Izabela Korniluk WIDOKI MIASTA NA ZIELONOGÓRSKICH PIENIĄDZACH ZASTĘPCZYCH Wydawane w latach 1914-1923 pieniądze zastępcze, zastępujące brakujący w obiegu bilon, powszechnie zwane notgeldami, stały się przedmiotem wielu artykułów i opracowań. Niemiecka mobilizacja z 1 sierpnia 1914 roku i prowadzone na szeroką skalę przygotowania do wojny spowodowały, iŝ ludność Rzeszy Niemieckiej zaczęła gromadzić najpotrzebniejsze do przetrwania w cięŝkich czasach dobra, przede wszystkim pieniądze (monety srebrne i złote) oraz Ŝywność. Na rynku zaczynało brakować wielu podstawo-wych artykułów i wzrosły ceny na poszczególne produkty. Rodziło to potrzebę pieniądza, szczególnie drobnego bilonu do przeprowadzania transakcji. By zapobiec trudnościom - ustawą z 4 sierpnia 1914 roku rząd niemiecki wprowadził do obiegu banknoty kas poŝyczkowych. Ich wartość nominalna była niewielka (1, 2, 10 i 50 marek), ale spraw-nie zastąpiła brakujący na rynku bilon. W emisji notgeldów moŝemy wyróŝnić trzy okresy: lata 1914-1916, koniec 1916 do 1918 i od 1918 do 1922 roku. Podziału tego dokonano ze względu na zmieniający się wygląd pieniędzy. Do wizerunku banknotów zastępczych z pierwszego okresu nie przywiązywano wielkiej wagi. Sądzono, iŝ, sytuacja pienięŝna na niemieckim rynku szybko się unormuje i zostaną one wycofane z uŝytku. Pieniądze były bez bogatej ornamentyki, wręcz niedbałe i prymitywnie drukowane z ręcznym podpisem wystawcy, stemplem i bardzo prostym drukiem. Od początku jednak banknoty te budziły
42 zainteresowanie ko-lekcjonerów. Między innymi z tego powodu notgeldy z kolejnego okresu wydawniczego były bardziej wyrafinowane i estetyczne. Serie pieniędzy z lat 1918-1922 praktycznie prosto z drukarni trafiały do klaserów kolekcjonerów. Wykonywano je starannie, na lepszym papierze, miały bogatą ornamentykę, kolorystykę; drukowano na nich elementy istotne i charakterystyczne dla miejscowości emitującej notgeld - herby, budynki, ciekawe wydarzenia historyczne, scenki ro-dzajowe, legendy, wizerunki znanych osobistości itd. Stanowiły jedyną w swoim rodzaju reklamę miasta. WyróŜniały je takŝe niepospolite nominały - 1,5, 2, 3, 5 marek, a takŝe 70, 80, 90 fenigów. W roku 1923 pojawiły się banknoty inflacyjne, godne uwagi nie tylko ze względu na przedstawione atrakcyjne walory poszczególnych miejscowości, ale przede wszystkim z powodu ogromnych, niespotykanych nominałów. W zielonogórskiej kolekcji pieniędzy zastępczych znajduje się ponad 70 walorów o róŝnorodnej tematyce. Najczęściej w sposób symboliczny lub dosłowny przedstawiane są na nich dwa najwaŝniejsze rzemiosła Winnego Grodu: winiarstwo i sukiennictwo. Jest takŝe kil-ka banknotów zastępczych, na których widnieje postać Fryderyka II, a takŝe scenki historyczne z Ŝycia miasta i jego obywateli. Jednak najliczniejszą grupę stanowią notgeldy ukazujące obiekty i widoki miejskie. Prezentacja znanego powszechnie widoku lub budynku na papierowym banknocie, środku płatniczym obowiązującym na terenie danego miasta i w określonym czasie, wydawać by się mogła bezcelowa i wtórna, poniewaŝ juŝ wówczas dobrze funkcjonowały pocztówki z wi-dokiem miasta i jego walorów architektonicznych. Pocztówki dociera-ły do szerokiej rzeszy odbiorców, trafiały w róŝne zakątki Niemiec i świata. Notgeldy łączące obraz, ornament i część opisową równieŝ doskonale sławiły miejskie walory. Emitenci zielonogórskich pieniędzy zastępczych chętnie prezentowali panoramę miasta i charakterystyczne budynki, w ten sposób podkreślali przywiązanie i przynaleŝność do miasta,
reklamowali je, a jednocześnie przekazywali istotne informacje. Liczono się z faktem - w obliczu tak wielkiego kolekcjonerskiego zainteresowania - iŝ banknoty trafią nie tylko do samych zielonogórzan. WaŜne było równieŝ, Ŝe papierowe znaki pienięŝne zwrócą uwagę np. mieszkańców regionu. Widoki na zielonogórskich notgeldach tworzą pewien schemat, w którym poszczególne obiekty uosabiają konkretne wartości. Ratusz to najbardziej reprezentacyjny i wyróŝniający się budynek, siedziba władz miejskich, które były emitentem znakomitej większości pieniędzy zastępczych. Widok ratusza moŝna znaleźć na kaŝdej serii zielonogórskich notgeldów. Przedstawiany jest w dość jednorodny, zawsze rozpoznawalny sposób. Na poszczególnych notgeldach nie ma określonej pory roku, choć po barwach i kolorystyce moŝna się domyślać pełni dnia. Budziło to niewątpliwie pozytywne skojarzenia i ciepłe uczucia (ryc. 1). 43 Ryc. 1 Zielonogórski ratusz Ryc. 2 Zielonogórski ratusz Ratusz zazwyczaj prezentowano od strony południowej, lecz są teŝ pieniądze, na których pokazywano tylko wejście do zielonogórskiego magistratu i jego wieŝę (ryc. 2). Ta ostatnia wizja nie jest zgodna z rzeczywistością - wieŝa ratuszowa znajduje się po przeciwnej stronie - być moŝe autor rysunku pragnął, by wejście do budynku było rozpoznawalne.
44 Ryc. 3 Kościół katolicki św. Jadwigi Ryc. 4 Rynek z kościołem Matki Boskiej Częstochowskiej Budowle kościelne to drugie co do waŝności widoki na zielonogórskich pieniądzach zastępczych. Miejskie świątynie - kościół pw. św. Jadwigi, kościół ewangelicki Zum Garten Christi (obecnie pw. Matki Boskiej Częstochowskiej) i kościół pw. św. Zbawiciela, podobnie jak wizerunki ratusza są charakterystyczne, choć stanowią niejako tło i dodatek do całości obrazu i sprawiają wraŝenie, iŝ zaprezento-wano je przy okazji pokazywania innego, znaczniejszego obiektu czy miejsca (ryc. 3, 4). Wyjątkiem jest ukazany na banknocie budynek ko-ścioła Zbawiciela - świątynia waŝna, ale stosunkowo młoda, powstała w 1917 roku ze środków fundacji znanej zielonogórskiej rodziny Beu-cheltów (ryc. 5). Ryc. 5 Kościół Zbawiciela Ryc. 6 Zaułek przy WieŜy Głodowej Dość liczna grupa bonów zawiera takŝe widoki obiektów ściśle związanych z winiarstwem. Domki winiarzy połoŝone wśród zielonych wzgórz, na których dojrzewają winogrona, sprawiają wraŝenie romantycznych obrazków malowanych na zamówienie. Podobnie jest z wizerunkami zielonogórskich uliczek i zaułków (ryc. 6). Wszystkie te zabiegi odpowiedniego łączenia barw, wyróŝniania i zwracania uwagi na poszczególne elementy, czasami nawet przerostu formy nad treścią miały jeden cel - pozostawić w pamięci oglądającego trwałe i głębokie
wraŝenie. Celem było takŝe przekazanie informacji o bogactwie, róŝnorodności i atrakcyjności Zielonej Góry. Najlepiej efekt ten osiągnięto na przedstawieniach miejskiej panoramy na dwóch róŝnych bonach. Zazwyczaj zielonogórska panorama prezentuje na banknotach oblicze miasta widziane z winnego wzgórza (ryc. 7). Na jednym z notgeldów poprzez odpowiedni montaŝ i dokładność przedstawienia brył budynków, niezgodną jednakŝe z rzeczywistością, ukazano w całości miasto z wyróŝniającymi się trzema wieŝami kościołów, ratusza i WieŜy Głodowej. Zaprezentowano w ten sposób wszystkie istotniejsze obiekty w formie symbolicznej (ryc. 8). 45 Ryc. 7 Panorama Zielonej Góry Ryc. 8 Panorama Zielonej Góry Wizerunki miasta i jego architektury na zielonogórskich notgeldach nie odbiegały mocno od rzeczywistości. Upiększenia i drobne zmiany poszczególnych miejsc słuŝyły zwiększeniu ich atrakcyjności, a takŝe przekazaniu na jednym obrazie wielu informacji. Oblicza te wzbogacone o element werbalny, począwszy od krótkich opisów budynków czy przysłów, pieśni i anegdot, czyniły z papierowych pieniędzy zastępczych swoiste przewodniki po mieście, a takŝe małe dzieła sztuki. Niezwykle istotne było równieŝ nie tylko to, co przedstawiano, ale odpowiedź na pytanie, jak i dlaczego. Stąd teŝ wszelkie wizerunki, motywy i słowa pisane prezentowane na bonach stanowią obiekt zainteresowań róŝnych dziedzin sztuki i zajmują zarówno historyków, so-cjologów, językoznawców, historyków sztuki, jak i etnografów.
46 Przedstawione notgeldy, wydane w Zielonej Górze w latach 1921-1922, pochodzą ze zbiorów Gabinetu Numizmatycznego Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze. Bibliografia: Wiesław Lesiuk, Janusz A. Kujat, Pieniądz zastępczy na Śląsku w latach 1914-1924, Opole 2002. W. Mehl, Deutsche Serienscheine von 1918-1922, Frankfurt am Mein 2001. Prace kulturoznawcze III, Aksjosemiotyka karty pocztowej pod red. Pawła Banasia, Wrocław 1992. Wojciech StrzyŜewski, Treści symboliczne herbów miejskich na Śląsku, Ziemi Lubuskiej i Pomorzu Zachodnim do końca XVIII wieku, Zielona Góra 1999.