BONY INFLACYJNE BYSTRZYCY KŁODZKIEJ

Transkrypt

1 Tomasz Jaźwiński PN 2/2010 BONY INFLACYJNE BYSTRZYCY KŁODZKIEJ Okres Wielkiej Inflacji 1923 roku należy do najbogatszych pod względem emisji papierowego pieniądza zastępczego. Dotyczy to wprawdzie terenów wchodzących wówczas w skład państwa niemieckiego - ale duża część tych ziem należy obecnie do Polski, więc bony te pozostają w zainteresowaniu również polskich kolekcjonerów. Inflacja wybuchła z największą siłą w drugiej połowie 1923 roku a więc już po ustaleniu granic II Rzeczypospolitej. Dlatego bonów tego typu nie notujemy w Wielkopolsce, na Pomorzu Gdańskim (z wyjątkiem terenów Wolnego Miasta) czy w polskiej części Górnego Śląska. Niestety, ten okres emisji pieniądza zastępczego wciąż nie doczekał się nowoczesnego opracowania ani w całości, ani w odniesieniu do obecnych terenów polskich. Istnieją jedynie wycinkowe katalogi dla niektórych miast czy regionów. Nic w tym zresztą dziwnego, gdyż materiał jest niezwykle obszerny. Katalog dr. Arnolda Kellera, ostatnio aktualizowany w 1958 (i wydany współcześnie jedynie w formie reprintu) notuje blisko 6000 emitentów pieniądza zastępczego, z których wielu wydało nawet po kilkadziesiąt bonów. Do tego dochodzą w wielu wypadkach odmiany znaków wodnych, numeracji czy warianty druku. Wspomniany katalog Kellera jest zresztą właściwie tylko spisem bonów (bez ilustracji), a i tak zajmuje dwa pokaźne tomy. W Przeglądzie Numizmatycznym 2/2009 opisałem dokładnie bony inflacyjne Dóbr Rycerskich rodu Schafgotschów z Sobieszowa koło Jeleniej Góry. Dziś zajmujemy się bonami Bystrzycy Kłodzkiej (Habelschwerdt), licząc, że z czasem uda się zrobić szersze opracowanie na temat Dolnego Śląska. Bystrzyca Kłodzka jest jednym z głównych miast historycznego Hrabstwa Kłodzkiego (Grafschaft Glatz). Ziemie te przez wieki należały wraz z całym Śląskiem do Korony Czeskiej, a w jej ramach do Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Od roku 1740 Śląsk przeszedł pod władanie Prus, a następnie stał się częścią Rzeszy Niemieckiej. Po roku 1945 prawie cały Śląsk znalazł się w Polsce chociaż do Ziemi Kłodzkiej zgłaszała pretensje także ówczesna Czechosłowacja. Miasto Bystrzyca Kłodzka (wówczas Habelschwerdt) do roku 1923 nie wydało żadnych pieniędzy zastępczych. Niewielka ilość emisji drobnych bonów fenigowych była jedynie udziałem kilku przedsiębiorstw prywatnych. Pierwsza seria bonów miejskich nosi datę 23. sierpnia 1923 roku i składa się z czterech nominałów. Bony te (podobnie jak wszystkie inne opisywane w tym artykule) były drukowane jednostronnie. Bony z (Keller 2033a) maja zbliżoną szatę graficzną: margines znajduje się po lewej stronie, na nim umieszczono numer, a wyżej herb miasta. W ramce pośrodku mamy część tekstową, po prawej obrazek, przedstawiający jeden z zabytków. Każdy nominał został wydrukowany w innym kolorze i każdy przedstawia inna budowlę. Na bonie marek (kolor zielony) widzimy kościół św. Michała Archanioła, na marek (kolor liliowy) pokazano narożnik Rynku z pręgierzem. Bon na marek (kolor czarny) przedstawia charakterystyczną Bramę Wodną, zaś na marek (druk pomarańczowy) pokazano ratusz. Wszystkie bony z mają wytłaczaną (suchą) pieczęć Stadt Habelschwerdt z herbem miasta. Pieczęć znajduje się pod numerem, na lewym marginesie. Dr Arnold Keller opisuje tę serię jako nie posiadającą znaków wodnych, jednak ja mam w swoim zbiorze także bony ze znakiem wodnym NORMAL (litery układające się w to

2 słowo), charakterystycznym dla innych bonów Bystrzycy Kłodzkiej. Ponadto w omawianej serii bonów można wyróżnić numerację cztero- i pięciocyfrową. Jak dotąd, znak wodny odnotowałem jedynie na bonach z numeracją pięciocyfrową, jednakże z taką numeracją bony występują także bez znaku wodnego. Powyższe mogę potwierdzić na wszystkich nominałach, z wyjątkiem (ten bon jak dotąd powtarza się tylko z numeracją pięciocyfrową i bez znaku wodnego). Jednak materiał porównawczy jest stosunkowo niewielki, więc wydaje się prawdopodobne, ze również i ten bon istnieje we wszystkich wymienionych odmianach. Następna emisja (Keller 2003b), datowana na 14. września 1923 roku, obejmuje tylko jeden bon opiewający na 50 milionów marek. Bon jest bez znaku wodnego i według Kellera nie występuje w żadnych odmianach (mnie również nie udało się stwierdzić wariantów druku czy numeracji). Podobnie jak następne emisje, bon ten nie zawiera elementów ikonograficznych, lecz jedynie tekst i ornamenty. Z datą 17. października 1923 roku ukazało się znacznie więcej bonów, ujętych w katalogu Kellera pod wspólnym numerem 2033c. Jako pierwszą część emisji z tą datą można

3 wyróżnić bony na 1, 2 i 5 miliardów marek. Te trzy banknoty są do siebie zbliżone pod względem graficznym. Poza tekstem i ozdobną ramką, mają też po lewej stronie herb miasta. Każdy z nich ma żółty poddruk oraz tekst i numerację w innym kolorze ma druk niebieski, brązowy, zaś czarny. Ponadto na bonach znajduje się niebieska pieczęć Magistratu (możliwe drobne odcienie koloru tuszu). Wszystkie z nich maja numeracje sześciocyfrową, z sześcioramienną gwiazdką po numerze. Niektóre bony mogą się różnić pionową częścią ozdobnej ramki co wynika z tego, iż ramka ta znajduje się w pozycji odwróconej o 180 w stosunku do tekstu (mówiąc kolokwialnie: do góry nogami). Na razie odnotowałem taki wariant jedynie w wypadku 5 miliardów, jednak wg Kellera każdy z trzech nominałów może występować w tej odmianie. Następne trzy bony z datą opiewają na 10, 20 i 50 miliardów marek i stanowią kolejną serię o ujednoliconej grafice. Również na tych bonach przybijano niebieską pieczęć Magistratu. Podobnie, jak 1, 2 i 5 miliardów, bony te mają numeracje sześciocyfrową, z sześcioramienną gwiazdką po numerze. W wypadku bonów na 10 i 20 miliardów dają się wyróżnić odmiany druku, polegające na odmiennym kroju czcionki cyfr nominału, znajdującego się w górnych kwadratach (patrz ilustracje). Na 10 miliardach różnica jest widoczna przede wszystkim w lewym górnym rogu jedynka w 10 ma krótsze lub dłuższe stopkę i ogonek (tzw. szeryfy). Na 20 miliardach analogiczna różnica w kroju dwójki w 20 dotyczy obu górnych okienek.

4 Zupełnie odmienny graficznie jest banknot na 100 miliardów marek z tą sama datą emisji. Dają się w jego wypadku odróżnić aż trzy odmiany (opisane przez Kellera). Dotyczą one dużej liczby 100, znajdującej się na prawym marginesie. Liczba ta występuje z szerszymi lub węższymi zerami (szerokość całej liczby to 39 lub 34 mm). Ponadto odmiana z szerszymi zerami może mieć tradycyjną jedynkę z ogonkiem lub z jedynką w postaci prostej pałki (wtedy szerokość liczby 35 mm). ta ostatnia wersja jest prawdopodobnie rzadsza od pozostałych. Wszystkie trzy wersje pokazano na ilustracji. Ostatnim z bonów datowanych na a zarazem ostatnim z bonów miejskich Bystrzycy Kłodzkiej jest bilion marek (liczbowo: ). Również ten bon ma numerację sześciocyfrową i został opatrzony niebieskim stemplem Magistratu. Według Kellera, herb na poddruku może występować w kolorze żółtym lub zielonym. W artykule opublikowanym w Przeglądzie Numizmatycznym napisałem, że nie udało mi się na razie potwierdzić występowania tej drugiej wersji. Jednak niedawno (maj 2011) miałem okazję nabyć bon z herbem zielonym, rzeczywiście różnica jest wyraźna.

5 Również po opublikowaniu artykuł otrzymałem wiadomość o jednego z czytelników, że istniał także bon o nominale 5 bilionów marek, nie notowany przez Kellera. Bon taki został sprzedany na 29. aukcji Gdańskiego Gabinetu Numizmatycznego Opisany egzemplarz był jednak opatrzony maszynowym nadrukiem Ungültig, co może wskazywać, iż mamy do czynienia ze wzorem, nie wprowadzonym do obiegu. Nie ma jak dotąd potwierdzenia, że nominał 5 bilionów marek istniał także w wersji obiegowej. Wszystkie bony z mają wg Kellera znak wodny NORMAL ale na wielu egzemplarzach znak ten nie jest widoczny. Wynika to prawdopodobnie z tego, że litery układające się w znak wodny występują jedynie w niektórych częściach arkusza. Niekiedy dają się zauważyć fragmenty napisu PAPIERFABRIK SACRAU, czyli znaku firmowego papierni w Zakrzowie (obecnie dzielnica Wrocławia). Bony miejskie Bystrzycy Kłodzkiej mają jednakową klauzulę prawną: XXX Mark zahlt die Stadthauptkasse Habelschwerdt gegen diesen Gutschein dem Einlieferer. Die Gültigkeit erlischt mit dem im hiesigen Kreis- und Stadtblatt bekannzugebenden Zeitpunkt. Nur gültig, wenn mit dem Stempel der Stadt versehen. To znaczy: XXX marek wypłaci główna kasa miejska w Bystrzycy Kłodzkiej okazicielowi niniejszego bonu. Ważność wygasa w terminie podanym do wiadomości w miejscowych gazetach, miejskich i powiatowych. Bon ważny tylko wtedy, gdy został opatrzony stemplem Miasta. Jedynym bonem inflacyjnym wydanym przez innego niż miasto emitenta, było 500 miliardów marek firmy Emil Krumbach (Keller 2034). Bon ten nosi datę emisji i również został wydrukowany jednostronnie. Papier nie posiada znaku wodnego. Druk w kolorze czarnym, na jasnozielonym poddruku z gęstych linii pionowych. Sześciocyfrowa numeracja była nadrukowywana w kolorze czerwonym, wraz z podpisem właściciela firmy (patrz ilustracja). Na rewersie przybijano ponadto fioletową pieczęć zakładu. Firma Emil Krumbach zajmowała się budownictwem, posiadała też sklep z materiałami budowlanymi oraz tartak Wcześniej Emil Krumbach wydawał też drobne bony fenigowe.