziałem Widłaki jednakozarodnikowe i widliczki [łac.] mają sporofit 2 wykształcony jako pokolenie... w stosunku do gametofitu, co jest właściwe 3 wszystkim..., do których należą. Pęd o charakterystycznych rozgałęzieniach składa się z... i... oraz wytwarza 7 8 utrzymujące go w glebie.... Zarodnie powstają na..., skupionych 9 najczęściej w i wtedy sporofile nie są podobne do liści asymilacyjnych. 10 Gametofity kształtu bulwiastego mają rozmiary ; żyją one w symbiozie z 11..., gdyż są bezzieleniowe, a ich rozwój trwa przez wiele lat. Zarodek, rozwijający się po procesie... z zygoty, wrasta stopą w..., z którego czerpie pokarm do czasu wytworzenia Widliczka [łac.], wytwarza dwa rodzaje zarodników. Duże zarodniki, czyli..., powstają w liczbie... w zarodniach, określanych jako... ; z nich rozwiną się Liczne małe zarodniki, czyli powstają w... ; z nich rozwiną się Przedrośla 23 są silnie zredukowane, małych rozmiarów, rozwijają się pod osłoną......, których nie opuszczają. Ponieważ gametofit żeński musi w pierwszej fazie rozwoju odżywiać nowy 24..., bogate materiały zapasowe gromadzą się już wcześniej w obrębie E 3

6 1 Skrzypy -... [łac.], podobnie jak i inne paprotniki, mają regularną przemianę 2 pokoleń z dominacją pokolenia.... Są to trwałe byliny, odnawiające się 3 4 z...,wytwarzające nadziemne.... Łodyga i odgałęzienia mają charakterystyczną 5 6 budowę członowaną, zaznaczoną występowaniem... i... oraz 7 podkreśloną rozmieszczeniem łuskowatych liści w układzie.... Funkcje 8 asymilacyjne pełnią w głównej mierze zielone.... W budowie anatomicznej łodygi 9 wyróżnia się tkanki, wśród których na podkreślenie zasługują: tkanka twórcza rozmieszczona w..., oraz - ze względu na środowisko lądowe - tkanki ,... i... ; interesujące są trzy rodzaje kanałów powietrznych, ciągnących się wzdłuż pędu. Zarodnie skrzypów występują na tarczkach, 14 tworzących razem Przedrośla naszych gatunków skrzypów są zazwyczaj dwupienne i różnią się między sobą.... Mają postać... prowadzą tryb życia Po zapłodnieniu, w rodni rozwija się z... młody..., 20 wyrastający następnie w.... F 1 Paprocie -... [łac.] stanowią najliczniejszą i najwyżej zorganizowaną klasę 2 3 paprotników -... [łac.]. Ich pęd składa się z podziemnego... i 4 wyniesionych nad powierzchnię gleby.... Przystosowania do warunków środowiska 5 lądowego polegają na wytworzeniu podziemnych organów oraz na 6 7 dobrym wykształceniu tkanek... i.... Przemiana pokoleń 8 paproci zachodzi w sposób regularny, przy czym dominujące jest pokolenie..., czyli , zaś drugie pokolenie -..., czyli... jest niepozorne o funkcji ograniczonej do i ma prymitywną budowę.... Proces płciowy wymaga środowiska 14..., zaś rozmnażanie bezpłciowe przez odbywa się w środowisku.... Zarodnie wielu rodzajów paproci mają 17 specjalne urządzenia w formie..., które pod wpływem zmiany wilgotności powodują gwałtowne otwieranie zarodni i wyrzucenie zaro-dników Organami płciowymi są żeńskie... i męskie... wytwarzające odpowiednio gametę żeńską, czyli i gamety męskie Po zapłodnieniu z 22 zygoty rozwija się......, związany w pierwszym okresie życia z gametofitem, swoim żywicielem, w którego plechę wrasta za pomocą stopy. G 4

7 1. Opisz załączone rysunki, zaznacz symbolem R! gdzie zachodzi mejoza. A - C E D B - C - D - A B E - F - G - H F H G Porostnica wielokształtna (Marchantia polymorpha) A - B - G C - D - E E - F H I A F - G - H - I - D C 34 B Prątnik (Bryum sp.) 5

8 Opisz załączone rysunki obrazujące cykl przemiany pokoleń u paproci, widłaków i skrzypów. Zaznacz symbolem R! gdzie zachodzi mejoza. E F D C H G B A Rys. 1. Cykl rozwojowy widłaka goździstego (Lycopodium clavatum). A - B - C - D - E - F - G - H - Odpowiedzi do testu A i B A 1. Lichenes, 2. glonu, 3. grzyba, 4. symbiozy, 5. gonidiami, 6. sinic, 7. zielenic, 8. workowców, 9. podstawczaków, 10. rdzeniowej, 11. korowej, 12. warstwie gonidialnej, 13. regeneracji, 14. urwistków, 15. grzyby, 16. substancje organiczne, 17. wodę, 18. sole mineralne, 19. wysychaniem. B 1. Bryales, 2. Bryopsida, 3. pędem, 4. łodygi, 5. prymitywnych liści, 6. mechaniczną, 7. tkankę przewodzącą, 8. tkankę okrywającą - skórkę z aparatami szparkowymi, 9. chwytniki, 10. płciowe, 11. gametofit, 12. bezpłciowe, 13. sporofit, 14. zarodników (mejospor), 15. stopę, 16. plemnika, 17. komórką jajową, 18. rodni, 19. wody, 20. zarodniki, 21. redukcyjnym, 22. archesporialnej, 23. dwuwarstwowej ścianie, 24. egzyny (= skleryny) i intyny, 25. wyschnięciem. 6

9 D E G F B C H A I Rys. 2. Cykl rozwojowy skrzypu polnego (Equisetum arvense). A - B - C - D - E - F - G - H - I - Odpowiedzi do testu C i D C 1. Sphagnales, 2. Bryopsida, 3. główkę, 4. pęczkami, 5. komórek hialinowych (wodnych), 6. z wzmocnieniami, 7. pory, 8. napełnianie się komórki wodą, 9. zielone, 10. asymilacyjne, 11. wodonośne, martwe, 12. komórki retortowe, 13. hialoderma, 14. zatrzymywania (gromadzenia wody), 15. gametofit, 16. samożywny, 17. sporofit, 18. puszka, czyli zarodnia, 19. trzonek, 20. gametofitu. D 1. Hepaticopsida, 2. Bryophyta, 3. gametofit, 4. sporofit, 5. gametofit, 6. plechowatą, 7. wstęgowatą, płaska, 8. łodygę, 9. liście, 10. plemnie, 11. plemniki, 12. rodnie, 13. komórkami jajowymi, 14. plemnik przepłynął do rodni, 15. puszki, czyli zarodni, 16. kulistego, 17. archesporialnej, 18. haploidalnej, 19. sprężyc. 7

10 Organizacja tkankowa liścia H A G C E B D F Rys. 3. Cykl rozwojowy paprotki zwyczajnej (Polypodium vulgare). A - B - C - D - E - F - G - H - Odpowiedzi do testu E, F i G E 1. Lycopsida, Selaginellopsida, 2. dominujące, 3. paprotnikom, 4. widlastych (dychotomicznych), 5. łodygi, 6. drobnych, wąskich liści, 7. korzenie przybyszowe, 8. sporofilach, 9. kłosy zarodnionośne, 10. nieduże, do kilku cm, 11. grzybami, 12. płciowym, 13. przedrośle, 14. organów asymilacyjnych, 15. widliczka - Selaginella, 16. makrospory, 17. czterech, 18. makrosporangia, 19. gametofity żeńskie, 20. mikrospory, 21. mikrosporangiach, 22. gametofity męskie, 23. ścian zarodników, 24. zarodek sporofitu, 25. makrospory. F 1. Sphenopsida, 2. bezpłciowego (sporofitu), 3. kłączy, 4. pędy, 5. węzłów, 6. międzywęźli, 7. okółkowym, 8. łodygi, 9. interkalarna, 10. międzywęźlach, 11. okrywająca - skórka, 12. przewodząca - w formie wiązek, 13. wzmacniająca, 14. kłos sporofilowy, 15. wielkością, 16. plechowatą, 17. samożywny, 18. zygoty, 19. sporofit, 20. okazałą roślinę naczyniową. G 1. Pteropsida (Filicopsida), 2. Pteridophyta, 3. kłącza, 4. liści, 5. korzeni przybyszowych, 6. okrywającej, 7. przewodzących, 8. bezpłciowe, (diploidalne), 9. sporofit, 10. płciowe, (haploidalne), 11. gametofit, 12. procesu płciowego, 13. plechowatą, 14. wodnego, 15. zarodniki, 16. lądowym, 17. grzebienia komórek o nierównomiernie zgrubiałych ścianach, 18. rodnie, 19. plemnie, 20. komórkę jajową, 21. plemniki, 22. młody sporofit. 8

11 Porosty (grzyby lichenizowane) Budowa mikroskopowa. Narysuj i opisz następujące obiekty: 1. Komórki pierwotka - Desmococcus sp. (glony - Algae) 2. Warstwowana (heteromeryczna) plecha płucnicy islandzkiej - Cetraria islandica (przekrój poprzeczny): komórki glonu - warstwa gonidialna, strzępki grzyba - warstwy korowe. 3. Wyrostki (izidia) plechy porostu np. mąklika otrębiastego - Pseudevernia furfuracea. 4. Owocniki typu miseczki (apotecjum) np. odnożycy jesionowej - Ramalina fraxinea lub złotorostu ściennego - Xantoria parietina. 9

12 Przegląd wybranych gatunków. Obejrzyj naturalne okazy z teki zielnikowej. Zaobserwuj cechy podane w załączonych opisach. Na marginesie naszkicuj pokrój poszczególnych gatunków. Gromada: PHYCOPHYTA = ALGAE - GLONY Klasa: Chlorophyceae - zielenice 1. Desmococcus sp. (Protococcus sp., Pleurococcus sp.) - pierwotek Komórki kształtu kulistego z kubkowatym chloroplastem, czasem zebrane po dwa lub cztery. Pleurococcus negeli w symbiozie z grzy-bem tworzy skorupiasty porost Scoliciosporum chlorococcum (Bacidia chlorococca) - kropnica ciemnozielona. Występowanie: glon tworzący zielony nalot na korze drzew (epifit), w miejscach o dużej wilgotności. Może występować w strefie śmierci porostów (aglomeracje miejskie). Gromada: FUNGI LICHENISATI - GRZYBY LICHENIZOWANE Grupa ekologiczna: LICHENES - POROSTY I. Porosty nadrzewne (epifity) 1. Lepraria incana (L. aeruginosa ) - liszajec zwyczajny (klasa Deuterolichenes) Plecha skorupiasta, w stanie suchym szarobiaława, w żywym szaro-zielonawa, niebiesko zielonawo-biaława do śnieżystobiałej. Plecha gęsto pilśniowatopajęczynowata, o powierzchni drobniutko ziarenkowatej lub proszkowatej. Występowanie: na korze drzew liściastych i iglastych, głównie u nasady pni od strony północnej, w miejscach cienistych na pniakach i mchach. Rozpowszechniony na niżu i w górach po regiel górny. Stosowany w bioindykacji skażenia powietrza - dość odporny na wysokie stężenie So Xantoria parietina - złotorost ścienny (Teloschistaceae - złotorostowate) Plecha listkowata, rozetkowata lub nieregularna, przylegająca do podłoża lub na obwodzie odstająca, średnicy do cm. Barwa pomarańczowa lub żółta do szarozielonej. Odcinki do 5 mm szerokości, na końcach zwykle poszerzone, zaokrąglone. Owocniki (apothecium) liczne, średnicy 1-6 mm. Występowanie: na korze drzew liściastych (zwłaszcza na osice), rzadziej na iglastych; na drewnie, dachach i skałach. Stosowany w bioindykacji skażenia powietrza - nieco mniej odporny na wysokie stężenie So 2 niż poprzedni gatunek. 3. Hypogymnia physodes - pustułka pęcherzykowata (Parmelia physodes - tarczownica pęcherzykowata) (Parmeliaceae - tarczownicowate) Plecha listkowata, często rozetkowata lub nieregularna, 3-5 cm średnicy, barwy szarej lub szarozielonej, na końcach odcinków brunatno nabiegła, dolna strona czarna, na obwodzie brunatna, chwytników brak, luźno przyczepiona do podłoża fałdami plechy. Występowanie: na korze drzew liściastych i iglastych, na skałach, kamieniach i płotach. Gatunek stosowany w bioindykacji skażenia środowiska, o podobnej odporności na So 2 jak Xantoria parietina. 4. Ramalina fraxinea - odnożyca jesionowa (Usneaceae - brodaczkowate) Plecha krzaczkowata, do 20 cm długości, przyczepiona do podłoża krótką nasadą. Odcinki plechy sztywne, zwisające lub odstające, barwy szaro- lub oliwkowozielonej. Owocniki (apothecium) do 1 cm średnicy. Występowanie: na korze drzew liściastych (topole, jesiony, dęby, klony, drzewa owocowe), rosnących pojedynczo (przy drogach), rzadziej w lasach. Gatunek stosowany w bioindykacji skażenia środowiska, bardzo wrażliwy na So 2 w powietrzu. 5. Evernia prunastri - mąkla tarniowa (Usneaceae - brodaczkowate) Plecha listkowato-krzaczkowata 3-10 cm długości, zwisająca lub odstająca od podłoża, przyczepiona nasadą, nieregularnie lub widełkowato rozgałęziona, szaro lub żółtozielonawa albo szarobiaławo-żółtawa. Odcinki plechy spłaszczone, o budowie grzbietobrzusznej, dolna strona jaśniejsza. Występowanie: w całej Polsce po regiel górny, na korze drzew liściastych i iglastych, rzadziej na skałach, piaskach, drewnie i dachach. Gatunek stosowany w bioindykacji skażenia 10

13 6. Usnea sp. - brodaczka (Usneaceae - brodaczkowate) Plechy nitkowato-krzaczkowate, zwisające, odstające lub wzniesione, zwykle silnie rozgałęzione, przyczepione do podłoża tarczkowatą nasadą. Owocniki tarczkowate. W Polsce 49 gatunków, z czego 7 występuje częściej, a 3 gatunki umieszczone są na czerwonej liście: U. barbata - b.właściwa, U. dasypoga - b. zwyczajna i U. florida - b. nadobna. Występowanie: na korze drzew iglastych, rzadziej liściastych. Usnea filipendula, U.florida i inne są bardzo wrażliwe na So2 w powietrzu. 7. Lobaria pulmonaria - granicznik płucnik (Stictaceae - granicznikowate) Plecha listkowata, duża, do 30 cm średnicy, dość sztywna, gruba, głęboko zatokowo wcinana. Górna strona zielonobrunatna, szaro-zielona, siateczkowato dołeczkowana, dolna strona jasnobrunatna, pilśniowata, z poduszeczkowatymi wypukłościami. Występowanie: rzadko na niżu i w górach, na korze drzew liściastych, rzadziej iglastych, przeważnie w górnej części korony starych drzew, niekiedy na skałach porośniętych mchami. Stosowany w bioindykacji skażenia środowiska - bardzo wrażliwy na So 2 w powietrzu. II. Porosty naziemne (epigeiczne) 8. Peltigera canina - pawężnica psia (Peltigeraceae - pawężnicowate) Plecha listkowata, średnicy ok. 20 cm, nieregularna o odcinkach szerokości 1-4 cm, barwy szarej, od spodu biaława i żyłkowana z długimi chwytnikami. Owocniki na końcach zwężonych odcinków, barwy brunatnej, siodełkowato wygięte. Występowanie: w całej Polsce, na glebach w miejscach osłoniętych i cienistych. 9. Cetraria islandica - płucnica islandzka (Parmeliaceae - tarczownicowate) Plecha listkowato-krzaczkowata, wys. 3-8 cm. Barwa od oliwkowo-zielonej do ciemnobrunatnej, od strony dolnej jaśniejsza. Końce odcinków nieregularnie rozgałęzione, z kolczastymi wyrostkami. Występowanie: na terenie całej Polski po piętro halne, stanowiska wybitnie suche, piaszczyste. Bory chrobotkowe, wydmy i wrzosowiska, rzadziej na torfowiskach wysokich. Roślina lecznicza. 10. Cladonia rangiferina (Cladina rangiferina ) - chrobotek reniferowy (Cladoniaceae - chrobotkowate) Plecha krzaczkowata, wys. do 10 cm. Barwa szaropopielata lub biała-woszara. Główne gałązki grube, zakończenia podecjów brunatne, 2-3 dzielne, łukowato zgięte "jak dłoń", mniej więcej zwrócone w jedną stronę. Pd + czerwone. Występowanie: w całej Polsce na glebach ubogich i kwaśnych. W borach sosnowych chrobotkowych, na wydmach piaszczystych, wrzosowiskach i torfowiskach wysokich. 11. Cladonia arbuscula (Cladonia sylvatica) - chrobotek leśny Podobny do C. rangiferina, ale plecha barwy szarozielonej lub białożółtej. Podecja 2-5 dzielne, tylko na końcach zgięte "jak palce dłoni". Pd + czerwone. Występowanie: jak C. rangiferina, gatunek leśny. 12. Cladonia mitis (Cladina mitis) - chrobotek łagodny Plecha podobna do dwóch poprzednich gatunków chrobotków, końce podecjów 2-3 dzielne, pędzelkowate, brunatnawe. Pd -! Występowanie: w całej Polsce na miejscach odsłoniętych i suchych. Na wydmach, wrzosowiskach, w zespołach ze szczotlichą siwą przy drogach śródleśnych, na skrajach zagajników, w młodnikach i widnych borach sosnowych. III. Porosty naskalne (epility) 13. Rhizocarpon geographicum - wzorzec geograficzny (Lecideaceae - krążniczkowate) Plecha skorupiasta, wrośnięta w skałę, barwy cytrynowo-zielonej do szarożółtej, podzielona na liczne pólka. Występowanie: gatunek górski, na niżu jedynie na głazach narzutowych. Skały granitowe krzemianowe oraz piaskowce (nie występuje na wapieniach). 11

14 Mszaki Budowa mikroskopowa. Narysuj i opisz następujące obiekty: 1. Łodyga płonnika - Polytrichum sp. (przekrój poprzeczny): skórka, tkanka wzmacniająca, miękisz korowy, leptoidy, hydroidy. 2. Liść płonnika - Polytrichum sp. (przekrój poprzeczny): żeberko, asymilatory. 3. Liść merzyka - Mnium sp. (widok z góry). 4. Liść torfowca - Sphagnum sp. (widok z góry): komórki asymilacyjne, komórki wodonośne. 5. Plemnie płonnika- Polytrichum sp. 6. Zarodnia płonnika - Polytrichum sp. 12

15 Przegląd wybranych gatunków. Obejrzyj naturalne okazy z teki zielnikowej. Zaobserwuj cechy podane w załączonych opisach. Na marginesie naszkicuj pokrój poszczególnych gatunków. Gromada: Hepaticae (Hepaticopsida) - wątrobowce 1. Marchantia polymorpha - porostnica wielokształtna Plechy duże 2-10 cm długości, 1-2 cm szerokości, wstęgowate, płaskie, przy szczycie szersze i dychotomicznie rozgałęzione, na brzegach fałdowane, zielone, z ciemniejszym i zagłębionym od góry żeberkiem środkowym. Na zewnętrznej stronie plechy tworzą się kubkowate wyrostki (miseczki) z rozmnóżkami służącymi do rozmnażania wegetatywnego. Chwytniki bardzo liczne i długie. Roślina dwupienna. Gametangiofor męski wyniesiony na 1,5-2,5 cm długim trzonku, płaski, podzielony płytkimi zatokami na 8, rzadziej 9 płatków. Gametangiofor żeński wyniesiony na 3-5 cm długim trzonku, parasolowaty, 9 - promieniowy. Występowanie: w całej Polsce, w miejscach wilgotnych i cienistych, w lasach, na torfowiskach, w dolinach potoków. 2. Plagiochila asplenioides - skosatka zanokcicowata Roślina dwupienna, do 10 cm długości. Tworzy darnie o intensywnie zielonej barwie. "Łodyga" grzbieto-brzusznie dwuszeregowo ulistniona. "Listki" jednowarstwowe, bez nerwu głównego, jajowate, ząbkowane, skośnie osadzone na łodydze. Występowanie: w całej Polsce, w lasach liściastych oraz mokrych, cienistych borach, na torfowiskach. Gromada: Bryophyta = Musci - mchy Klasa: Polytrichopsida - płonniki 1. Polytrichum commune - płonnik pospolity Łodyga do cm wysokości, osadzona w darni luźno. Liście lancetowate, na ulistnionej łodyżce zawsze widoczne łyse miejsca. Seta do 10 cm, brunatna, jednolitej barwy. Włoski na czepku złotożółte. Tworzy rozległe, zbite darnie barwy ciemno-szaro-sinozielonej. Występowanie: w całym kraju. Torfowiska, bory. Wskazuje na proces zabagnienia. 2. Polytrichastrum formosum (Polytrichum attenuatum) - złotowłos strojny (z. kształtny), (płonnik strojny) Łodyga do 12 cm wysokości, mocno osadzona w darni, czarnoczerwona. Seta dwubarwna, u dołu czerwona, u góry żółta. Tworzy dość luźne, ciemnozielone darnie. Występowanie: w całym kraju, bory i lasy, na kwaśnych i słabo kwaśnych glebach. Stały składnik boru mieszanego. 3. Polytrichum juniperinum - płonnik jałowcowaty Łodyga 3-10 cm wysokości. Seta do 3 cm. Liście lancetowate, całobrzegie, w stanie suchym odstają od łodygi. Tworzy luźne darnie barwy niebieskozielonkawej. Występowanie: w całym kraju, na glebach ubogich; bory chrobotkowe, piaski, nieużytki. 4. PoIytrichum piliferum - płonnik włosisty Łodyżki do 3 cm wysokości, sety do 2 cm długości. U nasady łodygi liście łuskowate, na szczycie normalnie rozwinięte, dwubarwne, na brzegu zawinięte, zakończone długimi, szklistymi żebrami. Tworzy luźne, brunatne darnie. Występowanie: w całej Polsce na ubogich, suchych piaskach i skałach, często w borze chrobotkowym. Przystosowany do życia w skrajnie trudnych warunkach siedliskowych; razem z zęborogiem purpurowym (Ceratodon purpureus), skalniczkiem siwym (Rhacomitrium canescens) oraz porostami jest gatunkiem pionierskim sukcesji na glebach piaszczystych i wydmach śródlądowych. 5. Atrichum undulatum (Catharinaea undulata) - żurawiec falisty Łodygi nie rozgałęzione, wysokości 2-8 cm. Puszka zgięta, brunatna, osadzona na czerwonej secie. Liście językowatolancetowate, u góry poprzecznie faliste. Tworzy luźne, ciemnozielone darnie lub rośnie pojedynczo. Występowanie: w całym kraju, na wilgotnych łąkach, w zaroślach, lasach liściastych i mieszanych. Gleby zasobne, od zasa-dowych do słabo kwaśnych. 13

16 Klasa: Bryopsida - Prątniki 6. Plagiomnium undulatum (Mnium undulatum) - płaskomerzyk falisty (merzyk falisty) Łodygi do 15 cm wysokości, u szczytu rozgałęzione, barwy zielonej, u dołu czerwonej. Liście wydłużone, ostro piłkowane, na szczycie zaokrąglone, z ostrym kończykiem. Na jednej łodydze występuje kilka puszek. Seta czerwona. Tworzy luźne darnie. Występowanie: w całym kraju, wilgotne lasy i łąki. 7. Plagiomnium affine (Mnium affine) - płaskomerzyk pokrewny (merzyk pokrewny) Liście w górnej części łodygi jajowate, piłkowane, z ostrym kończykiem na szczycie. Puszka żółtozielona, seta czerwona u dołu i żółta u góry. Tworzy luźne darnie do 5 cm wysokości. Występowanie: w całym kraju, lasy łęgowe, grądy i bory mieszane. 8. Dicranum scoparium - widłoząb miotłowy Łodygi wysokości 8-10 cm widlasto rozgałęzione. Liście sierpowato zgięte. Puszka zgięta, brązowa, matowa. Tworzy zbite darnie barwy zielonej lub żółtozielonej. Występowanie: w całym kraju, torfowiska, bory iglaste i mieszane, na glebach zakwaszonych. 9. Dicranum polysetum (D. undulatum) - widłoząb kędzierzawy (w. falisty Łodygi wysokości 6-12 cm okryte do szczytu żółtawymi chwytnikami. Suche liście poprzecznie pofałdowane. Puszka silnie zgięta. Tworzy luźne darnie barwy żółtozielonej. Występowanie: pospolity na niżu, w górach rzadszy. Bory iglaste i mieszane, gleby silnie zakwaszone. 10. Leucobryum glaucum - modrzaczek siny, (bielistka siwa) Łodyżki krótkie, gęsto ulistnione, widlasto rozgałęzione. Tworzy zbite, twarde, poduszkowate darnie barwy sinozielonej, u dołu białawej. Występowanie: w całym kraju. Bory iglaste i mieszane, gleby ubogie i silnie zakwaszone. Świadczy o postępującym procesie degradacji środowiska. Utrudnia naturalne odnowienie lasu. 11. Climacium dendroides - drabik drzewkowaty Łodygi główne płożące się pod ziemią, nadziemne o pokroju drzewkowatym. Tworzy luźne, jasnozielone, z czasem brunatniejące darnie. Występowanie: w całym kraju na mokrych łąkach, w zaroślach łozowych, olsach. Wskazuje na wysoki poziom wody gruntowej. 12. Thuidium tamariscinum (Th. tamariscifolium) - tujowiec tamaryszkowaty (t. tamaryszkolistny) Łukowate łodygi potrójnie pierzasto rozgałęzione, długości 6-15 cm. Łodygi drugiego rzędu ułożone w jednej płaszczyźnie. Tworzy luźne darnie najpierw niebieskozielone, potem żółte, matowe. Występowanie: w całym kraju. Szeroka amplituda ekologiczna; lasy bukowe, olsy, wilgotne bory mieszane. 13. Hylocomium splendens - gajnik lśniący Łodygi cm długości, płożące się, w najwyższej części łukowato zgięte, tworzą wyraźne piętra. Tworzy rozległe, żółtozielone, lśniące darnie. Występowanie: w całym kraju. Bory iglaste i mieszane, gleby ubogie, kwaśne i słabo kwaśne. 14. Rhytidiadelphus triquetrus - fałdownik szeleszczący (trzyrzędowy) Łodygi widlaste, nieregularnie pierzasto rozgałęzione. Końce bocznych gałązek łukowato zgięte, na szczycie zaostrzone. Tworzy luźne, żółtozielone darnie. Występowanie: w całym kraju. Bory iglaste i mieszane. 14

17 15. Ptilium crista-castrensis - piórosz pierzasty (Hypnum crista-castrensis - rokiet pierzasty) Łodygi 5-10 cm długości, żółte, pojedynczo pierzasto rozgałęzione, na szczycie hakowato zgięte. Tworzy luźne darnie barwy żółtozielonej. Występowanie: w całym kraju. Bory sosnowe i świerkowe, bory bagienne. 16. Pleurozium schreberi (Entodon schreberi, Hypnum schreberi) - rokietnik pospolity Łodygi do 15 cm wysokości, czerwone, regularnie pierzasto rozgałęzione. Proste gałązki ustawione są w jednej płaszczyźnie. Tworzy luźne, żółtozielone darnie. Występowanie: w całym kraju. Gleby ubogie i kwaśne. Bory iglaste i mieszane. Szczególnie częsty w borze sosnowym, gdzie tworzy rozlegle kobierce. 17. Scleropodium purum (Pseudoscleropodium purum) - brodawkowiec czysty Łodyżki do 10 cm wysokości, gałązki dwustronnie pierzaste, ustawione w jednej płaszczyźnie. Liście szerokojajowate zakończone krótkim kończykiem. Podobny do rokietnika pospolitego, ale łodyżki ma zielone. Tworzy luźne darnie o barwie bladozielonej. Występowanie: na niżu pospolity, w górach rzadszy. Lasy iglaste, zwłaszcza w borach nadmorskich, rzadziej liściaste. Klasa: Sphagnopsida - torfowce 18. Sphagnum sp. - torfowiec Wszystkie gatunki mają charakterystyczny pokrój: łodyga główna regularnie rozgałęziona, o dolnych gałązkach zwieszających się dookoła, w górnej części zaś skupionych w tzw. główkę. Tworzy darnie różnej barwy. Występowanie: na torfowiskach, w wilgotnych i bagiennych lasach. Paprotniki Budowa mikroskopowa. Narysuj i opisz następujące obiekty: 1. Zarodniki widłaka. 2. Przekrój poprzeczny przez łodygę skrzypu (E. arvense): opisz rysunek 1. Rys. 1. Przekrój poprzeczny przez międzywęźle łodygi skrzypu polnego (Equisetum arvense). 15

18 cd. narysuj i opisz następujące obiekty: 3. Przekrój poprzeczny przez kłos zarodnionośny skrzypu. 4. Zarodnik skrzypu - zaobserwuj wpływ wilgotności powietrza na reakcję zarodników. Wyjaśnij jaki jest mechanizm działania i funkcja sprężyc (haptery). 5. Budowa kupki zarodni paprotki (Polypodium sp.). 6. Mechanizm wyrzucania zarodników z zarodni paproci. Opisz rys.2. A B C D E F Rys. 2. Kolejne stadia pękania zarodni i wyrzucania zarodników u paproci. 16

19 Przegląd wybranych gatunków. Obejrzyj naturalne okazy z teki zielnikowej. Zaobserwuj cechy podane w załączonych opisach. Na marginesie naszkicuj pokrój poszczególnych gatunków. Gromada: PTERIDOPHYTA - PAPROTNIKI Podgromada: Lycophytina - widłakowe Klasa: Lycopsida - widłaki 1. Lycopodium clavatum - widłak goździsty Pędy długie, czołgające się. Liście równowąskie, zaostrzone, zakończone, długim, białym włosem, całobrzegie. Kłosy po 2 (3) na długich szypułkach. Sporofile jajowate, wydłużone w biały włos. Występowanie: na niżu i w górach, w suchych lasach (zwłaszcza sosnowych) i na wrzosowiskach. 2. Lycopodium annotinum - widłak jałowcowaty Pędy długie, czołgające się z prosto wzniesionymi, widlastymi gałązkami. Liście poziomo odstające. Kłosy pojedyncze, siedzące. Liście zarodniowe żółtawe. Występowanie: na niżu i w górach. Lasy iglaste na wilgotnych glebach. 3. Diphasiastrum complanatum (Diphasium complanatum, Lycopodium complanatum) - widlicz spłaszczony (widłak spłaszczony) Pędy podziemne długie, pełzające; pędy nadziemne wzniesione, wielokrotnie widlasto rozgałęzione. Jasnozielony. Gałązki spłaszczone. Liście lancetowate, ostre, całobrzegie, zwykle 2-kształtne, nakrzyżległe. Liście znajdujące się na dolnej stronie gałązki są zredukowane do małego koniuszka. Kłosy na pędach bocznych stojące, po 2-6 na długich szypułkach. Sporofile jajowate, zaostrzone, z brzegiem błoniastym i ząbkowanym. Występowanie: w lasach iglastych na niżu i w niższych położeniach górskich, w rozproszonych stanowiskach. 4. Huperzia selago (Lycopodium selago) - wroniec widlasty (widłak wroniec) Łodyga wzniesiona, nie czołgająca się, widlasto rozgałęziona. Gałązki równej długości. Liście ułożone skrętolegle, równowąskolancetowate, ostre, całobrzegie lub delikatnie ząbkowane, ciemnozielone. Liście zarodnionośne podobne do płonnych. Występowanie: w górach, na niżu rzadziej, w rozproszonych stanowiskach, najczęściej w borach i lasach mieszanych. Podgromada: Shenophytina - skrzypowe Klasa: Sphenopsida - skrzypy 1. Equisetum arvense - skrzyp polny Pędy nadziemne dwupostaciowe; generatywne i wegetatywne. Pęd generatywny nieasymilujący, wykształca się znacznie wcześniej od wegetatywnego, na przełomie III/IV, ma do 20 cm wysokości, jest miękki, dość cienki (3-6 mm), żółtawy lub czerwonobrązowy, ząbki zrośnięte po 2-3 w tępe łatki, zasycha po wysianiu zarodników. Pęd wegetatywny do 40 cm wysokości, zielony, ma około 10 wypukłych żeberek, jest gęsto okółkowo rozgałęziony. Pochwy zielone, z czarniawymi, biało obrzeżonymi ząbkami. Ząbki 2 razy krótsze niż zrośnięta część pochwy. Pędy boczne zwykle wcale lub słabo rozgałęzione: pierwsze międzywęźle gałązki bocznej dłuższe od odpowiadającej mu pochwy pędu głównego. Występowanie: pospolity na niżu i w górach po regiel górny, na wilgotnym, gliniastym i piaszczystym podłożu. Uciążliwy chwast na polach uprawnych, łąkach, w ogrodach; rzadziej w lasach. 2. Equisetum sylvaticum - skrzyp leśny Pędy nadziemne dwupostaciowe, wiotkie i delikatne, wielokrotnie rozgałęzione. Generatywne do 30 cm wysokości, bladobrązowe lub bladozielone, początkowo nierozgałęzione, dopiero po dojrzeniu zarodników wykształcają pędy boczne. Kłosy zarodnionośne wykształcają się w maju. Pędy wegetatywne, cm wysokości, gęsto okółkowo rozgałęzione na pędy 2. do 4. rzędu. Występowanie: dość pospolity na niżu i w górach. Składnik runa żyznych, wilgotnych lasów liściastych. 17

20 3. Equisetum pratense - skrzyp łąkowy Pędy nadziemne dwupostaciowe, rozgałęzione jednokrotnie, dość delikatne. Pęd generatywny krótszy od płonnego, zwykle żółtobrązowy lub czerwonawy, miękki, gładki, początkowo nierozgałęziony, wyrasta w kwietniu. Po dojrzeniu zarodników wytwarza pędy boczne. Pęd wegetatywny do 50 cm wysokości, szarozielony, z 8-20 wypukłymi żeberkami, opatrzonymi jednym rzędem brodawek. Pochwy niebieskozielone, rozdęte. Ząbki pochew prawie tak długie, jak zrośnięta część pochwy, krótko zaostrzone, jasnobrązowe, biało obrzeżone, z ciemniejszym prążkiem na grzbiecie, rozszerzającym się przy pod-stawie w poprzeczną smugę. Ciemna podstawa ząbków tworzy na pochwie poprzeczny zygzakowaty pas. Pędy boczne nierozgałęzione, najczęściej wyrastają zaczynając od połowy wysokości pędu głównego. Pierwsze międzywęźle gałązki bocznej, krótsze od odpowiadającej mu pochwy pędu głównego. Występowanie: na obszarze całego kraju, częściej w niższych położeniach górskich niż na niżu, w miejscach wilgotnych: w lasach liściastych, na łąkach, polanach leśnych, nad brzegami rzek i potoków, w rowach, zaroślach. 4. Equisetum palustre - skrzyp błotny Pędy zarodnionośne i płonne podobne do siebie, zielone, cienkie, ukazują się jednocześnie w maju. Kłosy zarodnionośne wykształcają się późno. Pęd główny cm wysoki, z 8-12 silnie wypukłymi żeberka-mi i wąskim przewodem powietrznym. Pochwy rozszerzone, ząbków Pędy boczne w różnej liczbie, niekiedy zupełnie ich brak, wzniesione ku górze. Pierwsze międzywęźle krótsze od pochwy, którą przebiło. Występowanie: dość częsty w całej Polsce. Rośnie w zaroślach łozowych i olsach, na mokrych łąkach, polach uprawnych, nad brzegami stawów. 5. Equisetum fluviatile (E. limosum) - skrzyp bagienny Pędy nadziemne jednakowe, szarozielone, niekiedy w dolnej części brunatne, do 1,5 m wysokie, proste, na całej długości jednakowo grube, z żeberkami i bardzo dużym przewodem powietrznym. Pochwy przylegające, ząbków Pędów bocznych brak, albo w niektórych węzłach okółkowo nieregularnie rozmieszczone. Kłosy zarodnionośne tępe lub krótko zaostrzone, wykształcają się w maju i czerwcu. Występowanie: w całej Polsce. Rośnie w wilgotnych lasach na podłożu torfowym, w płytkich wodach stojących, przy brzegach stawów, jezior, rzek a także w rowach, na bagnistych łąkach. 6. Equisetum hyemale - skrzyp zimowy Pędy nadziemne jednakowe, zimujące, wzniesione, zwężające się ku górze, rzadziej ścielące się, cm wysokie, nierozgałęzione, z dużym przewodem powietrznym. Pędy szarozielone, pochwy z czarnym paskiem u dołu, ząbki pochew błoniaste, łatwo odpadające. Kłosy zarodnionośne wysypują zarodniki po przezimowaniu, w maju lub czerwcu. Występowanie: zwykle w skupieniach, na wilgotnym, nieprzepuszczalnym podłożu, głównie w lasach liściastych, zaroślach. 7. Equisetum telmateia (E. maximum) - skrzyp olbrzymi Pędy nadziemne zróżnicowane: zarodnionośne białawe, do 50 cm wysokie, wykształcają się w kwietniu i zasychają po wysypaniu się zarodników; wegetatywne o białawych międzywęźlach, do 1,5 m wysokie, pochwy z brunatnymi, szydłowatymi ząbkami, których błoniaste szczyty łatwo się odłamują. Pędy boczne zielone, zwykle nierozgałęzione. Pierwsze międzywęźle gałązki krótsze od pochwy, którą przebiło. Występowanie: częściej spotykany na wybrzeżu i w górach, w rozproszonych stanowiskach także na niżu. Rośnie na podłożu ilastym i gliniastym, w miejscach mokrych, w wilgotnych żyznych lasach, w rowach, na obrzeżach jezior i stawów. Podgromada: Pterophytina - paprociowe Klasa: Pteropsida (Filicopsida) - paprocie 1. Polypodium vulgare - paprotka zwyczajna (p. słodyczka) Z płożących się kłączy wyrastają pojedyncze liście w dwóch szeregach. Liście długoogonkowe, do 40 cm długości, 3-8 cm szerokie. Blaszka podłużnie lancetowata, pojedynczo pierzastosieczna, naga, ciemno-zielona, skórzasta, zimotrwała. Odcinki liściowe całobrzegie, czasem nierówno piłkowane, na szczycie zaokrąglone, z szeroką nasadą. Kupki tworzą się na końcach górnych rozgałęzień nerwów w 2 szeregach, nieco oddalonych od krawędzi blaszki. Zawijek brak. Kłącza słodkie, lecznicze. Występowanie: głównie bory sosnowe, w górach po kosodrzewinę. Często rośnie jako epifit u nasady pni drzew, a także na skałach. 18

21 2. Pteridium aquilinum - orlica pospolita Kłącze długie, czołgające się poziomo. Liście długoogonkowe do 2 m wysokości. Blaszka w zarysie trójkątna, potrójnie pierzasta. Odcinki 3. rzędu całobrzegie, siedzące. Nerwacja dichotomiczna. Wszystkie liście asymilujące, na niektórych tworzą się zarodnie i wówczas brzeg blaszki jest podwinięty, chroniąc kupki zarodni rozmieszczone w 2 szeregach. Zawijki szczątkowe. Roślina trująca. Występowanie: na całym niżu i w niższych położeniach górskich, w borach mieszanych a także, jako jedyna z naszych paproci, w borach sosnowych. 3. Athyrium filix-femina - wietlica samicza Kłącza grube, skośnie rosnące. Liście do 1,5 m długości, blaszka jasnozielona, podłużnie eliptyczna, podwójnie pierzasta. Odcinki 2. rzędu siedzące, lancetowae, pierzastodzielne. Ogonek liściowy prze-chodzi w prawie czarną nasadę, pokrytą ciemnobrunatnymi łuskami. Kupki podłużne, ułożone skośnie, okryte zawijką. Występowanie: bardzo pospolita na niżu i w górach, w wilgotnych lasach. 4. Dryopteris filix-mas - nerecznica samcza Kłącze mocno zakorzenione, gęsto, skrętolegle ulistnione. Kłącza i ogonki liściowe pokryte brunatnymi łuskami. Liście do 1,5 m długości, ogonek znacznie krótszy od blaszki. Blaszka ciemnozielona, lancetowata, podwójnie pierzasta, odcinki 1. rzędu naprzemianległe, siedzące lub na b. krótkich ogonkach. Odcinki 2. rzędu podłużne, zaokrąglone na szczycie, o szerokiej nasadzie, ustawione skośnie do osi. Kupki okrągłe, wyrastają w pobliżu brzegu blaszki na wystających nad powierzchnię blaszki łożyskach. Zawijka nerkowata, trwała. Występowanie: na obszarze całego kraju, na żyznych glebach, w lasach liściastych i borach jodłowych oraz jodłowo-świerkowych. 5. Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) - nerecznica krótkoostna Kłącze poziome lub wznoszące się, do 10 cm długości, gęsto, skrętolegle ulistnione. Liście do 90 cm długości, ogonek równy 1/3 do 1/5 długości blaszki. Blaszka prawie trójkątna, potrójnie pierzasta. Odcinki 1. rzędu osadzone na krótkich ogonkach. Dwie dolne pary odcinków 2. rzędu niesymetryczne (dotyczy dolnych odcinków 1. rzędu). Odcinki liściowe 3. rzędu pierzastodzielne, ząbkowane, z ościstymi wyrostkami. Kupki okrągłe, osadzone w 2 szeregach w połowie bocznych nerwów na odcinkach 3. rzędu. Zawijka nerkowata. Na ogonku liściowym jednobarwne, jasnobrunatne łuski. Roślina trująca. Występowanie: cały kraj, bory iglaste i mieszane oraz lasy liściaste i zarośla. 6. Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris) - zachylnik błotny (nerecznica błotna) Kłącze czołgające się. Liście wyrastają pojedynczo w odstępach, jasnozielone, do 1 m długości, ogonek równy blaszce lub dłuższy. Blaszka lancetowata, podwójnie pierzasta. Liście zróżnicowane na sporo- i trofofile. Blaszki trofofili cienkie, miękkie, wiotkie, z niebieskim odcieniem, prześwitujące. Odcinki 2. rzędu podłużne, niemal całobrzegie, z szeroką nasadą. Sporofile mają odcinki 1. i 2. rzędu węższe i bardziej od siebie oddalone, nieprześwitujące. Kupki okrągłe, umieszczone bliżej brzegu blaszki na każdej parze nerwów, po dojrzeniu zlewają się. Zawijki szybko odpadają, ich rolę pełni podwinięty brzeg blaszki. Występowanie: pospolity na niżu i w niższych położeniach górskich, na mokrych łąkach torfowych, torfowiskach niskich, w olsach i łęgach olszowo-jesionowych. 7. Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris) - cienistka (zachyłka) trójkątna Kłącze cienkie, lśniąco czarne, czołgające się. Liście wyrastają z kłącza pojedynczo, trójkątne, cm długości, ogonek 2-3 razy dłuższy od blaszki. Blaszka cienka, naga, żółtawo-zielona, potrójnie pierzasta (odcinki górne podwójnie pierzaste). Dwie dolne pary odcinków 1. rzędu na ogonkach, wyższe siedzące. Kupki nieliczne, osadzone przy brzegu blaszki. Brak zawijek. Występowanie: w całym kraju, w górach do piętra kosodrzewiny. Bory iglaste i mieszane, lasy liściaste, zarośla olchowe. 8. Phegopteris connectilis (P. polypodioides, Thelypteris phegopteris) - zachyłka oszczepowata (zachylnik oszczepowaty) Kłącze grube, ulistnione w odstępach. Liście do 90 cm długości, blaszka krótsza od ogonka, zielonawożółta, deltoidalna, podwójnie pierzasta. Pierwsze dolne odcinki 1. rzędu są dłuższe od następnych i oszczepowato zwrócone ku dołowi. Odcinki 2. rzędu podłużne, zaokrąglone na szczycie, o szerokiej nasadzie, całobrzegie lub karbowane. Kupki okrągłe, bez zawijek, osadzone w 2 szeregach bliżej brzegu blaszki. Występowanie: na niżu i w górach, w cienistych lasach liściastych i borach iglastych, w miejscach wilgotnych. 19

22 9. Matteucia struthiopteris - pióropusznik strusi Kłącze proste, wzniesione, mocno zakorzenione. Trofofile do 1,7 m wysokości, tworzą głęboki lejek. Blaszka podłużnie lancetowata, podwójnie pierzasta, miękka, jasnozielona. Odcinki 2. rzędu nieco sierpowato zagięte, całobrzegie, falisto karbowane. Sporofile wyrastają w środku lejka liści płonnych, są od nich krótsze, sztywne, pojedynczo pierzaste, po dojrzeniu ciemnobrunatne. Podwinięty brzeg blaszki chroni kupki zarodni wyrastające na łożysku i okryte zawijką. Występowanie: rozproszone stanowiska w górach (Karpaty, Sudety) oraz na niżu. Rośnie nad brzegami potoków, na wilgotnych zboczach, w zaroślach, łęgach, olszynie karpackiej. 10. Phyllitis scolopendrium - języcznik zwyczajny Kłącze krótkie z licznymi korzeniami. Liście do 80 cm długości, jasnozielone, nagie, zimozielone, tworzą kępę. Blaszki niepodzielone, całobrzegie, językowate, u nasady sercowate i zwężone na wierzchołku. Kupki zakryte zawijką, równowąskie 1-2,5 cm długie, ułożone wzdłuż nerwów, na spodniej stronie górnej części blaszki, skośnie do osi. Występowanie: zacienione skały wapienne w górskich lasach, głównie liściastych. 11. Blechnum spicant - podrzeń żebrowiec Kłącze krótkie, skośnie wzniesione. Liście liczne, często płasko rozłożone, tworzą kępę. Trofofile są pojedynczo pierzastosieczne, na krótkich ogonkach, do 70 cm długości, zwężone ku nasadzie i szczytowi, ciemnozielone, skórzaste, zimozielone. Sporofile często dłuższe od trofofili, pierzastosieczne, wyrastają na długich ogonkach w środku pióropusza trofofili. Odcinki wąskie, luźniej osadzone, szybko brunatnieją. Na każdym odcinku 2 szeregi kupek. Występowanie: Karpaty, Sudety, rzadko na niżu. Lasy bukowe, świerkowe i jodłowe, unika podłoża wapiennego. 12. Osmunda regalis - długosz królewski Liście do 1,7 m długości, podwójnie pierzaste, długoogonkowe. Blaszka żywozielona. Odcinki 2. rzędu całobrzegie, siedzące lub na krótkich ogonkach. Górne części trofofili przekształcone w liście zarodnionośne (dymorfizm w obrębie blaszki). Odcinki 2. rzędu sporofili są bardzo wąskie, całe pokryte gronami brunatnych zarodni. Zawijek brak. Występowanie: na niżu w podmokłych lasach olszowych, na torfowiskach, w borach bagiennych. 13. Ophioglossum vulgatum - nasięźrzał pospolity Bylina do 30 cm wysokości. Z kłącza wyrasta jeden lancetowaty lub jajowaty liść, składający się z blaszkowatej części asymilującej i części zarodnikującej w postaci prosto wzniesionego kłosa. Kłos około 2 razy dłuższy od liścia asymilującego. Występowanie: wilgotne łąki na niżu i w niższych położeniach górskich, dość rzadko. 14. Botrychium lunaria - podejźrzon księżycowy Roślina trwała do 30 cm wysokości. Blaszka liściowa żółtozielona, podzielona pierzasto, z półksiężycowatymi liśćmi. Część zarodnionośna podwójnie lub potrójnie pierzasto złożona, długoogonkowa. Zarodnie kuliste. Występowanie: łąki i trawiaste zbocza w całej Polsce. Literatura podstawowa: Pancer-Kotejowa E., Ćwikowa A., Różański W., Szwagrzyk J., Filkowa B. Rośliny naczyniowe runa leśnego. Materiały pomocnicze do ćwiczeń z botaniki leśnej Wyd. AR Kraków. Wójciak H. Flora Polski. Porosty, mszaki, paprotniki Multico. Kremer B., Muhle. Porosty, mchy, paprotniki. GeoCenter, Warszawa. Literatura uzupełniająca: Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. Rośliny polskie PWN. Rutkowski L. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej PWN. Godet J.-D. Rośliny zielne Europy Multico. Amann G. - Rośliny runa Multico. 20

23 Rośliny prawnie chronione w Polsce Rośliny prawnie chronione w Polsce Warunkiem dopuszczenia do ćwiczeń terenowych z botaniki leśnej w semestrze letnim jest zaliczenie kolokwium ze znajomości roślin chronionych. Termin zaliczenia: pierwsze kolokwium w semestrze letnim. Zagadnienie to należy opracować samodzielnie korzystając z następujących materiałów: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz.U.Nr 168, poz.1764). strona internetowa Wydziału Leśnego SGGW: wl.sggw.waw.pl - zamieszczona jest tu kopia rozporządzenia wraz z listą gatunków objętych ochroną prawną. Kolorem czerwonym wyróżniono gatunki, których znajomość obowiązuje studentów Wydziału Leśnego SGGW, w ramach przedmiotu Botanika Leśna. Literatura: Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. - Atlas roślin chronionych w Polsce. Multico r. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. - Rośliny chronione. Multico r. Olaczek R. i in.- Ochrona przyrody w Polsce Liga Ochrony Przyrody. Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) - Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe PAN Ins. Botaniki im. W. Szafera, Kraków. Zarzycki K., Wojewoda H., Heinrich Z., (red.). Lista roślin wymierających i zagrożonych w Polsce PAN Ins. Botaniki im. W. Szafera, Kraków. 21