UBEZPIECZENIA GOSPODARCZE WYBRANE ZAGADNIENIA PRAWNE redakcja naukowa Bogusława Gnela Warszawa 2011
Spis treści Wykaz skrótów / 9 Wprowadzenie / 15 Część I Podmioty umowy ubezpieczenia / 17 Bogusława Gnela Problem kwalifikacji stron umowy ubezpieczenia ze szczególnym uwzględnieniem ubezpieczającego / 19 Bernadetta Fuchs, Monika Jagielska Kolizyjnoprawna ochrona strony słabszej stosunku ubezpieczenia / 32 Część II Odpowiedzialność i roszczenia związane z naruszeniem umowy ubezpieczenia / 45 Bartosz Kucharski Odpowiedzialność ubezpieczyciela za niewykonanie umowy ubezpieczenia / 47 Szymon Byczko Roszczenia uprawnionego w przypadku nienależytego wykonania umowy ubezpieczenia przez ubezpieczyciela / 60 5
Spis treści Część III Wybrane zagadnienia niektórych umów ubezpieczenia / 71 Aleksander Raczyński Instytucja regresu nietypowego (szczególnego) na tle konstrukcji ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej / 73 Krzysztof Radel Wybrane zagadnienia odpowiedzialności zawodowej na tle obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej radcy prawnego / 83 Kinga Michałowska Znaczenie zgody ubezpieczonego w ubezpieczeniach na życie zawieranych na cudzy rachunek / 94 Magdalena Szczepańska Opłaty pobierane przez ubezpieczycieli w umowie ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym / 110 Część IV Wybrane problemy działalności ubezpieczeniowej / 123 Robert Stefanicki Roszczenia odszkodowawcze przysługujące klientom z tytułu naruszenia reguł konkurencji przez ubezpieczycieli / 125 Ryszard Szostak Uwagi o charakterze prawnym gwarancji ubezpieczeniowej / 142 Dariusz Fuchs Przesłanki uznania sporu ubezpieczeniowego za sprawę gospodarczą w świetle przepisów kodeksu postępowania cywilnego / 152 6
Spis treści Część V Wpływ świadczeń wypłacanych przez Skarb Państwa na zasady ubezpieczeń gospodarczych / 163 Marcin Orlicki O zaliczaniu świadczeń wypłacanych ze środków publicznych na rzecz ofiar powodzi na poczet odszkodowań z ubezpieczeń majątkowych / 165 Piotr Kosior Roszczenia Skarbu Państwa wobec sprawcy szkody z tytułu świadczeń wypłaconych funkcjonariuszom Policji w związku z wypadkiem komunikacyjnym / 172 Część VI Zagadnienia pośrednictwa ubezpieczeniowego / 181 Ewa Rott-Pietrzyk Pośrednictwo jako element charakterystyczny niektórych umów o świadczenie usług / 183 Jakub Pokrzywniak Ustawa o pośrednictwie ubezpieczeniowym ocena i uwagi de lege ferenda w kontekście prac nad nowelizacją dyrektywy w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego / 203 Bartosz Wojno Przedmiotowy zakres definicji pośrednictwa ubezpieczeniowego / 213 Zbigniew Długosz Umowa ubezpieczenia na cudzy rachunek a czynności brokerskie / 227 7
Spis treści Część VII Publicznoprawne zagadnienia ubezpieczeń gospodarczych / 237 Monika Szaraniec Klauzula interesu publicznego i określenia nieostre próba wyodrębnienia tych pojęć na gruncie ustawy o działalności ubezpieczeniowej / 239 Aldona Piotrowska Nadzór struktury organu zarządzającego zakładem ubezpieczeń / 255 Katarzyna Malinowska Wdrażanie Solvency II wpływ na umowę ubezpieczenia / 268 Maciej Gnela Umowa ubezpieczenia jako przedmiot zamówienia publicznego / 279 Piotr Wiatrowski Przestępstwo oszustwa ubezpieczeniowego w teorii i praktyce wymiaru sprawiedliwości / 292
Wykaz skrótów Biała Księga dyrektywa 88/357/EWG dyrektywa 92/49/EWG dyrektywa 93/13/EWG dyrektywa 2002/83/WE dyrektywa 2002/92/WE 1. Akty prawne Biała Księga Komisji Wspólnot Europejskich z dnia 2 kwietnia 2008 r. w sprawie roszczeń o naprawienie szkody wynikłej z naruszenia wspólnotowego prawa ochrony konkurencji (COM (2008) 165 wersja ostateczna) druga dyrektywa Rady 88/357/EWG z dnia 22 czerwca 1988 r. w sprawie koordynacji przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych odnoszących się do ubezpieczeń bezpośrednich innych niż ubezpieczenia na życie i ustanowienia przepisów ułatwiających skuteczne korzystanie ze swobody świadczenia usług oraz zmieniająca dyrektywę 73/239/EWG (Dz. Urz. WE L 172 z 04.07.1988, s. 1 z późn. zm.) dyrektywa Rady 92/49/EWG z dnia 18 czerwca 1992 r. w sprawie koordynacji przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych odnoszących się do ubezpieczeń bezpośrednich innych niż ubezpieczenia na życie i zmieniająca dyrektywy 73/239/EWG i 88/357/EWG (trzecia dyrektywa w sprawie ubezpieczeń innych niż ubezpieczenia na życie) (Dz. Urz. WE L 228 z 11.08.1992, s. 1 z późn. zm.) dyrektywa Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz. Urz. WE L 95 z 21.04.1993, s. 29) dyrektywa 2002/83/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 listopada 2002 r. dotycząca ubezpieczeń na życie (Dz. Urz. WE L 345 z 19.12.2002, s. 1 z późn. zm.) dyrektywa 2002/92/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 9 grudnia 2002 r. w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego (Dz. Urz. WE L 9 z 15.01.2003, s. 3) 9
Wykaz skrótów dyrektywa 2005/29/WE k.c. k.k. k.m. Konstytucja RP konwencja rzymska k.p.c. k.z. pr. bank. p.z.p. dyrektywa 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 maja 2005 r. dotycząca nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym oraz zmieniająca dyrektywę Rady 84/450/EWG, dyrektywy 97/7/WE, 98/27/WE i 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady ( Dyrektywa o nieuczciwych praktykach handlowych ) (Dz. Urz. UE L 149 z 11.06.2005, s. 22) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) ustawa z dnia 18 września 2001 r. Kodeks morski (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 217, poz. 1689 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) Konwencja o przystąpieniu Republiki Czeskiej, Republiki Estońskiej, Republiki Cypryjskiej, Republiki Łotewskiej, Republiki Litewskiej, Republiki Węgierskiej, Republiki Malty, Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki Słowenii i Republiki Słowackiej do Konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, otwartej do podpisu w Rzymie w dniu 19 czerwca 1980 r., oraz do Pierwszego i Drugiego Protokołu w sprawie jej wykładni przez Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, sporządzona w Luksemburgu dnia 14 kwietnia 2005 r. (Dz. U. z 2008 r. Nr 10, poz. 57) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. Kodeks zobowiązań (Dz. U. Nr 82, poz. 598 z późn. zm.) ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późn. zm.) ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 113, poz. 759 z późn. zm.) 10
Wykaz skrótów rozporządzenie Rzym I rozporządzenie Rzym II rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) (Dz. Urz. UE L 177 z 04.07.2008, s. 6 z późn. zm.) rozporządzenie (WE) nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 r. dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych (Rzym II) (Dz. Urz. UE L 199 z 31.07.2007, s. 40) Solvency II dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/ WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Wypłacalność II) (Dz. Urz. UE L 335 z 17.12.2009, s. 1) TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2 z późn. zm.) u.d.u. u.g.n. u.o.p.k. u.p. u.p.n.p. u.p.s. u.p.u. u.r.p. u.s.d.g. ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 11, poz. 66 z późn. zm.) ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 z późn. zm.) ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz. U. Nr 22, poz. 271 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277 z późn. zm.) ustawa z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz. U. Nr 171, poz. 1206) ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362 z późn. zm.) ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym (Dz. U. Nr 124, poz. 1154 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 10, poz. 65 z późn. zm.) ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 z późn. zm.) 11
Wykaz skrótów u.u.o. u.w.p. ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 124, poz. 1152 z późn. zm.) ustawa z dnia 16 grudnia 1972 r. o odszkodowaniach przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą w Policji (Dz. U. Nr 53, poz. 345 z późn. zm.) 12 2. Czasopisma i oficjalne publikatory Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego Dz. U. Dziennik Ustaw Dz. Urz. UOKiK Dziennik Urzędowy Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów M. Praw. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo ONSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego ONSA WSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i wojewódzkich sądów administracyjnych OSNC-ZD Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna zeszyt dodatkowy OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy, Seria A PA Prawo Asekuracyjne Pal. Palestra PiP Państwo i Prawo PPH Przegląd Prawa Handlowego Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo Prok. i Pr.-wkł. Prokuratura i Prawo wkładka PS Przegląd Sądowy PUG Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SC Studia Cywilistyczne
Wykaz skrótów SIS SPE Studia Iuridica Silesiana Studia Prawno-Ekonomiczne BIPAR CEIOPS KNF OC o.w.u. SA SN SO TK TSUE UFG 3. Inne Bureau International des Producteurs d Assurances et de Réassurances (International Federation of Insurance Intermediaries) Europejski Komitet Nadzorców Ubezpieczeń i Pracowniczych Programów Emerytalnych Komisja Nadzoru Finansowego odpowiedzialność cywilna ogólne warunki ubezpieczenia sąd apelacyjny Sąd Najwyższy sąd okręgowy Trybunał Konstytucyjny Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny
Wprowadzenie Książka niniejsza jest poświęcona zagadnieniom prawnym dotyczącym ubezpieczeń gospodarczych i stanowi efekt części opracowań przygotowanych na konferencję zorganizowaną w dniach 24 25 listopada 2011 r. w Krakowie przez Katedrę Prawa oraz Katedrę Ubezpieczeń Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie pt. Ubezpieczenia w państwach europejskich. Zagadnienia ekonomiczno-prawne. W tej konferencji uczestniczyli przedstawiciele uniwersyteckich ośrodków naukowych oraz praktycy zajmujący się problematyką ubezpieczeń od strony prawnej i ekonomicznej. W książce przedstawiono wybrane zagadnienia polskiego prawa ubezpieczeń gospodarczych (problematyce ekonomicznej ubezpieczeń jest poświęcona odrębna publikacja) mające doniosłe znaczenie teoretyczne i praktyczne. Dotyczą one przede wszystkim cywilnoprawnej konstrukcji umowy ubezpieczenia, w tym jej stron i ochrony słabszej strony tej umowy na gruncie prawa kolizyjnego, odpowiedzialności oraz roszczeń związanych z umową ubezpieczenia, a ponadto innych instytucji prawa ubezpieczeń, np. gwarancji ubezpieczeniowej, pośrednictwa ubezpieczeniowego, a także aspektów procesowych i publicznoprawnych ubezpieczeń gospodarczych. Opracowania zawarte w książce stanowią wkład w rozwój polskiego prawa ubezpieczeń, a ze względu na wyrażone w nich poglądy i zgłoszone postulaty, powinny zainteresować nie tylko teoretyków i praktyków zajmujących się ubezpieczeniami, ale także osoby i instytucje uczestniczące w procesie reform prawa ubezpieczeń gospodarczych. Redaktor naukowy Bogusława Gnela
Część I Podmioty umowy ubezpieczenia
prof. UEK dr hab. Bogusława Gnela * Problem kwalifikacji stron umowy ubezpieczenia ze szczególnym uwzględnieniem ubezpieczającego 1. Wstęp Umowa ubezpieczenia może być kwalifikowana według różnych kryteriów, regulowanych nie tylko w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Niestety, rozczłonkowanie regulacji tej umowy pomiędzy wspomniany kodeks oraz pozakodeksowe akty normatywne dotyczące ubezpieczeń, do których w szczególności zaliczyć należy: ustawę z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 11, poz. 66 z późn. zm.), ustawę z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 124, poz. 1152 z późn. zm.) oraz rozporządzenia wykonawcze do ustaw przewidujących obowiązek zawarcia umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej określonych podmiotów 1, niezwykle utrudnia próbę całościowego spojrzenia na tę umowę i jej elementy konstrukcyjne. Do elementów definiujących umowę ubezpieczenia należy między innymi określenie jej stron, czyli ubezpie- * Zakład Prawa Cywilnego i Gospodarczego, Katedra Prawa, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie. 1 Np. odpowiedzialności adwokatów, architektów oraz inżynierów budownictwa, notariuszy, radców prawnych, rzeczników patentowych, brokerów ubezpieczeniowych, agentów ubezpieczeniowych, zarządców nieruchomości, domów maklerskich, podmiotów wykonujących doradztwo podatkowe, przedsiębiorców wykonujących działalność z zakresu usługowego prowadzenia ksiąg rachunkowych oraz podmiotów uprawnionych do badania sprawozdań finansowych. 19
Część I. Podmioty umowy ubezpieczenia czyciela i ubezpieczającego 2. Temu zagadnieniu poświęcone jest niniejsze opracowanie, ponieważ kwalifikacja stron umowy ubezpieczenia, według obowiązujących przepisów, wpływa niekiedy na zróżnicowanie zakresu ich praw i obowiązków. 2. Ubezpieczyciel jako podmiot prawa cywilnego, w tym przedsiębiorca Z części ogólnej kodeksu cywilnego wynika, że podmiotami prawa cywilnego są osoby fizyczne, osoby prawne oraz tzw. niepełne ( ułomne, ustawowe ) osoby prawne 3, do których z mocy art. 33 1 1 k.c. stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych. Ponadto, kodeks cywilny kwalifikuje niektóre z tych osób jako konsumenta lub przedsiębiorcę. Odnosząc ten podział osób prawa cywilnego do definicji umowy ubezpieczenia zawartej w art. 805 1 k.c., można by dojść do mylnego wniosku, że ubezpieczycielem może być każda z osób prawa cywilnego, działająca w zakresie swego przedsiębiorstwa. Jednakże z ustawy o działalności ubezpieczeniowej wynika, że krajowym zakładem ubezpieczeń (ubezpieczycielem) 4 może być jedynie osoba prawna mająca formę organizacyjno-prawną spółki akcyjnej albo towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (art. 5 u.d.u.), posiadająca zezwolenie organu nadzoru na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej (art. 6) oraz spełniająca pozostałe wymogi określone przede wszystkim w tej ustawie. Działalność ubezpieczeniowa jest bowiem działalnością gospodarczą, która z zasady powinna być wolna, gdyż stanowi jeden z fundamentów gospodarki rynkowej (art. 20 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.), a ograniczenie tej wolności jest w myśl art. 22 Konstytucji RP dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny. Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 z późn. zm.), zwana konstytucją 2 W. Czyżowicz, J. Wierzbicki, Umowy w ubezpieczeniach (w:) J. Gospodarek (red.), Umowy gospodarcze. Zagadnienia wybrane, Warszawa 2010, s. 336. 3 W opracowaniu przyjęto stanowisko, że są trzy, a nie dwa, rodzaje podmiotów prawa cywilnego. 4 Z art. 6 ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 82, poz. 557) wynika, że ilekroć w przepisach odrębnych jest mowa o zakładzie ubezpieczeń, rozumie się przez to ubezpieczyciela. 20
Problem kwalifikacji stron umowy ubezpieczenia ze szczególnym... tej działalności, określa w sposób ogólny granice wolności gospodarczej 5, a z art. 75 ust. 1 pkt 22 wynika właśnie, że działalność ubezpieczeniowa wymaga zezwolenia przewidzianego w ustawie o działalności ubezpieczeniowej. To zezwolenie wydaje organ nadzoru, a jest nim Komisja Nadzoru Finansowego, o której mowa w ustawie z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (Dz. U. Nr 157, poz. 1119 z późn. zm.) (art. 2 ust. 1 pkt 7 u.d.u.). Z kolei zagraniczny zakład ubezpieczeń niepochodzący z państwa UE, wykonujący działalność ubezpieczeniową na terytorium Polski, musi mieć formę prawną głównego oddziału, który może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywany (art. 105 106 u.d.u.), a zatem jest tzw. niepełną osobą prawną. Główny oddział musi także uzyskać zezwolenie KNF (wydawane na wniosek zagranicznego zakładu ubezpieczeń) na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej na terytorium Polski. Natomiast zagraniczny zakład ubezpieczeń, pochodzący z państwa członkowskiego Unii Europejskiej 6, może wykonywać na terytorium Polski działalność ubezpieczeniową przez oddział (art. 131) lub w inny sposób niż przez oddział, w ramach unijnej zasady swobody świadczenia usług (art. 132 i n. u.d.u.), jeżeli uzyskał odpowiednie zezwolenie na tę działalność w państwie UE, w którym ma siedzibę. Brak miejsca na przedstawienie dogłębnej analizy publicznoprawnych ograniczeń statusu ubezpieczyciela pozwala jedynie stwierdzić, że te ograniczenia są uzasadnione także potrzebą ochrony ubezpieczających oraz innych podmiotów uprawnionych do świadczenia ubezpieczyciela, choćby nie były stroną umowy ubezpieczenia. Te normatywne, publicznoprawne ograniczenia oraz treść decyzji administracyjnej, którą jest zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej, mają wpływ na cywilnoprawne zobowiązania ubezpieczyciela zaciągnięte w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, o których mowa w art. 805 1 k.c. Dodatkowa kwalifikacja ubezpieczyciela wynika z faktu, że według kryteriów przyjętych w części ogólnej kodeksu cywilnego jest on przedsiębiorcą w rozumieniu art. 43 1, natomiast jego kontrahent, czyli ubezpieczają- 5 Por. art. 46 ust. 3 u.s.d.g., z którego wynika, że gdy działalność gospodarcza nie może być wykonywana jako wolna, regulowana lub objęta zezwoleniem, to można wprowadzić obowiązek jej koncesjonowania, jeżeli ma ona szczególne znaczenie ze względu na bezpieczeństwo państwa lub obywateli albo inny ważny interes publiczny i wymaga zmiany ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. 6 Pod tym pojęciem, zgodnie z art. 2 ust. 2 u.d.u., należy rozumieć także państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym. 21