OKRES POPORODOWY - FRESH COW Kluczem dobrego rozdojenia jest pokrycie zapotrzebowania świeżo wycielonych krów na energię, białko, witaminy i składniki mineralne. W pierwszych 2 tygodniach po wycieleniu występuje często utrata apetytu, która ma wymierne skutki dla funkcjonowania organizmu. Wykazano, że ograniczone pobranie paszy o 25-40%, w stosunku do zapotrzebowania, powoduje wystąpienie zaburzeń metabolicznych oraz rozrodczych. Szczególnie narażone są pierwiastki, ponieważ pobierają znacznie mniejsze ilości paszy Ze względu na podwyższone wymagania pokarmowe związane z wzrastającą produkcją mleka, przy ograniczonym pobraniu suchej masy dawki, wyliczana racja żywieniowa powinna być bardzo zagęszczona energetycznie i białkowo. Poziom energii NEL powinien wahać się na poziomie 1,70-1,85 Mcal/kg s.m., przy udziale białka 16-17 % w suchej masie, natomiast zawartość skrobi 25-27% w s.m. dawki. Wzrost brodawek (kosmków) żwaczowych, trwający około 6 tygodni, następuje do 2 3 tygodnia laktacji i dlatego poziom węglowodanów niestrukturalnych powinien być w tym okresie na umiarkowanym poziomie, jednakże znacznie wyższym niż w okresie przejściowym przed wycieleniem, a niższym niż wynika to z uzyskiwanej wydajności mlecznej. Pozwala to nie tylko na wzrost brodawek żwaczowych, ale zabezpiecza przed nadmiernym wzrostem poziomu kwasu propionowego. Niebezpieczne dla zdrowia krowy jest wprowadzenie dużej ilości niestrukturalnych pasz energetycznych (treściwych), ponieważ nierozwinięte w pełni brodawki nie mogą wchłaniać dużej ilości LKT, co grozi kwasicą. Metaboliczna adaptacja krów bezpośrednio po porodzie ukierunkowana jest na zaopatrzenie gruczołu mlekowego w substraty niezbędne do syntezy mleka. W tym czasie najbardziej wzrasta zapotrzebowanie na glukozę, która jest
niezbędna do syntezy laktozy mleka. Szczególnie intensywne przyspieszenie przemian i wzrost zapotrzebowania występuje w pierwszych 6 tygodniach laktacji. Przy dużym deficycie energii następuje znaczne pobranie energii z tłuszczu zapasowego. Obliczono, że z tego tłuszczu krowa może wyprodukować nawet 900 kg mleka, ale rezerwy białka pozwalają na wyprodukowanie tylko 300 kg mleka. Rozkład skrobi zbożowej w żwaczu do LKT wynosi 90%. Skrobia ziaren kukurydzy jest wolniej i w mniejszym stopniu rozkładana w żwaczu, a więcej w jelicie w porównaniu do ziarna zbóż. Dlatego zmniejsza się niebezpieczeństwo zakwaszenia żwacza, a trawienie skrobi w jelicie cienkim jest efektywniejsze. W jelicie może być trawione dziennie 1000-1500 g skrobi. Pięćset gramów skrobi trawionej w jelicie daje 440 g wchłoniętej glukozy, co w przeliczeniu na laktozę daje produkcję około 10 kg mleka. Dlatego śruta z ziarna kukurydzy powinna być stosowana w żywieniu wysokowydajnych krów w pierwszym okresie laktacji (ok. 1/3 śrut zbożowych). Prawidłowy dobór i wybór jakościowy węglowodanów (skrobi) i związków glukoplastycznych, to również dodatkowe zwiększenie puli glukozy i ograniczenie ujemnego bilansu energii. Połowa glukozy syntetyzowanej w wątrobie pochodzi z kwasu propionowego, natomiast około 12% z kwasu mlekowego. Pozostała pula glukozy jest syntetyzowana z aminokwasów wchłanianych w jelicie cienkim. Zwiększenie syntezy kwasu propionowego i mlekowego na drodze zwiększenia podaży skrobi do żwacza, prowadzi często do jego destabilizacji i powstawania chorób metabolicznych. Istotnym źródłem energii w okresie powycieleniowym są niezestryfikowane kwasy tłuszczowe uwalniane z tkanki tłuszczowej i dostarczane do wątroby, gdzie część ulega utlenieniu do dwutlenku węgla lub związków ketonowych, a część ulega estryfikacji. Z 1 kg rezerw tłuszczowych po porodzie krowa uzyskuje zaledwie 3,5 JMP. U krów mlecznych występuje wrodzony niski wskaźnik wytwarzania i wydzielania przez wątrobę lipoprotein
o bardzo małej gęstości, co jest czynnikiem predysponującym do stłuszczenia wątrobowego. Od drugiej doby po porodzie obserwuje się najwyższy poziom estryfikacji wolnych kwasów tłuszczowych i depozytu triacylogliceroli. Niedobór glukozy przyczynia się do niepełnego spalania kwasów tłuszczowych, czego efektem jest spontaniczna ketoza w okresie poporodowym. Krowy wykazujące zwiększoną mobilizację tkanki tłuszczowej charakteryzują się niższym poziomem glukozy i wyższą wartością aminotransferazy asparaginianowej (AST) w porównaniu z krowami zdrowymi. Zwiększona na początku laktacji kumulacja triacyloglicerydów (TG) w wątrobie jest stanem fizjologicznym. Jeśli występuje w umiarkowanym stopniu, nie wpływa ujemnie na funkcję wątroby. Jeżeli jednak stosunek triacyloglicerolu do glikogenu przekroczy 2:1, można spodziewać się obniżenia glukoneogenezy i urogenezy. Wzrostowi zawartości TG w wątrobie towarzyszy spadek hormonów w tym narządzie, jak również poziomu cholesterolu i estrogenów we krwi. Okres okołopoporodowy to także czas supresji układu immunologicznego. Skutkiem jest wysoki odsetek zapaleń gruczołu mlekowego i macicy. W pierwszym tygodniu laktacji neutrofile cechują się osłabioną zdolnością do niszczenia bakterii. Jest także ograniczona zdolność limfocytów do produkcji przeciwciał. Poród wywołuje gwałtowny wzrost zapotrzebowania na wit. A i E, szczególnie między 7 a 10 dniem przed porodem. Dlatego witaminy te we krwi utrzymują się na niskim poziomie przez pierwsze dwa tygodnie laktacji. Może to być wywołane nie tylko wydzielaniem ich z siarą, ale również na skutek stresu oksydacyjnego i metabolicznego. Niedobór energii uaktywnia hormony kory nadnerczy i przyczynia się do wytwarzania wolnych rodników tlenowych. Witamina E będąc najważniejszym antyoksydantem rozpuszczalnym w tłuszczach, chroni lipidy błon komórkowych przed atakiem reaktywnych form tlenu. Dodatek tej witaminy w okresie
okołoporodowym może zwiększać przeciwbakteryjną aktywność makrofagów i neutrofili. Stan zaopatrzenia energetycznego po porodzie jest ważnym czynnikiem wpływającym na wznowienie cyklicznej aktywności jajników po porodzie. Znaczne obniżenie masy ciała wpływa na obniżenie w wydzielaniu GnRH, LH i FSH oraz wzrost progesteronu. Synteza laktozy, jak również białka w mleku, jest uwarunkowana przez prolaktynę. Nie odnotowano wpływu tego hormonu na syntezę tłuszczu mlekowego. Wzmożona mobilizacja tłuszczu zapasowego prowadzi do wzrostu WKT we krwi. Kwasy te tylko w niewielkim stopniu są wykorzystywane do syntezy tłuszczu mleka w gruczole mlekowym. Istnieje ścisła zależność pomiędzy koncentracją WKT w krwi, a częstotliwością występowania chorób metabolicznych. Uwalnianie tłuszczu stymulują katecholaminy i czynniki stresogenne, odwrotnie natomiast działa insulina. Wolne kwasy tłuszczowe trafiają z krwią do wątroby, gdzie są wykorzystywane, jako źródło energii ulegając spaleniu do dwutlenku węgla i wody lub częściowemu do związków ketonowych. Mogą służyć ponownie do syntezy triacylogliceroli, co przy ich nadmiarze może prowadzić do stłuszczenia wątroby oraz ketozy. Dlatego nieodzownym w profilaktyce jest stosowanie preparatu KETO-STOP.
Stężenie WKT jest odwrotnie skorelowane ze spożyciem pasz im mniejszy apetyt, tym większe ich stężenie we krwi. Im większy deficyt energii i wyższy BCS, tym zachodzi intensywniejsze uwalnianie rezerw tłuszczowych i większa koncentracja WKT we krwi oraz związane z tym zagrożenie wystąpienia chorób. Wątroba jest centralnym organem i miejscem przemian metabolicznych, a obciążona tłuszczem traci swoje fizjologiczne funkcje. Obciążenie wątroby tłuszczem ogranicza syntezę glukozy (glukoneogenezę), usuwanie amoniaku i endotoksyn oraz obniża odporność. Największej koncentracji tłuszczu w wątrobie odpowiada najmniejsza ilość glikogenu, natomiast wzrostowi zawartości triacylogliceroli w wątrobie towarzyszy spadek poziomu cholesterolu i estrogenów we krwi. Jednym ze skutków jest wyraźne osłabienie objawów rujowych. Początek laktacji wiąże się z drastycznym ubytkiem Ca i Mg z siarą, a następnie z mlekiem. Ubytek jest na tyle duży, że nie jest wystarczającą bieżąca absorpcja Ca z przewodu pokarmowego i dlatego musi nastąpić jonowa mobilizacja Ca z kości. Problem jest o tyle ważny, że poporodowy spadek Ca i Mg w krwi dotyczy większości krów wysokowydajnych, ale do ostrego
porażenia poporodowego dochodzi tylko u niektórych. Lżejsza, bezobjawowa postać hipokalcemii przyczynia się do zwiększonego ryzyka trudnego porodu, zatrzymania łożyska, zapalenia wymienia i dróg rodnych, przemieszczenia trawieńca i ketozy. Wapń i magnez odpowiadają za sprężystość mięśni i przewodnictwo impulsów nerwowych. Istnieje dodatnia korelacja pomiędzy hipokalcemią, a wysokim poziomem WKT i innymi zaburzeniami metabolicznymi. Dlatego istotne znaczenie mogą mieć wlewki poporodowe zawierające w swoim składzie duże ilości łatwo przyswajalnego Ca, P, Mg w formie chelatowej. Stosunkowo łatwiejsze jest rozdajanie krów utrzymywanych na uwięzi. Podawana jest stała ilość paszy objętościowej, którą uzupełnia się paszą treściwą we wzrastającej ilości. Należy jednak pamiętać, że jednorazowo możemy podać tylko 2,5-3 kg, które należy każdorazowo wymieszać z paszą objętościową znajdująca się w korycie. Rozdajane krowy należy umieścić w tym samym sektorze obory, co nie tylko ułatwi kontrolę rozdajenia i stanu zdrowia, ale także ograniczy podkradanie paszy przez krowy z innych grup technologicznych. Rozdajanie powinno być pod stałą kontrolą żywienia, wydajności mlecznej i jakości mleka. Niestety hodowcy nie przeprowadzają próbnych udojów na swoje potrzeby. Nie zdają sobie sprawy, że im więcej mamy informacji o rozdajanej krowie, tym precyzyjniej bilansujemy dawkę. Najtrudniejszym technicznie systemem żywienia dla rozdojenia jest system TMR, gdy dawka mieszana w wozie paszowym dotyczy wielu krów, często o różnym zapotrzebowaniu. Dlatego pomocną w tym przypadku jest stacja paszowa. W przypadku braku stacji paszowych, należy zwrócić uwagę na tę grupę, a szczególnie na ewentualną możliwość separowania paszy. Warunkiem powodzenia rozdajania w systemie TMR jest stopniowe skarmienie pasz treściwych oraz dodatków glukoplastycznych już na 3-4 tygodnie przed porodem.
Na wysoką wydajność mleczną w najwyższym stopniu wpływa wysokie spożycie pasz podstawowych na początku laktacji. Do sposobów pobudzających spożycie należą: wstępne przygotowanie krów w okresie przejściowym (- 3 tygodnie przed porodem) stały dostęp do stołu paszowego, podgarnianie między odpasami, stół paszowy powinien być gładki, czysty i odkażony, zapewnienie stałego dostępu do wody, obszar pobrania oświetlony i wentylowany, pasza w żłobie powinna być ujednolicona (TMR,PMR) stosowanie zanęcaczy np. melasy, gliceryny, środków smakowozapachowych (aroma-gliceryna), odpowiednie wymiary stołu paszowego i legowisk, gdzie krowy mogą leżeć i przeżuwać, dobre zbilansowanie dawki po porodzie