1. Regionalny system innowacji województwa na tle kraju (Wanda M. Gaczek, Tadeusz Stryjakiewicz) Wielkopolskę uznaje się za region dobrze rozwinięty. Województwo w 2004 r. zamieszkiwało 8,8% ludności, koncentrowało ono 9,6% pracujących (aż 11,2% pracujących w przemyśle) i 10,6% nakładów inwestycyjnych kraju. Gospodarka regionu wytwarzała zarówno w 2003 r., jak i w 2004 r. - 9.5% PKB Polski. Pod względem wartości Regionalnego Produktu Brutto, a także w przeliczeniu na 1 mieszkańca województwo zajmuje trzecią pozycję, po mazowieckim i śląskim. Jednak pod względem wartości dodanej brutto na pracującego województwo zajmuje dopiero 6-7 pozycję. Można to tłumaczyć wyższym niż średnio w kraju udziałem sektora I (rolnictwo), przy niższym udziale sektora III (usługi) w wytwarzaniu wartości dodanej. Stopień wewnętrznego zróżnicowania poziomu rozwoju jest stosunkowo duży. Maksymalne wartości PKB/per capita występują oczywiście w Poznaniu, a najniższe od 1999 r. niezmiennie utrzymują się w podregionie kaliskim i konińskim. Wskaźnik max : min tych wartości wykazuje niewielkie wahania: w 2000 r. wynosił 1: 2,61, a w 2004 r. 1:2,52. Oznacza to, że wartość PKB/per capita w Poznaniu była ponad 2,5 razy wyższa niż w podregionie kaliskim. Dynamika wzrostu produktu regionalnego brutto w Wielkopolsce jest wyższa niż w kraju. W 2004 r. (2003=100) najwyższe wskaźniki dynamiki wystąpiły w podregionie kaliskim (114,3), a najniższe w konińskim (107,3) przy średniej kraju 109,7, a woj. wielkopolskiego 112,4. Przewaga woj. wielkopolskiego nie występuje w odniesieniu do wskaźników sektora B+R; przeciętnych wynagrodzeń, poziomu wykształcenia, dochodów i wydatków samorządów per capita, a także wielu wskaźników obrazujących poziom innowacyjności gospodarki. Regionalny system innowacji można zdefiniować jako sieć instytucji prywatnych i publicznych, których działanie i współpraca umożliwiają wytwarzanie, adaptacje, modyfikację oraz rozpowszechnianie innowacji i nowych technologii w regionie 1. Ocena szczegółowa takiego systemu w województwie wymaga analizy stanu wszystkich elementów oraz relacji miedzy nimi i jest bardzo trudna ze względu na braki informacji. W opracowaniu podejmuje się ocenę jedynie wybranych elementów i składowych systemu innowacyjności: sektor badawczo-rozwojowy, 1 Za J. Guliński, Droga do regionalnych systemów innowacji, (w): Innowacje I przedsiębiorczość dla przyszłości. SOOIPP Annual 2006, PARP, 2006, s. 79.
2 innowacyjność przedsiębiorstw oraz zróżnicowanie przestrzenne wykorzystywania nowych technologii informacyjnych w przedsiębiorstwach. Analizą objęto okres sprzed realizacji RIS Wielkopolska, a jej wyniki będą mogły być punktem wyjścia oceny zmian w procesie wdrażania Strategii. 1.1. Stan sektora badawczo-rozwojowego Działalność badawczo-rozwojowa jest podstawą rozwoju opartego na wiedzy. Od innych rodzajów działalności odróżnia ją element nowości oraz niepewności naukowej i technicznej, a także wyraźnie większe ryzyko ekonomiczne. Obejmuje ona: badania podstawowe (prace teoretyczne i eksperymentalne podejmowane w celu zdobycia nowej wiedzy), badania stosowane (podejmowane w celu zdobycia wiedzy mającej zastosowanie w praktyce) oraz prace rozwojowe (prace konstrukcyjne, technologiczno-projektowe i doświadczalne w celu wytworzenia nowych lub udoskonalenia istniejących materiałów, wyrobów). Działalność naukowo-badawczą w Wielkopolsce prowadzi 71 jednostek organizacyjnych. Są to: placówki naukowe PAN, jednostki badawczo-rozwojowe prowadzące głównie badania stosowane, jednostki rozwojowe, gdzie dominują prace rozwojowe i stosowane związane z wdrażaniem oraz uczelnie wyższe o mieszanych typach badań, ale z dominacją badań podstawowych. Jednostki te charakteryzują się bardzo różną wielkością: duża liczba zatrudnionych w uczelniach wyższych (do prowadzących działalność badawczo-rozwojową zalicza się tylko 9 uczelni), bardzo mała liczba zatrudnionych w jednostkach rozwojowych (średnio 14 osób). Struktura organizacyjna działalności badawczo-rozwojowej ma pośredni wpływ zarówno na zróżnicowanie typów prowadzonych badań, jak i źródeł finansowania. Na jej podstawie można także wnioskować o dostępności działalności badawczorozwojowej do rynku. 1.1.1. Nakłady na badania i rozwój w stosunku do regionalnego produktu brutto Nakłady na sektor badawczo-rozwojowy w stosunku do PKB są w Polsce bardzo niskie. W 1999 r. stanowiły one 0,7%, a w 2004 r. spadły do 0,56% PKB. Trzeba przypomnieć, że zgodnie z założeniami Strategii Lizbońskiej wskaźnik ten w 2010 r. powinien sięgać 3%. Nawet jeżeli zauważymy, że w UE15 większość państw nie spełniała do 2003 r. wskaźnika 3% nakładów na B+R w PKB, to trzeba podkreślić, że dynamika rozwoju państw skandynawskich, np. Finlandii jest
3 prawdopodobnie dlatego tak duża, że zaangażowanie środków w badania i rozwój jest bardzo wysokie. Wskaźnik intensywności nakładów na działalność B+R w woj. wielkopolskim był w badanym okresie niższy niż średnio w kraju; w 2003 r. wynosił 0,48%, a w 2004 r. spadł do 0,43% regionalnego produktu krajowego (ryc. 1). Nakłady na sektor badawczo-rozwojowy w regionie są zdecydowanie za niskie w stosunku do potrzeb gospodarki opartej na wiedzy i wykazują wyraźnie większe oddalenie od zakładanego celu Strategii Lizbońskiej niż np. w woj. mazowieckim oraz w Polsce. Niepokojące jest jednak, że w analizowanych pięciu latach nie zaobserwowano w tym zakresie pozytywnych zmian, chociaż nie występują one także w Polsce lub w innych województwach z dużymi ośrodkami akademickimi. Zdecydowanie lepsza sytuacja występowała jedynie w woj. mazowieckim, ale ulegała pogorszeniu. 2 1,8 1,6 1,4 % 1,2 1 0,8 0,6 Polska Dolnośląskie Mazowieckie Wielkopolskie 0,4 0,2 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Ryc. 1. Nakłady na działalność badawczo-rozwojową w relacji do PKB Polski i RKP wybranych województw Wskaźniki dynamiki nakładów na działalność badawczo-rozwojową były zróżnicowane i malały. Jedynymi województwami, gdzie minimalnie rosły były województwa o niskim i bardzo niskim potencjale badawczo-rozwojowym. W woj. wielkopolskim wskaźniki te niestety nie wykazywały wyraźnej tendencji wzrostu i w przeliczeniu na mieszkańca były w latach 1999-2004 stale niższe niż średnio w Polsce. W zakresie tego wskaźnika sytuacja ulegała jednak pewnej poprawie (w 1999 r. nakłady B+R per capita stanowiły 72%, a w 2003 r. nieco ponad 89% średniej krajowej).
4 Nakłady na działalność B+R w Polsce wykazują od wielu lat tendencję do znacznej koncentracji. Sytuacja ta do pewnego stopnia jest korzystna dopiero przekroczenie progu pewnej krytycznej wielkości nakładów na badania może zapewnić efekty, a ich rozproszenie, przy niewystarczającej specjalizacji, może obniżać efektywność prac. Największą część nakładów na badania w Polsce niezmiennie koncentruje woj. mazowieckie (43%-45% rocznie). Województwo wielkopolskie koncentrowało mniej niż 8% krajowych nakładów na badania i rozwój, ale w 2004 r. już tylko 7,2% tych nakładów (ryc. 2). Stopień koncentracji nakładów w woj. wielkopolskim nie zwiększył się (wyjątkiem był rok 2003, w którym kontynuowano wydatki inwestycyjne w uczelniach wyższych poznańskiego ośrodka akademickiego). 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Mazowieckie Małopolskie Śląskie Wielkopolskie Łódzkie Dolnośląskie Pomorskie Lubelskie Podkarpackie Kujawsko-pomorskie Zachodnio-pomorskie Warmińsko-mazurskie Podlaskie Lubuskie Opolskie Świętokrzyskie 2000 2003 2004 Ryc. 2. Koncentracja nakładów w sektorze B+R w województwach Pozytywnym symptomem są stopniowo rosnące nakłady na pracującego w działalności badawczo-rozwojowej regionu. W 1999 r. były one o około 7% niższe niż średnio w kraju, a w 2003 r. już o 8,5% wyższe od średniej krajowej, przewaga ta utrzymała się także w 2004 r. Można to oceniać pozytywnie, ale wobec niewielkiego wzrostu rzeczywistej sumy nakładów, jej zmiany są raczej efektem restrukturyzacji zatrudnienia w sektorze B+R województwa niż efektem znaczącego wzrostu nakładów na badania. Wydaje się, że ciągle wielkość nakładów na działalność badawczo-rozwojową jest niewystarczająca w stosunku do potrzeb gospodarki opartej na wiedzy.
5 1.1.2. Struktura i zatrudnienie w sektorze badawczo-rozwojowym Jednym z warunków sprawności funkcjonowania sektora B+R, a tym samym podniesienia poziomu innowacyjności gospodarki regionu, są zasoby ludzkie zaangażowane w działalność badawczo-rozwojową, a lepiej zasoby ludzkie związane z nauką i techniką (HRST 2 ). Dynamika wzrostu liczby zatrudnionych była niewielka i właściwie w badanych pięciu latach liczba zatrudnionych nie wzrosła. Trzeba jednak zauważyć, że w kraju liczba ta również się zmniejszyła. 40 35 30 25 20 2000 2004 15 10 5 0 Mazowieckie Małopolskie Śląskie Dolnośląskie Wielkopolskie Łódzkie Pomorskie Lubelskie Kujawsko-pomorskie Zachodnio-pomorskie Podkarpackie Warmińsko-mazurskie Podlaskie Opolskie Lubuskie Świętokrzyskie Ryc. 3. Koncentracja pracujących w sektorze badań i rozwoju w regionach. Polska = 100 Województwo wielkopolskie niezmiennie koncentruje około 7% pracujących w sektorze badawczo-rozwojowym kraju (ryc. 3). W stosunku do koncentracji liczby ludności, ogółu pracujących a także nakładów inwestycyjnych ogółem, stopień koncentracji zatrudnionych w sektorze B+R jest mniejszy. Wskaźnikiem intensywności zatrudnienia w B+R jest liczba zatrudnionych w tym sektorze 3 na 1000 aktywnych zawodowo. Wskaźnik ten dla Polski wynosił w 1999 r. 4,8, a w kolejnych latach spadł i ustabilizował się na poziomie 4,5-4,6. Niestety również w zakresie intensywności zatrudnienia woj. wielkopolskie miało 2 HRST - Human Resources for Science and Technology. 3 Wszystkie informacje związane z zatrudnieniem w sektorze B+R podawane są w tzw. Ekwiwalencie Pełnego Czasu Pracy (EPC).
6 gorsze wskaźniki niż średnio w kraju. W 1999 r. wskaźnik zatrudnionych w B+R na 1000 aktywnych zawodowo w Wielkopolsce wynosił 3,6, a w 2003 r. wzrósł zaledwie do 3,7. Stawia to województwo w niekorzystnej sytuacji na tle średnich - wskaźnik ten jest zdecydowanie niższy w stosunku do woj. mazowieckiego, gdzie w 2003 r. sięgał aż 10,6, ale także w stosunku do pomorskiego, małopolskiego oraz dolnośląskiego. Struktura zatrudnionych w sektorze B+R w podziale na pracowników naukowo-badawczych, techników oraz pozostały personel nie odbiega w woj. wielkopolskim znacząco od średnich w kraju. W 2003 r. pracownicy naukowobadawczy stanowili 73,4% ogółu pracujących w sektorze (w Polsce 76,1%), technicy 14,4% (średnio w kraju 14,1%), ale pozostały personel, czyli pracownicy obsługi w woj. wielkopolskim stanowili 12,3% ogółu zatrudnionych w sektorze. Udział ostatnich dwóch grup jest istotny dla realizowania prac wdrożeniowych i wydaje się w woj. wielkopolskim prawidłowy 4. Zróżnicowanie wielkości zatrudnienia w jednostkach prowadzących działalność badawczo-rozwojową w woj. wielkopolskim ukazuje stosunkowo dużą różnorodność organizacyjną sektora w regionie. Różnorodność ta w latach 2000-2004, czyli w okresie ciągle trwającej restrukturyzacji sektora, nie zmniejszyła się i jest korzystną cechą na tle innych województw. W Polsce struktura ta w 2003 r. była następująca: jednostki PAN koncentrowały 8,4%, JBR prawie 25%, jednostki rozwojowe 8,0%, a uczelnie wyższe prawie 58% ogółu zatrudnionych w sektorze B+R. W woj. wielkopolskim jednostki PAN skupiały 10,7%, JBR - 15,5%, jednostki rozwojowe 8,1%, a uczelnie wyższe aż 65,5% zatrudnionych w sektorze B+R regionu. Mimo tak dużego udziału pracujących w uczelniach wyższych struktura ta w stosunku do wielu innych województw jest korzystna 5 1.1.3. Aparatura naukowo-badawcza Techniczne wyposażenie pracy w jednostkach prowadzących działalność badawczo-rozwojową zależy od ponoszonych nakładów inwestycyjnych. W opinii wielu badaczy ma ono mniejsze znaczenie dla efektywności prac badawczych niż jakość kapitału ludzkiego występującego w sektorze. Wydaje się jednak, że na obecnym etapie rozwoju nauki, szczególnie w naukach technicznych i 4 Skrajnie niekorzystna struktura zatrudnienia występowała w lubuskim oraz zachodniopomorskim, gdzie udział pracowników obsługi nie sięgał 5% zatrudnionych. 5 Aż w 6. województwach nie wystąpiły wszystkie elementy struktury. Skrajnie jednorodną strukturą organizacyjną charakteryzuje się woj. zachodniopomorskie, gdzie uczelnie wyższe koncentrowały w 2003 r. aż 97,9% prowadzących działalność badawczo-rozwojową.
7 przyrodniczych, poziom i jakość wyposażenia w maszyny i urządzenia może mieć decydujące znaczenie dla postępu naukowego i wdrożeń. Wartość księgowa aparatury naukowo-badawczej w Polsce między 1999 r. a 2003 r. wzrosła o 51% (ceny bieżące), a w przeliczeniu na 1 pracującego w sektorze B+R aż o 62%. Stopień koncentracji tej aparatury wykazuje przewagę województwa mazowieckiego, w którym koncentruje się około 39% tej wartości. Przewaga tego województwa w koncentracji aparatury naukowo-badawczej jest mniejsza niż przewaga w zakresie wielkości ponoszonych nakładów i liczby zatrudnionych sektora B+R. Województwo wielkopolskie wyraźnie zwiększa wartość skupionych w regionie środków trwałych sektora B+R i już w 2003 r. wartość ta obejmowała prawie 10% wartości ogółem w kraju. Większą wartością środków dysponuje jednak woj. małopolskie i dolnośląskie. Odwrotnie jednak niż w woj. mazowieckim przewaga koncentracji środków trwałych B+R w Wielkopolsce jest wyższa niż w zakresie nakładów i zatrudnienia w sektorze. Zróżnicowanie wartości aparatury naukowo-badawczej między poszczególnymi województwami na pracującego było niewielkie i nie zmieniało się w badanym okresie. Jednak woj. wielkopolskie wyróżnia się pozytywnie - wskaźnik w 2003 r. był o prawie 30 pp wyższy niż średni w kraju. Jest to efekt pozytywnego kierunku zmian sektora B+R w regionie od 2002 r. W woj. wielkopolskim była też największa dynamika wzrostu wartości technicznego wyposażenia pracy w sektorze B+R; między 1999 r. a 2003 r. wyniosła ona aż 217 (woj. dolnośląskie miało w tym czasie wskaźnik dynamiki 208). Stopień zużycia aparatury naukowo-badawczej w Polsce w 1999 r. sięgał prawie 70%, a w 2003 r. wzrósł do 78%. Różnice między województwami były stosunkowo niewielkie, ale woj. wielkopolskie miało minimalnie niższy stopień zużycia aparatury w sektorze niż średnio w kraju, zarówno w 1999 r. (67,5%), jak i w 2003 r. (76%). Niepokojącym zjawiskiem jest występujące wysokie zużycie aparatury badawczo-rozwojowej zidentyfikowane w woj. wielkopolskim w jednostkach badawczych PAN (wskaźnik zużycia w tych jednostkach w 2003 r. przekraczał 91%). W pozostałych jednostkach sektora stopień zużycia aparatury był mniejszy. 1.1.4. Źródła finansowania i kierunki wydatków w sektorze badawczorozwojowym Wyjaśnienie relacji między potencjałem badawczo-rozwojowym a innowacyjnością gospodarki wymaga zidentyfikowania źródeł finansowania
8 działalności B+R. Działalność tę finansuje budżet państwa, podmioty gospodarcze, jednostki naukowe PAN i jednostki badawczo-rozwojowe (z samodzielnie wygospodarowanych zysków) oraz organizacje międzynarodowe i instytucje zagraniczne. Duży udział budżetu państwa w finansowaniu nakładów na B+R może świadczyć o niewielkim zainteresowaniu sektora prywatnego działalnością badawczą, może być także skutkiem słabej kondycji finansowej przedsiębiorstw lub niewłaściwej polityki państwa. Jednocześnie nakłady na badania i rozwój finansowane ze środków sektora przedsiębiorstw charakteryzują się, szczególnie w krajach słabo i średniorozwiniętych, bardzo dużymi wahaniami w czasie. Oznacza to, że utrzymanie odpowiedniej kondycji sektora B+R w tych krajach wymaga stałego, często znacznego udziału budżetu państwa w finansowanie nauki i badań. 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1999 r. 2004 r. Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Średnia UE 1999 r. Cel Strategii Lizbońskiej Średnia dla Polski 2000 r. = 24,5%; 2004 r. = 22,6% (dane GUS) Ryc. 4. Udział podmiotów gospodarczych w finansowaniu działalności badawczo-rozwojowej w województwach W Polsce udział budżetu centralnego w finansowaniu nakładów (bieżące i inwestycyjne) na działalność B+R jest bardzo wysoki oscyluje wokół 60% nakładów ogółem, w 2004 r. sięgał aż 61,7%. W Polsce udział budżetu państwa w finansowaniu sektora B+R był w 2003 r. wyższy o 27 pp niż średnio w państwach UE15. W porównaniu do założeń Strategii Lizbońskiej tak duży udział środków z budżetu należy oceniać negatywnie. Udział podmiotów gospodarczych w finansowaniu sektora B+R w Polsce spadł z 31% w 1999 r. do 22,6% w 2004 r. (ryc. 4). Środki podmiotów gospodarczych w opinii wielu autorów mają decydujące znaczenie dla podnoszenia innowacyjności gospodarki, czyli przenoszenia osiągnięć naukowych do sektora przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych. W Strategii
9 Lizbońskiej zakłada się, że podmioty gospodarcze powinny finansować około 65% nakładów na B+R. Udział finansowania badań ze środków własnych PAN i jednostek badawczorozwojowych był niewielki, a w latach 1999-2004 spadał i w ostatnim roku sięgał zaledwie 7,5%. Stopniowo wzrasta natomiast znaczenie środków zagranicznych w finansowaniu badań (było to w Polsce 5,2% środków w 2004 r.). Głównie są to środki Unii Europejskiej, które w 2003 r. objęły już 57% środków zagranicznych i były wykorzystywane przede wszystkim w uczelniach wyższych i jednostkach PAN. Województwo wielkopolskie na tle średnich krajowych nie wyróżniało się pozytywnie. Zarówno w 1999 r., jak i 2004 r. z budżetu państwa finansowano więcej nakładów na B+R niż średnio w kraju (odpowiednio 64,1% i 63,8%). Udział podmiotów gospodarczych w finansowaniu nakładów na B+R minimalnie zwiększył się, ale w 2004 r. obejmował zaledwie 23,2% ogółu środków (ryc. 4). Znaczenie własnych środków PAN i JBR w finansowaniu działalności badawczo-rozwojowej w ciągu pięciu lat spadło z 10,5% w 1999 r. do 6,6% w 2004 r. Minimalnie wzrosło znaczenie środków zagranicznych w finansowaniu sektora, ale w 2004 r. środki zagraniczne sfinansowały już 4,6% nakładów w sektorze B+R województwa. Struktura źródeł finansowania w woj. wielkopolskim była nieco gorsza niż w woj. mazowieckim, a także dolnośląskim (udział budżetu państwa mniejszy). Dystans do rynku sektora B+R i jego zaangażowanie w działalność komercyjną można pośrednio określić na podstawie udziału nakładów bieżących w nakładach ogółem, a także na podstawie podziału wydatków na badania podstawowe, stosowane i prace rozwojowe. W Polsce wydatki bieżące w sektorze B+R (głównie płace) obejmowały w badanym okresie stale ponad 80% nakładów ogółem, a w 2003 r. sięgały nawet 85,5%. Województwo wielkopolskie w 1999 r. miało wskaźnik zbliżony do średniej, ale w kolejnych latach udział nakładów bieżących na działalność badawczorozwojową zaczął spadać (w 2003 r. nakłady bieżące obejmowały w regionie 74,7% nakładów ogółem i były o ponad 10 punktów procentowych niższe niż średnio w kraju). Oznacza to wzrost znaczenia nakładów inwestycyjnych i może świadczyć o stopniowej akumulacji kapitału w sektorze. Prawdopodobnie w dużym stopniu jest jednak efektem procesów inwestycyjnych związanych z budową nowych obiektów uczelni wyższych.
10 Struktura kierunków wydatkowania nakładów w sektorze B+R na trzy podstawowe typy badań nie poprawiła się w Polsce w badanych pięciu latach. W 1999 r. nakłady na badania podstawowe obejmowały 36,2%, na badania stosowane 24,5%, a prace rozwojowe 39,3%. Struktura taka wydaje się zrównoważona wartościowo, ale zgodnie z założeniami teoretycznymi jest niekorzystna dla podnoszenia innowacyjności gospodarki. W 2004 r. struktura ta uległa pogorszeniu: badania podstawowe objęły 39,5%, a prace rozwojowe 35,3% nakładów w sektorze badawczo-rozwojowym. Może to być identyfikowane jako duży dystans do rynku. Struktura kierunków wydatkowania nakładów bieżących w woj. wielkopolskim była, zarówno w 1999 r., jak i w 2004 r., mniej korzystna niż w kraju z punktu widzenia podnoszenia innowacyjności gospodarki. W 1999 r. nakłady na badania podstawowe obejmowały prawie 43% wydatków bieżących, a nakłady na prace rozwojowe 34,7%, w 2004 r. wydatki na badania podstawowe wzrosły do 50,2%, a wydatki na prace rozwojowe spadły do 29,5%. Oznacza to wyraźnie większy dystans wielkopolskiego sektora badawczo-rozwojowego do rynku niż średnio w kraju. 1.1.5. Silne i słabe strony sektora badawczo-rozwojowego w województwie Stan sektora badawczo-rozwojowego na tle średnich wskaźników dla kraju pozwala zidentyfikować jego cechy pozytywne i negatywne 6. Cechy pozytywne: stopniowy wzrost sumy nakładów i zatrudnienia w sektorze B+R w ciągu sześciu lat, umocnienie 4 pozycji regionu w skali kraju, wyższa wartość aparatury naukowo-badawczej na pracującego w sektorze (prawie o 29% w stosunku do średniej krajowej), tendencja wzrostu wartości, wyższe od średniej w Polsce nakłady na pracującego w sektorze B+R (o 8,5%), nieco niższe zużycie aparatury naukowo-badawczej od średniej krajowej, duża różnorodność instytucjonalna sektora, przy rosnącym znaczeniu placówek naukowych PAN ( placówki te koncentrują 1/3 nakładów na działalność B+R w regionie, jest to najwyższy wskaźnik w skali kraju). Cechy negatywne: nakłady sektora B+R per capita niższe od średniej Polski (o około 11%), niższy od średniej krajowej, i niestety malejący, udział nakładów na działalność badawczo-rozwojową w regionalnym PKB, wskaźnik udziału nakładów na B+R w Regionalnym Produkcie Brutto 6,5-ktotnie niższy niż cel Strategii Lizbońskiej, niższy od średniej krajowej wskaźnik zatrudnienia w sektorze B+R na 1000 aktywnych zawodowo, 6 W. M. Gaczek, Ekspertyza dla MGPiPS, Potencjał naukowo-badawczy regionów a ich innowacyjność w aspekcie realizowania celów Strategii Lizbońskiej, Poznań, 2004.
11 niższy od średniej dla kraju i tylko minimalnie rosnący udział podmiotów gospodarczych w finansowaniu nakładów na działalność badawczo-rozwojową, ponad 3-krotnie niższy od zakładanego w Strategii Lizbońskiej, niższy od średniej krajowej,udział nakładów przeznaczanych na prace rozwojowe, mniejsze znaczenie niż w kraju jednostek rozwojowych w sektorze B+R, duże rozproszenie środków w instytucjach prowadzących badania, brak zainteresowania komercjalizacja wyników badań, niski poziom współpracy miedzy jednostkami naukowobadawczymi, średni dystans sektora B+R od rynku. 1.2. Innowacyjność gospodarki regionu Innowacyjność gospodarki w sektorze przemysłu można określić na podstawie liczby przedsiębiorstw, które ponoszą nakłady na innowacje oraz na podstawie liczby przedsiębiorstw wdrażających innowacje produktowe, procesowe bądź marketingowe czy organizacyjne 7. Udział przedsiębiorstw ponoszących nakłady na innowacje w Polsce w grupie badanych przedsiębiorstw systematycznie wzrasta. W 1999 r. zaledwie 25,1% przedsiębiorstw poniosło nakłady na innowacje, a w 2004 r. już 38,7% (ryc. 5). 50 45 40 35 30 % 25 20 15 10 5 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Polska Małopolskie Mazowieckie Wielkopolskie Ryc. 5. Przedsiębiorstwa przemysłowe, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w latach 1999-2004 Sytuacja w woj. wielkopolskim, na tle średnich w kraju w 1999 r., była nieco lepsza (korzystna przewaga sięgała w regionie nieco ponad 6 punktów procentowych). Jednak już od 2000 r. niestety stopniowo się pogarszała. W 2002 r. w Wielkopolsce zaledwie 24,1% przedsiębiorstw przemysłowych zaliczono do firm 7 GUS prowadzi badania przedsiębiorstw ponoszących nakłady na innowacje w wybranej grupie przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego, które zatrudniają ponad 50 osób (są to więc firmy średnie i duże).
12 innowacyjnych, w 2004 r. udział ten wzrósł do 33,4%, ale w tym ostatnim roku był ciągle niższy ż o ponad 6 pp niż średnio w kraju (ryc. 5). Struktura typów przedsiębiorstw innowacyjnych w Wielkopolsce w 2003 r. wykazywała wyraźnie gorszą sytuację w sektorze prywatnym niż średnio w Polsce. W Wielkopolsce 29% firm sektora prywatnego, a w Polsce 38,7% takich firm można określić jako innowacyjne. Wyraźnie lepsza sytuacja pod tym względem w sektorze prywatnym występowała w woj. mazowieckim, małopolskim, także dolnośląskim, podkarpackim oraz pomorskim. Podobnie gorszy wskaźnik wystąpił w grupie firm własności zagranicznej, a także w grupie firm średniej wielkości zatrudniających 50-249 osób. Zastanawiający może być wyraźnie mniejszy udział firm ponoszących nakłady na innowacje wśród zakładów własności zagranicznej. Od 2000 r. W Wielkopolsce udział takich firm stopniowo wzrastał. W 2003 r. aż 38,7% firm własności zagranicznej poniosło nakłady na innowacje, ale w Polsce już 46,5%, w woj. małopolskim 66,1%, a w mazowieckim 54%. Ocena efektywności nakładów na innowacje w przemyśle może być dokonana na podstawie ich udziału w całkowitej wielkości sprzedaży. Okazuje się, że tak rozumiany wskaźnik zaangażowania przedsiębiorstw w działalność innowacyjną jest jednak niewielki i wykazuje odmienny regionalny obraz w stosunku do liczebności przedsiębiorstw innowacyjnych. Ogółem w Polsce nakłady na innowacje w 2003 r. sięgały zaledwie 4,2% wartości sprzedaży i udział ten nie zmienił się w stosunku do 1999 r. Najlepszym województwem pod tym względem w ostatnim roku było woj. wielkopolskie, gdzie udział nakładów na innowacje w wartości sprzedaży badanych firm sięgał 8%. Ponieważ w tym regionie występował stosunkowo mały udział firm innowacyjnych, można przypuszczać, że nakłady były znacząco skoncentrowane w niektórych, prawdopodobnie dużych przedsiębiorstwach przemysłowych województwa. Różnice regionalne w Polsce pokazują, że w 2003 r. największy udział nakładów na innowacje w stosunku do wielkości sprzedaży w sektorze prywatnym występował właśnie w woj. wielkopolskim, ale także świętokrzyskim i śląskim. Na drugim miejscu pod względem zaangażowania innowacyjnego przedsiębiorstw własności zagranicznej (w 16 województwach) znalazło się także woj. wielkopolskie, ale przewaga regionu w stosunku do średniej kraju była niewielka (zaledwie o 4,2 pp). Bardziej szczegółowa analiza powinna uwzględniać także kierunki wydatkowania
13 nakładów na badania i rozwój, co pozwoliłoby stwierdzić, jak bardzo sektor komercyjny zaangażowany jest w zakup produktów wiedzy. Źródłami innowacji są głównie, w opinii przedsiębiorstw, pomysły i zasoby własne firm. Głównym źródłem finansowania innowacji w wielkopolskich firmach przemysłowych są środki własne (około 80%) oraz kredyty bankowe (15%). Jako bariery innowacyjności ponad połowa firm wskazuje czynniki ekonomiczne (brak środków własnych, zbyt wysoki koszt uzyskania środków na finansowanie innowacji. Wiele firm obawia się zbytniego ryzyka sprzedaży nowych produktów na rynku tak regionalnym, jak i zewnętrznym. Efekty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw można ocenić także na podstawie udziałów sprzedaży nowych wyrobów w wartości sprzedaży ogółem, a jeszcze lepiej udziału w eksporcie wartości nowych i zmodernizowanych wyrobów. W 1999 r. według danych GUS wartość sprzedaży nowych i zmodernizowanych wyrobów stanowiła w Polsce 18,6% sprzedaży ogółem, a woj. wielkopolskie pod tym względem wykazywało wyraźną przewagę (o 8 punktów procentowych). W 2001 r. przewaga ta była już mniejsza, a w 2002 r. wartość sprzedaży wyrobów nowych i zmodernizowanych w Polsce wzrosła do 22,4%, a w Wielkopolsce spadła do 17,6%. Sytuacja uległa diametralnej zmianie w 2003 r. W Polsce sprzedaż wyrobów nowych i zmodernizowanych stanowiła 20,7% a w Wielkopolsce 28,1%. Przewaga Wielkopolski wynikała głównie z przewagi zakładów własności zagranicznej, które w Polsce wprowadziły na rynek 35% wartości wyrobów nowych i zmodernizowanych, a w woj. wielkopolskim aż 48,7%. Trzeba zaznaczyć, że w poprzednich latach przewaga wielkopolskich firm zagranicznych była niewielka lub nie występowała. Innowacyjność można także rozpatrywać na podstawie procentu firm, które wdrożyły innowacje. Tak rozumiany poziom innowacyjności woj. wielkopolskiego okazuje się wyraźnie słabszy niż średnio w Polsce. Badania GUS oceniające tak rozumiana działalność innowacyjną przedsiębiorstw pokazują wiele słabości gospodarki Wielkopolski. W 2004 r. tylko 2% małych firm, a 9% średnich firm Wielkopolski posiadało dział badań i rozwoju (w Polsce procenty odpowiedni 5% i 14%). Jednocześnie udział przedsiębiorstw, które wdrożyły innowacje był w woj. wielkopolskim także niższy niż w kraju. W grupie małych przedsiębiorstw w latach 2002-2004, innowacje wdrożyło zaledwie 13% firm, a w grupie średnich 35% (odpowiednio w Polsce małe 17%, średnie 40%). Niekorzystne różnice są zdecydowanie mniejsze w grupie dużych przedsiębiorstw, które poprawiają obraz
14 Wielkopolski. Znaczenie dużych przedsiębiorstw Wielkopolski dla podnoszenia innowacyjności potwierdza ich udział w nakładach na innowacje. W 2004 r. małe firmy sfinansowały 7%, średnie około 23%, a duże firmy prawie 70% nakładów na innowacje w przemyśle województwa. Bardziej konkretne wymagają szczegółowych badań ankietowych. Pełny obraz stopnia innowacyjności gospodarki wymaga także badań sektora usług oraz analizy instytucji okołobiznesowych. 1.3. Intraregionalny wymiar innowacyjności w zakresie adopcji nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych w przedsiębiorstwach W gospodarce opartej na wiedzy jedną z cech świadczących o poziomie innowacyjności regionu są nowe technologie informacyjno-komunikacyjne. Określenie poziomu występowania i wykorzystania innowacji w dziedzinie technologii informacyjno-komunikacyjnych (w tym w przedsiębiorstwach) stanowi istotny problem polityki regionalnej państwa, bowiem to te technologie warunkują wzrost konkurencyjności regionów. Ocena stanu istniejącego umożliwia wskazanie obszarów opóźnionych i rozwiniętych z punktu widzenia analizowanych technologii. Wnioski z tej analizy pozwalają na sformułowanie rekomendacji dla polityki regionalnej. Służyć mają one: (1) aktywizacji obszarów opóźnionych i (2) określeniu dalszych możliwości uzyskiwania przewagi konkurencyjnej obszarów rozwiniętych. Prowadzone dotychczas w Polsce, przede wszystkim przez Główny Urząd Statystyczny, badania w zakresie występowania i wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych w przedsiębiorstwach charakteryzowały się brakiem ciągłości czasowej dotyczącej informacji o wartościach niektórych wskaźników. W związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej sytuacja ta poprawia się i istnieją coraz większe możliwości analiz w oparciu o dostępne dane statystyczne. Analiza przeprowadzona poniżej opiera się na kilku wskaźnikach tzw. gospodarki elektronicznej 8. Dotyczą one dwóch jej aspektów: a) wyposażenia przedsiębiorstw w nowe technologie informacyjno-komunikacyjne; b) wykorzystania ww. technologii. Wyposażenie przedsiębiorstw w nowe technologie informacyjno-komunikacyjne charakteryzują trzy wskaźniki: 8 Wskaźniki zebrane zostały przez mgr M. Męczyńskiego z Instytutu Geografii Społeczno- Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej UAM i obejmują okres 1999-2003.
15 a) odsetek przedsiębiorstw posiadających lokalne sieci komputerowe (LAN); b) odsetek firm posiadających system elektronicznej wymiany danych (EDI); c) odsetek przedsiębiorstw posiadających dostęp do Internetu. Z kolei wykorzystanie powyższych technologii określane jest za pomocą dwóch wskaźników: a) odsetek przedsiębiorstw posiadających własne strony www; b) odsetek przedsiębiorstw korzystających z Internetu w celu sprzedaży swoich produktów i usług. Wartość wskaźników uwarunkowana jest m.in.: (1) wielkością zasobów finansowych przedsiębiorstw, (2) zdolnościami przedsiębiorców do podejmowania ryzyka związanego z inwestowaniem w innowacje oraz (3) ich wiedzą z zakresu możliwości wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych. Omawiana grupa wskaźników pozwala także na uzyskanie informacji dotyczącej charakteru usieciowienienia (wewnętrznego i zewnętrznego) przedsiębiorstw. Uzależnione jest ono od skali przestrzennej w jakiej następuje przepływ informacji: (1) zakładu (LAN), (2) przedsiębiorstwa, bądź grupy przedsiębiorstw będących kooperantami (EDI) lub (3) między przedsiębiorstwami oraz indywidualnymi posiadaczami komputerów (Internet). Na tle kraju poziom nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych w przedsiębiorstwach woj. wielkopolskiego określić można jako przeciętny (tab. 1). Tab. 1. Udział przedsiębiorstw wykorzystujących technologie informacyjne (2003 r.) Wskaźniki Woj. wielkopolskie Polska % przedsiębiorstw posiadających LAN 70,0 74,3 % przedsiębiorstw posiadających EDI * 19,7 19,3 % przedsiębiorstw posiadających dostęp do Internetu 94,3 96,2 % przedsiębiorstw posiadających strony www * 62,0 62,0 % przedsiębiorstw prowadzących sprzedaż przez Internet 13,0 11,0 * 2002 r. W woj. wielkopolskim niższy jest odsetek przedsiębiorstw wyposażonych w lokalne sieci komputerowe (LAN) i posiadających dostęp do Internetu, wyższy natomiast przedsiębiorstw wyposażonych w system elektronicznej wymiany danych (EDI) oraz prowadzących sprzedaż produktów i usług za pośrednictwem Internetu. Przedstawiony powyżej stan innowacyjności gospodarki województwa wielkopolskiego określany poziomem wykorzystania nowych technologii
16 informacyjno-komunikacyjnych wykazuje znaczne zróżnicowanie wewnątrzregionalne. Zróżnicowanie wskaźników gospodarki elektronicznej w powiatach (wraz z dynamiką zmian) przedstawiają ryc. 6-8. Analiza tego zróżnicowania pozwala na identyfikację obszarów (subregionów) będących liderami i outsiderami innowacyjności. W zakresie wyposażenia przedsiębiorstw w lokalne sieci komputerowe LAN zaznacza się podział województwa na część południową (o wyższym poziomie innowacyjności) i północną (niższy poziom). W odniesieniu do wyposażenia w systemy elektronicznej wymiany danych EDI występują pojedyncze wyspy innowacyjności. Są to powiaty: kolski, kościański, grodziski, obornicki, ostrzeszowski, turecki oraz miasto Poznań. Z kolei w zakresie dostępu do internetu występuje linia podziału na część północną i wschodnią (o wyższym poziomie) oraz południowozachodnią (poziom niższy). Wysokim odsetkiem przedsiębiorstw posiadających strony www cechują się powiaty w południowej części województwa (z wyjątkiem rawickiego) oraz aglomeracja poznańska i powiaty położone wokół niej. Jest rzeczą charakterystyczną, że wykorzystanie internetu w celu sprzedaży produktów i usług jest najwyższe w północnych powiatach województwa. Wydaje się, że przedsiębiorstwa w tej części regionu są niejako przymuszone do adopcji tej innowacji ze względu na swe peryferyjne położenie. Sprzedaż przez internet jest w tym przypadku substytutem innych form sprzedaży. Przedstawiony w tym rozdziale obraz intraregionalnego zróżnicowania innowacyjności w odniesieniu do nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych jest niejednoznaczny. Podejmując próbę generalizacji można stwierdzić, że przedsiębiorstwa zlokalizowane w części północnej województwa wielkopolskiego są słabiej wyposażone w infrastrukturę informacyjno-komunikacyjną, ale lepiej ją wykorzystują. Dalsza intensyfikacja tego wykorzystania może stworzyć szansę na przeciwdziałanie ich peryferyzacji. Ze względu na dużą dynamikę zmian w zakresie adopcji przez przedsiębiorstwa tego rodzaju innowacji, jaką są nowe technologie informacyjnokomunikacyjne oraz jej znaczenie dla kształtowania pozycji konkurencyjnej regionu, analiza problematyki zarysowanej w tym rozdziale będzie kontynuowana i pogłębiona.
17 4. Podsumowanie Ocena poziomu innowacyjności gospodarki woj. wielkopolskiego ujawnia zarówno niekorzystne,. jak i korzystne cechy. Wśród cech niekorzystnych należy wymienić niski odsetek firm innowacyjnych (szczególnie przedsiębiorstw małych i średnich) oraz stosunkowo niskie zainteresowanie sektora przedsiębiorstw finansowaniem działalności badawczo-rozwojowej. Nieco lepsza sytuacja dotyczy jedynie dużych przedsiębiorstw, których udział w współfinansowaniu nakładów na działalność badawczo-rozwojową jest większy. Pozytywną cechą jest niewątpliwie fakt, że wielkość nakładów na innowacje w nakładach inwestycyjnych ogółem w wielkopolskich przedsiębiorstwach innowacyjnych stopniowo rośnie. Analiza sektora badawczo-rozwojowego pozwala sformułować wnioski o niewykorzystywanym w pełni, dużym potencjale badawczo-rozwojowym, niskich nakładach na tą działalność w stosunku do regionalnego produktu brutto, braku współpracy między jednostkami naukowo-badawczymi, a także, co jest największym mankamentem, słabą współpracą między sektorem badawczo-rozwojowym, a gospodarką. Możemy stwierdzić, że woj. wielkopolskie w 2004 r. nie miało wykształconego regionalnego systemu innowacji. Proces tworzenia tego systemu zapoczątkowany został przyjęciem do realizacji strategii RIS Innowacyjna Wielkopolska. Instytucje otoczenia biznesu i instytucje wspierające innowacje, akredytowane w ramach Krajowego Systemu Usług wymagają odrębnego, szczegółowego badania, ale można przyjąć, że efekty działań i ich odzwierciedlenie w poprawie relacji między elementami systemu innowacyjnego, a szerzej w poprawie poziomu innowacyjności gospodarki regionu będą ujawniać się stopniowo.