Magdalena Komur 1, Anna Matuszczak 2 DYLEMATY ŚRODOWISKOWE I EKONOMICZNE WPROWADZENIA ROŚLIN TRANSGENICZNYCH DO ŚRODOWISKA NATURALNEGO 3 1. Wstęp Według Nowej Encyklopedii Powszechnej PWN transgeniczne organizmy, genetyczne rośliny bądź zwierzęta zawierające w swych komórkach włączony do chromosomów gen obcego organizmu. Tworzy się je za pomocą technik nie występujących w naturze, czyli przy pomocy tzw. inżynierii genetycznej. Człowiek od bardzo dawna korzysta i czerpie z modyfikacji genomu organizmów. Niemalże wszystkie zwierzęta i rośliny hodowlane są zmodyfikowane genetycznie poprzez np. proces udomowienia, krzyżowania lub selekcji w celu uzyskania pożądanych cech osobniczych. Uzyskiwanie nowego typu zmienności drogą transformacji genetycznej, przez przeniesienie obcych genów do genomu biorcy i ich stabilną integracją z nim, jest jedynie nową, skuteczniejszą i wiele bardziej specyficzną metodą, która eliminuje element losowości występujący w tradycyjnych technikach. Gen wprowadzany drogą transformacji, w przeciwieństwie do klasycznych metod, może pochodzić od organizmu spokrewnionego (np. innej rośliny) lub pochodzącego z odległej jednostki systematycznej jak wirus, bakteria czy zwierzęta. Pierwsze rośliny transgeniczne tytoń i petunię uzyskano w 1983 roku. Obecnie transformacji genetycznej poddaje się wiele innych gatunków roślin użytkowych, takich jak: zboża (pszenica, jęczmień, ryż), rośliny oleiste (rzepak, słonecznik, sezam), rośliny motylkowe (soja, groch), warzywa (ziemniaki, brokuły, kalafior, kapusta, marchew, ogórek, papryka, pomidor, seler, sałata, szparagi, rzodkiewka), owoce (banan, gruszki, jabłka, kiwi, maliny, morele, śliwki, truskawki, winorośle) oraz wiele innych roślin, które odgrywają dużą rolę w gospodarce jak bawełna, len lub burak cukrowy, rośliny ozdobne (chryzantema, goździk, lilia, petunia, róża, tulipan). Nie od dziś wokół genetycznych manipulacji w organizmach, zwłaszcza roślinach toczą się zawzięte dyskusje. Zwolennicy modyfikacji genetycznych twierdzą, że powstają one także spontanicznie, egzemplifikując, że ogrodnicy, czy nasiennicy pracowali nad nowymi 1 Magdalena Komur studentka 2 roku studiów I stopnia, specjalności Polityka i gospodarka żywnościowa na Wydziale Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. 2 dr hab. Anna Matuszczak adiunkt w Katedrze Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. 3 Artykuł jest szerszym rozwinięciem prezentacji pt. Dylematy rachunku wprowadzenia roślin transgenicznych do naturalnego środowiska. Aspekt ekonomiczny i środowiskowy przedstawionej podczas wyjazdu seminaryjnostudyjnego w Stałym Przedstawicielstwie RP przy UE w Brukseli przez Magdalenę Komur i Adriana Kukowskiego.
odmianami od wielu pokoleń, a obecny postęp wiedzy i technologii, nie dający sie zatrzymać daje im wiele nowych możliwości. Zatem jest to proces naturalny, którego się nie da powstrzymać, a jednocześnie może przynieść wiele korzyści. Głównym argumentem przeciwników jest przede wszystkim brak badań co do możliwych zmian w ekosystemie oraz brak świadomości co do trwałości tych zmian. Tym samym rodzi się wiele dylematów, zarówno wokół aspektów środowiskowych, jak i ekonomicznych związanych z upowszechnianiem upraw genetycznie modyfikowanych. 2. Zalety wykorzystywania roślin transgenicznych 4 Rośliny zmodyfikowane genetycznie mogą być zastosowane jako rozwiązanie dla wielu problemów współczesnego rolnictwa i nie tylko. Niewątpliwą ich zaletą jest odporność na herbicydy. Są to najpowszechniejsze modyfikacje roślin. Do zwalczania tak zwanych chwastów używa się herbicydów selekcyjnych, co stanowi o tym, że roślina uprawna jest na nie odporna, natomiast chwasty nie. Niestety nie podlegają one biodegradacji i tym samym są szkodliwe dla środowiska. Z kolei herbicydy, które ulegają szybkiemu rozkładowi w środowisku są nieselektywne, co oznacza, że zarówno chwasty, jak i uprawiane rośliny nie są w stanie przetrwać po wpływem ich działania. Modyfikacja genetyczna roślin uprawnych poprzez wprowadzenie kopii genu odporności na daną substancję czynną herbicydu umożliwia stosowanie właśnie takich nieselektywnych herbicydów do zwalczania chwastów przy zachowaniu bezpieczeństwa uprawianej rośliny. Często koncerny biotechnologiczne oferują jednocześnie herbicydy z roślinami modyfikowanymi genetycznie odpornymi na nie. Najczęściej uprawianą rośliną transgeniczną jest soja odporna na herbicydy. Inną korzyścią jest odporność roślin na choroby i szkodniki. Otrzymywanie w drodze transformacji genetycznej roślin odpornych na szkodniki i choroby (wirusowe, grzybowe, bakteryjne) poprzez wprowadzenie do roślin próbek danego schorzenia powoduje, że późniejsza infekcja jest znacznie słabsza albo skutki choroby pojawiają się z dużym opóźnieniem. Taki zabieg może okazać się względnie bardzo dobrym rozwiązaniem w problemach zaspokajania potrzeb żywieniowych ludzkości, ponieważ zmniejsza straty upraw. Umożliwia także obniżenie zużycia środków ochrony roślin, które są kosztowne oraz nieprzyjazne środowisku. Brak metod zwalczania chorób roślinnych w sposób bezpośredni środkami chemicznymi może być zastąpiony przez stworzenie odpowiednio zmodyfikowanej rośliny, której genom będzie wykazywał cechy odpornościowe na dane schorzenia i 4 J. Buchowicz, Biotechnologia molekularna. Modyfikacje genetyczne, postępy, problemy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009; M. Kozmana, Złoty czas upraw GMO. RP.pl., 2011.
szkodniki, które to po zjedzeniu komórki danej rośliny po prostu umierają. W taki oto sposób udało się stworzyć ziemniaki odporne na atak stonki ziemniaczanej. Jako przykład może posłużyć także tytoń odporny na wirusa mozaiki tytoniowej, ogórek odporny na wirusa mozaiki ogórka lub kalafior odporny na wirusa mozaiki kalafiorowej. Warto jednak wspomnieć, że daną roślinę należy zmodyfikować genetycznie tak, aby jej modyfikacja odpowiadała warunkom lokalnym, bowiem często określony typ szkodnika występuje regionalnie. Kolejną zaletą jest zwiększenie produkcji ziaren przez zboża. Wprowadzenie specjalnego genu NORIN 10 do zboża powoduje skrócenie i wzmocnienie łodygi rośliny czyniąc ją odporniejszą na urazy mechaniczne. Następuje także zahamowanie wzrostu komórek części wegetatywnych roślin, co umożliwia lepszy rozwój części generatywnych rośliny, tj. produkcję nasion. Istotna jest również tolerancja roślin na stres abiotyczny. Ogromne tereny Ziemi zostały wyłączone z upraw ze względu na wysokie zasolenie, mróz, wysoką temperaturę, suszę, nadmiar promieniowania lub silnie zasadowy odczyn gleby. Gen tolerancji umożliwia stworzenie roślin zmodyfikowanych genetycznie znoszących takie ekstremalne warunki. Daje to nadzieję na wykorzystanie pod uprawę roślin części nieużytków dotychczas niekorzystnych do zagospodarowania. Także uzyskuje się rośliny odporne na zanieczyszczenia środowiska, głównie szkodliwe metale w glebie. Tworzy się także rośliny zdolne do akumulacji metali ciężkich - dzięki temu pobierając je z gleby oczyszczają środowisko, np. gorczyca. Niebagatelną zaletą jest podniesienie zawartości odżywczych, smakowych i innych roślin. Przez wprowadzenie genów kodujących określone białka można wyeliminować niektóre choroby związane z niedoborem mikroelementów i witamin. Jako przykład takiego organizmu można wyróżnić ryż (wykorzystując geny żonkila), który wykazuje zwiększoną produkcję beta-karotenu powodującego żółte zabarwienie nasion i będące prekursorem witaminy A. Nadal trwają prace nad uzyskaniem ryżu o 2 4 krotnym stężeniu żelaza. Dzięki transformacji genetycznej można ponadto uzyskać żywność o lepszych walorach smakowych lub zapachowych, np. kawę o obniżonej zawartości szkodliwej kofeiny i zarazem o lepszym aromacie. Dodatkowo, modyfikacja procesów fizjologicznych związanych z dojrzewaniem owoców może przedłużyć ich trwałość a także ułatwić składowanie. Poprzez modyfikacje drogi powstawania barwników roślinnych można pozyskać nowe spektrum barw kwiatów, na przykład wprowadzenie do petunii genu z kukurydzy znacznie poszerzyło paletę barw tych
kwiatów. To samo możemy zaobserwować w przypadku pospolitych w naszych domach fiołków afrykańskich, których barwy uzyskano właśnie dzięki transformacji genetycznej. Rośliny transgeniczne mogą zostać wykorzystane także jako bioreaktory. Stosowane w procesie produkcji nowych antybiotyków, hormonów lub enzymów (np. tytoń produkujący somatotropinę hormon wzrostu). Polskim akcentem jest modyfikowana sałata produkująca szczepionkę na zapalenie wątroby typu B opracowana przez naukowców Instytutu Chemii Bioorganicznej PAN w Poznaniu pod kierownictwem prof. Legockiego. Uważa się, że rośliny szczepionki są bardziej skuteczne, niż tradycyjne szczepionki podskórne. Coraz częstsze są także przypadki wprowadzania na rynek genetycznie zmodyfikowanej lucerny produkującej alfa amylazę. Dzięki wykorzystywaniu energii słonecznej roślina ma zdolność do wiązania azotu, co przekłada się na zwiększony udział białka w ogólnej masie rośliny, a produkcja staje się tańszą niż przy użyciu mikroorganizmów. Rewolucją na tym polu jest rzeżucha i rzepak stworzone przez naukowców firmy Monsanto, produkujące plastik, który ulega biodegradacji. 3. Zagrożenia i obawy wobec GMO 5 Temat roślin transgenicznych wywołuje wielkie poruszenie i obawy co do bezpieczeństwa ludzi i środowiska. Przede wszystkim dlatego, że jednokrotne ich wprowadzenie do środowiska powoduje, że stają się one niemalże niemożliwe do usunięcia z niego. Przez przedstawicieli Greenpeace rośliny transgeniczne zatem są określane mianem genetycznego zanieczyszczenia. Istnieją również obawy, że organizmy zmodyfikowane zaczną się krzyżować ze swoimi naturalnymi, dzikimi odpowiednikami, a to spowoduje spadek bioróżnorodności. Warto jednak nadmienić, że obecne monokultury również przyczyniają się do zubożania puli genów. Ponad to przenoszenie materiału genetycznego transgenicznych roślin poprzez chociażby pylenie jest niemożliwe, ponieważ np. transgeniczne buraki są zbierane zanim zakwitną, sprawa się ma podobnie w przypadku ziemniaków, które rozmnażają się wegetatywnie. Oczywistym jest, że krzyżowanie się spokrewnionych gatunków roślin siłami natury jest ograniczony w sytuacji kiedy owe rośliny nie występują w środowisku naturalnym (np. bawełna w USA). Rzeczywistym zagrożeniem może być transfer genów odpornościowych np. rzepaku lub żyta do komórek chwastów. Proces ten wydaje się dziś bardziej prawdopodobny niż każdy 5 Na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 8 lipca 2002 r. w sprawie określenia szczegółowego sposobu przeprowadzenia oceny zagrożeń dla zdrowia ludzi i środowiska w związku z podjęciem działań polegających na zamkniętym użyciu GMO oraz GMO w świetle najnowszych badań, K. Niemirowicz- Szczytt (red.), wyd. SGGW, Warszawa 2012.
inny, ze względu na bliskość genotypów zbóż i chwastów. Konsekwencją zaistnienia takiej wymiany może być powstanie tzw. super-chwastów, będących bardzo trudnych do zwalczania. Niemieccy naukowcy proponują rozwiązanie tego problemu przez wprowadzenie transgenu nie do DNA jądrowego, lecz do DNA plastydowego (chloroplastów), co uniemożliwi transfer genów za pomocą pyłku. Plastydy a także mitochondria, pochodzą z komórki jajowej. Problemem natury ekonomicznej jest też fakt, iż w przypadku upraw roślin transgenicznych, nie można zachować nasion do wysiania w następnym roku, tylko trzeba co roku sprowadzać je z firm nasiennych. Rośliny transgeniczne budzą także inne obawy, że transgeny mogą stać się źródłem alergenów i toksyn. Obawy budzi także użycie genów oporności na antybiotyki jako markerów selekcyjnych. Rozprzestrzenienie tych genów w organizmach roślinnych może spowodować oporność na antybiotyki wśród patogenów, np. na nadal stosowaną w leczeniu wielu chorób człowieka kanamycynę. Dlatego też poszukuje się innych markerów - np. system selekcji PMI, oparty na genie kodującym izomerazę mannozo- 6-fosforanu. Należy jednak zwrócić uwagę, że przyczyną oporności szczepów na antybiotyki może być ich nierozważne stosowanie w leczeniu chorób, gdyż powoduje to powstanie naturalnej presji selekcyjnej. Istotną kwestią, którą należałoby szerzej rozwinąć, jest ryzyko dla zdrowia ludzkiego. Spożywanie żywności modyfikowanej genetycznie może powodować alergie, także choroby układu pokarmowego, obniżenie odporności organizmu, zaburzenia płodności oraz nowotwory. na dzień dzisiejszy nie można przewidzieć wszystkich konsekwencji jakie niesie za sobą długotrwałe spożywanie żywności GMO. Obecnie badania wykazują, że konkretna roślina czy produkt nie przynosi uszczerbku na zdrowiu, ale nie wiadomo, jak zareaguje nasz organizm, jeśli w diecie pojawi się kilka produktów mających w składzie modyfikowane substancje. Do tej pory naukowcy dysponują niewielką ilością zweryfikowanych wyników badań dotyczących spożywania produktów genetycznie zmodyfikowanych. Jest jeszcze wiele niewyjaśnionych kwestii odnoszących się do słuszności ulepszania roślin i zwierząt oraz ich wpływie na środowisko i zdrowie człowieka. Długofalowe skutki wpływu GMO na ludzkie zdrowie są jednakże trudne do przewidzenia. Istnieje również ryzyko powstawania w żywności GMO nowych alergenów oraz nasilenia się tzw. alergii pokarmowej - ponieważ wielu ludzi jest alergikami na żywność roślinną, która produkuje białka chroniące je przed chorobami i szkodnikami. Genetycznie modyfikowane rośliny są w taki sposób zaprojektowane, aby produkować zwiększone ilości tych protein, dlatego ryzyko alergii wzrasta. Żywność zmodyfikowana ma mniejszą wartość odżywczą od żywności pochodzącej
z gospodarstw ekologicznych. twierdzi się, że transgeniczne pożywienie bardzo często stwarza pozory świeżości tym samym wprowadza w błąd konsumentów. Soczyście wyglądający, rześki pomidor w rzeczywistości może mieć kilka tygodni oraz niewielką wartość odżywczą. Jeśli natomiast idzie o ryzyko, które niosą rośliny genetycznie modyfikowane dla środowiska, to rozwinąć należy, że uwolnienie organizmów modyfikowanych genetycznie do środowiska, w tym wspomniane niekontrolowane przechodzenie genów na inne organizmy tego samego lub innego gatunku; Przykładowo soja zmodyfikowana genetycznie może skrzyżować się ze spokrewnionymi gatunkami i w ten sposób przekazać swoją odporność na chemiczne środki chwastobójcze innym roślinom, w tym także samym chwastom. Powstałe w ten sposób super chwasty będą wymagały większego użycia toksycznych środków chemicznych do ich zwalczania. Podnosi się także kwestię negatywnego wpływu upraw GMO na uprawy ekologiczne będące w ich sąsiedztwie, z uwagi na ryzyko przeniesienia cech roślin modyfikowanych na uprawy naturalne. twierdzi się również, że technologicznie zmutowane rośliny nie przyniosą korzyści rolnikom w biednych regionach świata, gdyż tak samo, jak nie stać ich na stosowanie pestycydów, nie będą w stanie kupić sadzonek drogich roślin transgenicznych. Mówi się także o negatywnym wpływ na faunę i florę GMO może szkodzić ptakom, owadom, płazom, wpływać na morskie ekosystemy i organizmy glebowe oraz zmniejszać bioróżnorodność przyrody. Wielu opozycjonistów GMO twierdzi także, że nie jest ono rozwiązaniem dla problemów rolnictwa i głodu na świecie. Inżynieria genetyczna jest technologią wysoce skomercjalizowaną i narzucaną z góry przez wielkie korporacje. Obecnie handel tego typu ziarnem, paszą i żywnością skoncentrowany jest w rękach kilku międzynarodowych korporacji, które kierują się chęcią zysku. Zezwolenie na sprzedaż ziaren kukurydzy modyfikowanej w Polsce uzależni naszych rolników od dostawców - monopolistów. Udowodniono także, że problem głodu na świecie nie jest spowodowany jej brakiem, lecz niewłaściwą dystrybucją, co wynika z badań FAO (Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa). 4. Przesłanki środowiskowe i ekonomiczne wprowadzania roślin genetycznie modyfikowanych wybrane przykłady 6 Podstawowymi determinantami powodującymi bardzo szybkie rozprzestrzenienie się roślin transgenicznych były czynniki rynkowe. Jednakże zasadnicze znaczenie dla nas 6 B. Michalik (red.), Zastosowanie metod biotechnologicznych w hodowli roślin", Wydawnictwo DRUKOL s.c., Kraków 1996; Rejestr GMO prowadzony w Ministerstwie Środowiska.
wszystkich mają elementy środowiskowe, które w perspektywie wielu lat są wręcz najważniejsze. W sposób bardzo zwięzły aspekty te podsumowane są w tabeli 1. Tabela 1. Charakterystyka roślin transgenicznych Charakterystyka Zasadność Przykład Wzrost produktywności Wyższa wydajność z ha Ryż i kukurydza Bardziej efektywne i Tolerancja na Soja, kukurydza, rzepak odporny na bezpieczne stosowanie herbicydy glifosat i glifosynat herbicydów Odporność na Obniżenie stosowania insekty i choroby pestycydów wirusowe Bt kukurydza, ziemniaki, pomidory Tolerancja na stres biologiczny Zwiększona tolerancja roślin suszę, zasolenie itp. Rośliny odporne na stres biotyczny i abiotyczny Źródło: opracowanie własne na podstawie Informacji zawartych na stronie Międzynarodowego Instytutu Propagowania Upraw Biotechnologicznych (ISAAA): http://www.isaaa.org Najczęściej modyfikowaną rośliną jest soja, której 90% z światowej produkcji podlega zmianom genetycznym. Dzięki modyfikacji zyskała ona odporność na środki ochrony roślin oraz wirusy i szkodniki. Posiada także obniżoną zawartość kwasu palmitynowego. Także 50% światowej produkcji kukurydzy jest GMO, przez co zyskało odporność na owady wszczepiony został gen odpowiedzialny za wytwarzanie białka, które zjadane przez owada niszczy jego przewód pokarmowy co doprowadza do śmierci. Białko to "działa" tylko w organizmach niektórych, ściśle określonych gatunków owadów-szkodników, nie jest aktywne np. u człowieka. Wytwarza się także dzięki niej substancje używane do wyrobu leków lub szczepionek. Jeśli idzie o ziemniaki, to dzięki modyfikacjom genetycznym wzrosła w nich zawartość skrobi. Ponadto wyhodowano odmiany składające się wyłącznie z amylopektyny w odmianach tradycyjnych 20% skrobi to amyloza, którą usuwa się z ziemniaków, przemysłowych co podnosi koszty. Zyskały one również odporność na herbicydy, stonkę ziemniaczaną i wirusy. Wprowadzono także gen odpowiedzialny za wytwarzanie słodkiego białka taumatyny i wyprodukowano "słodkie ziemniaki". Warto także wspomnieć, że uzyskano odporność na ciemnienie pouderzeniowe, czyli większą ich trwałość, a także obniżono zawartość glikoalkaloidów substancji szkodliwych na człowieka, występujących
w surowych ziemniakach. Mutacje genetyczne w pomidorach spowodowały spowolnienie dojrzewania, większa ich trwałość, także większą zawartość suchej masy, poprawę walorów smakowych oraz intensywniejszą barwę i cieńszą skórkę. Natomiast w truskawkach uzyskano wyższą słodkość owoców, również spowolnienie ich dojrzewania oraz odporność na mróz. Wiele korzyści wiąże się również z modyfikacjami rzepaku zwiększono jego odporność na herbicydy, zmniejszono zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych, oraz zwiększono zawartość kwasu lauronowego. W burakach cukrowych, prócz standardowych korzyści uzyskano także efekt związany z dłuższym okresem przechowywania bez strat w zawartości cukru. Modyfikacje ryżu przyniosły zwiększoną produkcję beta-karotenu, prekursora witaminy A, co w zamierzeniu miało rozwiązać problem braku tej witaminy u dzieci w Azji Wschodniej. 5. Ekonomiczne skutki uprawy roślin GMO w gospodarstwach domowych 7 studium przypadku Dylematy związane z rachunkiem ekonomicznym zostaną przedstawione na przykładzie badań przeprowadzonych w IERiGŻ-PIB na podstawie wyników ekonomicznych 32 gospodarstw zbożowych z woj. dolnośląskiego, opolskiego i wielkopolskiego, w których w istotnym stopniu występuje porażenie upraw kukurydzy przez omacnicę prosowiankę. Badania miały na celu pokazać w ujęciu syntetycznym rachunek ekonomiczny wprowadzenia do upraw roślin genetycznie modyfikowanych. Autor badań ustalił optymalną funkcję celu dochodu z produkcji roślinnej w gospodarstwie, które ma zamiar uprawiać wybrane rośliny zmodyfikowane genetycznie, co nazwał wariantem alternatywnym, na tle sytuacji gospodarstw wykorzystujących wyłącznie technologię tradycyjną (wariant zerowy). Tabela 2. Produkcja, koszty i nadwyżka bezpośrednia w wariancie zerowym i alternatywnym (zł/ha) Rośliny Wartość Koszty Nadwyżka Dopłaty produkcji bezpośrednie bezpośrednia Wariant zerowy Rzepak 2821,9 589,7 1229,0 2182,7 Pszenica ozima 2186,3 589,7 878,4 1897,6 7 M. Zieliński, Ekonomiczne skutki uprawy roślin GM w gospodarstwach zbożowych, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, 2009/4, s. 126-137
Gryka - - 78,2 - Kukurydza 1861,6 589,7 1402,5 1048,8 Jęczmień jary 1195,0 589,7 622,6 1162,1 Wariant alternatywny Rzepak GMO 3048,0 589,7 1405,2 2232,5 Pszenica ozima 2186,3 589,7 878,4 1897,6 Gryka - - 78,2 - Kukurydza GMO 2140,8 589,7 1649,0 1081,5 Jęczmień jary 1195,0 589,7 622,6 1162,1 Źródło: M. Zieliński, Ekonomiczne skutki uprawy roślin GM w gospodarstwach zbożowych, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, 2009/4, s. 126-137 W wyniku przeprowadzonych badań w wariancie alternatywnym przyjęto, że uzasadnione jest określenie plonu kukurydzy i rzepaku genetycznie modyfikowanego na poziomie większym niż w wariancie zerowym, odpowiednio o 14,5% i 8,0%. Korekcie uległ poziom kosztów bezpośrednich. Wyższe koszty ponoszone na uprawę kukurydzy oraz rzepaku genetycznie modyfikowanego związane były ze wzrostem kosztów materiału siewnego. W przypadku kukurydzy wzrost ten wyniósł 21%, a w przypadku rzepaku 20%. Dodatkowe koszty wynikały z izolacji kukurydzy i rzepaku GMO poprzez zastosowanie pasa ochronnego. Ustalono, że koszt ten wyniósł 246,5 zł/ha. Zmniejszeniu uległy koszty środka ochrony roślin przed szkodnikami oraz koszty paliwa. Różnice nie wystąpiły w poziomie ponoszonych kosztów ogólnogospodarczych i czynników zewnętrznych. Nadwyżka bezpośrednia z produkcji transgenicznego rzepaku oraz kukurydzy wzrosła odpowiednio o 48,9 zł/ha oraz 32,7 zł/ha. 6. Podsumowanie Na postawie powyższych rozważań uprawnione są następujące wnioski: zarówno zwolennicy jak i przeciwnicy GMO silnie bronią swoich racji odpierając każdy argument odpowiednim kontrargumentem. W świetle dostępnych informacji, decyzją indywidualną jest zakup żywności modyfikowanej genetycznie, bądź też produktów wolnych od GMO; poprzez stosowanie genetycznych modyfikacji może nastąpić zwiększenie ilości plonów na małych obszarach oraz przy gorszych warunkach glebowych, a także zredukowanie ilości używanych pestycydów do ochrony roślin, co powoduje, że nie
muszą one być spryskiwane chemikaliami, które przenikają do wód gruntowych zatruwając je; możliwe staje się również wykorzystanie mało żyznych terenów do upraw poprzez tworzenie odmian GMO tolerujących wysokie zasolenie gleb i susze, także tworzenie tzw. jadalnych szczepionek, wczesne wykrywanie chorób zwierząt i roślin na drodze badań DNA, zmniejszenie głodu na świecie, powszechna staję się praktyka przedłużania trwałości żywności oraz ułatwienie w składowaniu warzyw i owoców, które pozostają świeże przez długi czas, co ma ogromne znaczenie w transporcie; niemniej wielu naukowców uważa, że brakuje konkretnych dowodów na poprawę jakości i wielkości plonów z upraw modyfikowanych, a wręcz przeciwnie ewidencja faktów zebranych w ostatnich latach wykazała, że wysokość plonów upraw roślin transgenicznych nie wzrosła. Przykładowo w Północnej Ameryce rolnicy zebrali plony soi o 5 10%, a niekiedy 20% mniejsze; pozytywny wpływ GMO na środowisko również wydaje się być nieuzasadniony. Na przestrzeni ostatnich lat użycie pestycydów na uprawach GMO zwiększyło się zamiast zmniejszyć. Jest to wynikiem m.in. walki farmerów z pojawiającymi się chwastami i owadami odpornymi na działanie stosowanych oprysków, które wymagają użycia zwiększonej ilości mocniejszych pestycydów. Duża dawka środków chemicznych nie pozostaje obojętna dla fauny i flory obecnej w sąsiedztwie upraw modyfikowanych genetycznie i stanowi dla niej zagrożenie; niestety z powodu braku badań prowadzonych na ludziach, zwolennicy GMO stoją mocno przy stanowisku, że nie ma dowodów szkodliwości na organizm człowieka a prowadzone badania na zwierzętach uznają za mało wiarygodne. Przeciwnicy natomiast zwracają uwagę na mocny lobbing polityczny za organizmami modyfikowanymi genetycznie, którego źródeł doszukują się wśród międzynarodowych producentów nasion transgenicznych, których celem jest monopolizacja światowego rynku. Źródła: Encyklopedia Powszechna Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. Ledakowicz S., 2011. Inżynieria biochemiczna. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne. Warszawa.
Ustawa o organizmach genetycznie zmodyfikowanych z dnia 22 czerwca 2001 r. (Dz. U. z dnia 25 lipca 2001 r.). Informacje zawarte na stronie Komisji Europejskiej: http://ec.europa.eu Informacje zawarte na stronie Międzynarodowego Instytutu Propagowania Upraw Biotechnologicznych (ISAAA): http://www.isaaa.org Rejestr GMO prowadzony w Ministerstwie Środowiska J. Buchowicz, Biotechnologia molekularna. Modyfikacje genetyczne, postępy, problemy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009; M. Kozmana, Złoty czas upraw GMO. RP.pl., 2011. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 8 lipca 2002 r. w sprawie określenia szczegółowego sposobu przeprowadzenia oceny zagrożeń dla zdrowia ludzi i środowiska w związku z podjęciem działań polegających na zamkniętym użyciu GMO oraz GMO w świetle najnowszych badań, K. Niemirowicz-Szczytt (red.), wyd. SGGW, Warszawa 2012. B. Michalik (red.), Zastosowanie metod biotechnologicznych w hodowli roślin", Wydawnictwo DRUKOL s.c., Kraków 1996; Rejestr GMO prowadzony w Ministerstwie Środowiska. M. Zieliński, Ekonomiczne skutki uprawy roślin GM w gospodarstwach zbożowych, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, 2009/4, s. 126-137