ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3079 SOCJOLOGIA XLIV WROCŁAW 2008 WALDEMAR NOWOSIELSKI Toruńska Szkoła Wyższa OCENA PRZYGOTOWANIA DO ZAWODU WOJSKOWEGO WSTĘP Tematyka przygotowania do zawodu stanowi ważny element rozważań nad społecznymi aspektami zawodowej służby w wojsku. Zarówno literatura przedmiotu, jak i wnioski wynikające z dotychczasowych badań wskazują, że od właściwego przygotowania do odgrywania roli społecznej żołnierza zawodowego zależy w dużym stopniu rozwój kariery zawodowej i wynikający z niej poziom indywidualnej satysfakcji. Z tego też względu w planie zasadniczych przedsięwzięć Wojskowego Biura Badań Społecznych na 2006 r. znalazło się takie, którego celem było zebranie opinii kadry zawodowej z jednostek wojskowych i innych komórek organizacyjnych oraz słuchaczy szkół wojskowych. Podczas analizy opinii obu grup badawczych dokonano: 1) oceny przygotowania kandydatów na żołnierzy zawodowych wszystkich szczebli kształcenia kandydackiego; 2) oceny systemu naboru do szkół wojskowych; 3) diagnozy stopnia zróżnicowania opinii i ocen przedstawicieli poszczególnych środowisk kadry i słuchaczy; 4) oceny programu kształcenia szkół wojskowych; 5) oceny motywu wyboru zawodu wojskowego przez słuchaczy szkół wojskowych. Niniejsza praca nie jest typową analizą efektywności w rozumieniu teorii organizacji i zarządzania szkolnictwem wojskowym ani też pełną diagnozą funkcjonowania systemu przygotowania do zawodu w jego aspekcie strukturalnym i organizacyjnym. Jest natomiast próbą dokonania oceny przygotowania do zawodu, realizowanego w procesie kształcenia w szkołach wojskowych, przez pryzmat subiektywnych wskaźników.
248 WALDEMAR NOWOSIELSKI Ważnym elementem procesu badawczego była analiza stopnia zróżnicowania opinii między reprezentantami różnych środowisk, co pozwoliło na wyodrębnienie elementów wspólnych dla całego szkolnictwa wojskowego oraz tych, które są specyficzne dla określonych typów szkół. Dane empiryczne, na podstawie których prowadzono analizy, zebrane w formie kwestionariusza ankiety realizowanej metodą audytoryjną. Analizie poddano N 1 = 474 ankiety wypełnione przez słuchaczy akademii, wyższych szkół oficerskich, studium go i szkół podoficerskich oraz N 2 = 529 ankiet wypełnionych przez żołnierzy zawodowych z jednostek wojskowych. W analizach statystycznych używano pakietu SPSS. Próba do realizacji badań ankietowych została dobrana na zasadzie doboru warstwowego. Badania zrealizowano w maju i czerwcu 2006 r. MOTYWY WYBORU ZAWODU WOJSKOWEGO Pierwsze pytanie w ankiecie skierowanej do słuchaczy szkół wojskowych i kadry zawodowej odnosiło się do motywów, które decydują o wyborze zawodu wojskowego. Respondentom zaproponowano czternaście motywów i poproszono o wskazanie maksymalnie pięciu ich zdaniem najistotniejszych, mających kluczowe znaczenie przy decyzji o wyborze zawodowej służby wojskowej. Słuchacze, wybierając zawód wojskowego, kierowali się najczęściej następującymi motywami: zainteresowanie wojskiem (62,7%), względy materialne (59,5%), rozwój sportowy (58,0%) oraz prestiż zawodu wojskowego (53,0%). Kadra zawodowa eksponowała głównie względy materialne (68,1%), dodając do tej listy również zjawisko bezrobocia na cywilnym rynku pracy (59,4%). Słuchacze szkół wojskowych twierdzili, że całkowicie samodzielnie podjęli decyzję o wyborze zawodu wojskowego (56,9%). Mniej odnotowano osób, które uważały, że ta decyzja w dużym stopniu była samodzielna, choć uwzględniała również opinie innych osób (40,0%). Najmniej było tych respondentów, którzy uważali, iż tę decyzję podjęli tylko częściowo samodzielnie, kierowali się opinią innych osób (1,9%) lub powyższa decyzja była wynikiem namowy (nacisku) ze strony innych osób (0,8%). Nieliczne osoby nie wiedziały, jakiej odpowiedzi udzielić, i wskazały na kategorię trudno powiedzieć (0,4%). Na pytanie: Czy jest Pan(i) zadowolony(a) z wyboru zawodu wojskowego?, większość słuchaczy odpowiedziała pozytywnie (85,4%). Niewielu z tej grupy badanych było niezadowolonych (4,0%), a 10,6% spośród ankietowanych wskazało na kategorię odpowiedzi trudno powiedzieć. Kolejne pytanie (otwarte) skierowane również do słuchaczy brzmiało: Co zmieniło się w Pana(i) życiu osobistym po wstąpieniu do służby zawodowej?. Odpowiedzi na tak sformułowane pytanie zaprezentowano w tabeli 1.
Tabela 1. Zmiany w życiu osobistym słuchaczy Ocena przygotowania do zawodu wojskowego 249 Kategorie odpowiedzi % Zmiany pozytywne Stałem(am) się bardziej odpowiedzialny(a) 18,9 Zmienił się mój tryb życia (mam pozytywne nastawienie do życia) 12,6 Zmieniła się na plus moja motywacja do osobistego rozwoju 3,9 Zmiany negatywne Jestem zniechęcony(a), ponieważ odczuwam ograniczenie wolności osobistej 6,9 Mniej czasu spędzam z rodziną i dziewczyną (chłopakiem) 42,6 Pogorszyła się moja sytuacja finansowa 0,6 Uwaga: dane nie sumują się do 100, ponieważ nie uwzględniono braku odpowiedzi. Większość słuchaczy ocenia negatywnie (50,1%) zmiany jakie nastąpiły w ich życiu po wstąpieniu do zawodowej służby wojskowej. Pomimo to większość chce wytrwać i zdobyć zawód wojskowego. Pozytywnym zjawiskiem jest, iż słuchacze uważają, że stali się bardziej odpowiedzialni, mają pozytywne, optymistyczne nastawienie do życia oraz motywację do osobistego rozwoju. Zdecydowana większość badanych słuchaczy (78,4%) uważa, że z perspektywy ich doświadczeń i znajomości realiów życia wojskowego zdecydowałaby się na ponowny wybór zawodu wojskowego. Przeciwne zdanie na ten temat miało 9,2% ankietowanych, a 12,4% nie miało zdania. Podsumowując, należy stwierdzić, iż głównymi motywami wyboru zawodu wojskowego przez słuchaczy szkół wojskowych było zainteresowanie wojskiem oraz względy materialne. Dla tej grupy badanych duże znaczenie mają takie motywy, jak: zainteresowanie sportem i aktywnym charakterem pracy oraz prestiż zawodu wojskowego. Kadra zawodowa była zgodna ze słuchaczami tylko co do względów materialnych jako motyw wyboru zawodu. Ponadto ta grupa badanych wskazała na takie motywy wyboru, jak bezrobocie na cywilnym rynku pracy oraz zainteresowanie wojskiem. POZIOM WIEDZY ZAWODOWEJ W OPINIACH BADANYCH Kolejne pytanie skierowane do słuchaczy i kadry było związane z postawami zawodowymi słuchaczy. Na pytanie skierowane do obu grup badanych: Jak Pan(i) ocenia postawy słuchaczy w przedstawionych niżej aspektach?, uzyskano następujące odpowiedzi: Kadra zawodowa niżej oceniła postawy zawodowe słuchaczy i w innej kolejności niż słuchacze dokonała uszeregowania jej aspektów. Badani żołnierze za-
250 WALDEMAR NOWOSIELSKI wodowi najwyżej ocenili następujące aspekty postaw słuchaczy: kulturę osobistą, sprawność zapamiętywania, aspiracje i ambicje zawodowe, poczucie dyscypliny i koleżeńskość. Najniżej oceniono takie elementy postaw zawodowych słuchaczy, jak: postawę obywatelską, samodzielność, inicjatywę, aktywność oraz wrażliwość na piękno, sztukę i estetykę. Z kolei słuchacze, dokonując samooceny postaw zawodowych, w pierwszej kolejności wymienili takie jej elementy, jak: poczucie odpowiedzialności, samodzielność, kulturę osobistą, koleżeńskość i patriotyzm. Najniżej oceniono: tolerancję wobec innych, sprawność zapamiętywania, aktywność, postawę obywatelską oraz wrażliwość na piękno, sztukę i estetykę Następne kwestie dotyczyły oceny poziomu wiedzy i umiejętności słuchaczy w zakresie: sprawności fizycznej, kompetencji społecznych, kompetencji zawodowych oraz znajomości języka obcego. Porównując samooceny słuchaczy z różnych typów szkół i uczelni należy stwierdzić, iż kandydaci na żołnierzy zawodowych ze wszystkich typów szkół i uczelni wojskowych najwyżej ocenili swoją sprawność fizyczną i kompetencje społeczne. Niżej oceniono kompetencje zawodowe. Słuchacze ze szkół podoficerskich najniżej oceniają znajomość języka obcego. Kadra zawodowa najwyżej oceniła sprawność fizyczną słuchaczy ze szkół podoficerskich, wyższych szkół oficerskich i Akademii Marynarki Wojennej, a gorzej oceniono podchorążych ze studium go. Badani żołnierze zawodowi wyżej oceniają kompetencje zawodowe słuchaczy z wyższych szkół oficerskich i Akademii Marynarki Wojennej. Niżej ta grupa badanych oceniła słuchaczy ze szkół podoficerskich. Najniżej oceniono podchorążych ze studium go. Ta grupa badanych analogicznie oceniła kompetencje społeczne słuchaczy. Badani żołnierz zawodowi najwyżej oceniają poziom znajomości języka obcego wśród słuchaczy z Akademii Marynarki Wojennej, a niżej wśród podchorążych z wyższych szkół oficerskich i studium go. Najniżej oceniono słuchaczy ze szkół podoficerskich. Podsumowując, można powiedzieć, iż kadra zawodowa najwyżej ocenia poziom wiedzy zawodowej słuchaczy z wyższych szkół oficerskich i Akademii Marynarki Wojennej. Niżej oceniono wiedzę zawodową słuchaczy z podoficerskich szkół zawodowych. Najniżej oceniono podchorążych z rocznego studium go. OCENA PRZYGOTOWANIA DO ZAWODU Pierwsze pytanie z tego bloku tematycznego, na które odpowiadała kadra zawodowa, brzmiało: Jak Pan(i) ocenia przygotowanie absolwentów szkół (uczelni) wojskowych do objęcia pierwszego stanowiska służbowego?. Kadra zawodo-
Ocena przygotowania do zawodu wojskowego 251 wa następująco ocenia przygotowanie absolwentów szkół i uczelni wojskowych (gdzie 2 to ocena niedostateczna, a 5 ocena bardzo dobra): absolwenci Akademii Marynarki Wojennej otrzymali ocenę najwyższą 3,88; niżej oceniono absolwentów wyższych szkoły oficerskich 3,73, a najniżej oceniono absolwentów szkół podoficerskich 3,57 i studium go 3,00. Słuchacze również odpowiadali na podobne pytanie, dokonując samooceny swojego przygotowania: Jak Pan(i) ocenia swoje przygotowanie do objęcia pierwszego stanowiska służbowego?. Najwyższą samoocenę wystawili sobie słuchacze ze szkół podoficerskich 3,94 i Akademii Marynarki Wojennej 3,84. Niżej ocenili swoje przygotowanie do zawodu wojskowego słuchacze z wyższych szkół oficerskich 3,65, a najniżej słuchacze z studium go 3,38. Kadra zawodowa pozytywnie ocenia ogólne przygotowanie do pracy zawodowej absolwentów wyższych szkół oficerskich (15,9%) i szkół podoficerskich (13,0%). Słabiej oceniono absolwentów studium go (9,6%) oraz Akademii Marynarki Wojennej (6,0%). Podkreślano, iż absolwenci szkół podoficerskich (12,3%) i wyższych szkół oficerskich (6,6%) mają wystarczające przygotowanie z zakresu wiedzy teoretycznej. Mniej wskazań na tę kategorię odpowiedzi uzyskano w odniesieniu do absolwentów studium go (4,7%) i Akademii Marynarki Wojennej (4,2%). Słuchacze uważają, iż mają dobre teoretyczne przygotowanie do kierowania ludźmi, ponadto pozytywnie ocenili takie umiejętności, jak: przygotowanie z przedmiotów specjalistycznych, metodyki szkolenia, przedmiotów ogólnowojskowych i sprawność fizyczną. Absolwenci szkół i uczelni wojskowych negatywnie ocenili: praktyczne przygotowanie do pracy na sprzęcie, znajomość języków obcych (w tym języka angielskiego), edukację obywatelską oraz praktyczne przygotowanie ogólnowojskowe. Następne pytanie skierowane do obu grup badanych brzmiało: Proszę określić, jaki procent w całej puli wiedzy i umiejętności składających się na przygotowanie do zawodu absolwenta szkoły wojskowej powinny stanowić wymienione różne ich elementy? (tab. 2). Słuchacze ze szkół podoficerskich podkreślają, iż na przygotowanie do zawodu wojskowego powinna składać się przede wszystkim wiedza i umiejętności z zakresu dowodzenia pododdziałem (31%) oraz wiedza i umiejętności z dziedziny taktyki i organizacji działań bojowych (25%), a w następnej kolejności wiedza i umiejętności z dziedziny techniki (24%) i pedagogiki (21%). Z kolei słuchacze ze studium go twierdzą, iż do zawodu przygotowuje ich w pierwszej kolejności wiedza i umiejętności z zakresu techniki (30%) i dowodzenia pododdziałem (29%), a następnie wiedza i umiejętności z dziedziny taktyki i organizacji działań bojowych (25%). Najmniej wskazań odnotowano w stosunku do wiedzy i umiejętności pedagogicznych (16%).
252 WALDEMAR NOWOSIELSKI Tabela 2. Wiedza i umiejętności składające się na przygotowanie do zawodu absolwenta szkoły wojskowej Wiedza i umiejętności % Z zakresu dowodzenia pododdziałem 30 Z dziedziny taktyki i organizacji działań bojowych 25 Z dziedziny techniki 25 Pedagogiczne 20 Tabela 3. Wiedza i umiejętności składające się na przygotowanie do zawodu absolwenta szkoły wojskowej a typ szkoły uczelni wojskowych (w %) Wiedza i umiejętności szkoły pod studium Słuchacze wyższe szkoły Akademia Marynarki Wojennej Z zakresu dowodzenia pododdziałem 31 29 29 28 Z dziedziny taktyki i organizacji działań bojowych 25 25 26 28 Z dziedziny techniki 24 30 26 26 Pedagogiczne 21 16 19 17 Słuchacze z wyższych szkół oficerskich stwierdzali, że na przygotowanie do zawodu przede wszystkim składa się wiedza i umiejętności z zakresu dowodzenia pododdziałem (29%), a następnie wiedza z dziedziny taktyki i organizacji działań bojowych (26%) i techniki (26%). Najmniej wskazań odnotowano w stosunku do wiedzy i umiejętności pedagogicznych (19%). Podchorążowie z Akademii Marynarki Wojennej uważają, iż w pierwszej kolejności powinna być preferowana wiedza i umiejętności z zakresu dowodzenia pododdziałem (28%) i w zakresie taktyki i organizacji działań bojowych (28%), a w następnej kolejności wiedza i umiejętności z dziedziny techniki (265) i pedagogiki (17%). Tabela 4. Wiedza i umiejętności składające się na przygotowanie do zawodu absolwenta szkoły wojskowej Wiedza i umiejętności % Z zakresu dowodzenia pododdziałem 31 Z dziedziny taktyki i organizacji działań bojowych 26 Z dziedziny techniki 22 Pedagogiczne 21
Ocena przygotowania do zawodu wojskowego 253 Kadra zawodowa podkreśla wiedzę i umiejętności z zakresu dowodzenia pododdziałem i wiedzę i umiejętności z dziedziny taktyki i organizacji działań bojowych. Zdaniem tej grupy badanych mniejsze znaczenie w przygotowaniu do zawodu mają umiejętności z dziedziny techniki oraz wiedza i umiejętności pedagogiczne. Następne pytanie skierowane do słuchaczy dotyczyło oceny przygotowania zawodowego absolwentów do wykonywania zadań: Jak Pan(i) ocenia swój poziom przygotowania zawodowego do wypełniania zadań służbowych?. Kadra zawodowa odpowiadała na podobne pytanie, w którym oceniała stopień przygotowania absolwentów: Jak Pan(i) ocenia poziom przygotowania absolwentów szkół wojskowych do wypełniania zadań służbowych?. Tabela 5. Samoocena poziomu przygotowania zawodowego słuchaczy do wypełniania zadań służbowych Swój poziom przygotowania oceniam % Wysoko 23,4 Średnio 61,3 Nisko 10,1 Bardzo nisko 1,3 Trudno powiedzieć 3,9 Tabela 6. Samoocena poziomu przygotowania zawodowego słuchaczy do wypełniania zadań służbowych a rodzaj szkoły (uczelni) (w %) Swój poziom przygotowania oceniam Szkoła podoficerska Studium Wyższe szkoły Akademia Marynarki Wojennej Wysoko 23,5 12,5 18,1 35,4 Średnio 67,9 50,0 54,2 43,8 Nisko 7,0 16,7 19,3 12,5 Bardzo nisko 4,2 2,4 2,1 Trudno powiedzieć 1,6 16,7 6,0 6,3 Można powiedzieć, iż badani słuchacze oceniają swoje przygotowanie zawodowe do wypełniania zadań służbowych na poziomie średnim (tab. 5). Jednakże analizując odpowiedzi słuchaczy z różnych szkół i uczelni, zauważono zróżnicowanie w samoocenie. Na średnim poziomie swoje przygotowanie do zawodu oceniają słuchacze ze szkół podoficerskich (67,9%), wyższych szkół oficerskich (54,2%) i studium go (50,0%). Z kolei podchorążowie z Akademii Marynarki Wojennej oceniają swoje przygotowanie do zawodu wyżej niż słuchacze z innych szkół i uczelni.
254 WALDEMAR NOWOSIELSKI Tabela 7. Ocena poziomu przygotowania zawodowego słuchaczy do wypełniania zadań służbowych (w %) Poziom przygotowania słuchaczy oceniam szkoła podoficerska studium Kadra wyższa szkoła oficerska Akademia Marynarki Wojennej Bardzo dobrze 9,0 1,5 11,4 14,1 Dobrze 48,4 25,2 55,3 58,6 Dostatecznie 36,1 46,1 29,7 24,7 Niedostatecznie 6,5 27,2 3,6 2,7 Kadra zawodowa oceniła najwyżej przygotowanie absolwentów Akademii Marynarki Wojennej i wyższych szkół oficerskich, niżej oceniono przygotowanie absolwentów szkół podoficerskich, a najniżej przygotowanie absolwentów studium go. Respondenci z obu grup badanych uzasadniali swój wybór oceny następująco: Z wypowiedzi obu grup respondentów wynika, że nauka w szkołach wojskowych powinna być wydłużona, ponieważ obecny system kształcenia nie pozwala na dobre przygotowanie absolwentów do wykonywania praktycznych zadań służbowych, zwłaszcza w studium oficerskim i w szkołach podoficerskich. Zdaniem słuchaczy podczas nauki w szkołach i uczelniach powinno być więcej zajęć praktycznych. Ostatnie z tego bloku tematycznego pytanie, które skierowano do obu grup respondentów, brzmiało: Jak Pan(i) sądzi, jak w perspektywie najbliższych lat będą się kształtować wskazane, wybrane czynniki rozwoju zawodowego?. Zdaniem słuchaczy (ze wszystkich analizowanych szkół i uczelni) w perspektywie najbliższych lat będą wzrastać wymagania w stosunku do kadry zawodowej oraz obciążenie obowiązkami. Ponadto słuchacze ze szkół podoficerskich i z wyższych szkół oficerskich uważają, iż wzrośnie atrakcyjność zawodu wojskowego, a podchorążowie ze studium go i Akademii Marynarki Wojennej twierdzą, że zmniejszy się pewność miejsca pracy w wojsku. Kadra zawodowa, odpowiadając na to samo pytanie, stwierdziła, że w najbliższych latach wzrosną wymagania w stosunku do kadry zawodowej i obciążenie obowiązkami. Podobnie jak słuchacze kadra zawodowa twierdzi, że zmniejszy się pewność miejsca pracy wojsku oraz zmniejszą się świadczenia socjalne związane z zawodem. Podsumowując te rozważania należy stwierdzić, iż kadra zawodowa negatywnie ocenia wiedzę ogólnowojskową absolwentów podoficerskich szkół zawodowych i studium go. Badani żołnierze zawodowi najwyżej ocenili przygotowanie absolwentów Akademii Marynarki Wojennej i wyższych szkół oficerskich.
Ocena przygotowania do zawodu wojskowego 255 Na średnim poziomie swoje przygotowanie do zawodu oceniają słuchacze ze szkół podoficerskich (67,9%), wyższych szkół oficerskich (54,2%) i studium go (50,0%). Z kolei podchorążowie z Akademii Marynarki Wojennej oceniają swoje przygotowanie do zawodu wyżej niż słuchacze z innych szkół i uczelni. OCENA SYSTEMU NABORU I PROGRAMÓW KSZTAŁCENIA Na pytanie (skierowane do słuchaczy i kadry zawodowej): Jak Pan ocenia system naboru do Pana szkoły (uczelni)? uzyskano odpowiedzi, które zamieszczono w tabelach 8 10. Tabela 8. Ocena systemu naboru do szkoły (uczelni) w opiniach słuchaczy System naboru do szkół wojskowych % oceniam Bardzo dobrze 13,5 Dobrze 38,2 Dostatecznie 29,4 Niedostatecznie 18,9 Tabela 9. Ocena systemu naboru do szkół wojskowych w opiniach słuchaczy w zależności od typu szkoły (uczelni wojskowej) System naboru do szkół wojskowych oceniam szkoła podoficerska studium Słuchacze wyższa szkoła oficerska Akademia Marynarki Wojennej Bardzo dobrze 14,2 8,0 17,1 6,3 Dobrze 39,4 40,0 36,6 33,3 Dostatecznie 28,0 40,0 25,6 37,5 Niedostatecznie 18,3 12,0 20,7 22,9 Badani słuchacze negatywnie ocenili system naboru funkcjonujący w Akademii Marynarki Wojennej i wyższych szkołach oficerskich. Mniej negatywnych ocen wystawiono w stosunku do studium go i szkół podoficerskich. Z zestawień wynika, że słuchacze wyżej niż kadra oceniają system naboru do szkoły (uczelni) wojskowej (ocena średnia słuchaczy 3,46; ocena średnia kadry 3,33). Kadra zawodowa oceniła najwyżej system naboru funkcjonujący w Akademii Marynarki Wojennej, a najniżej system naboru do studium go.
256 WALDEMAR NOWOSIELSKI Tabela 10. Ocena systemu naboru do szkół wojskowych w opiniach kadry (w %) System naboru do szkół wojskowych oceniam szkoła podoficerska studium Kadra wyższa szkoła oficerska Akademia Marynarki Wojennej Bardzo dobrze 8,6 2,9 6,0 10,7 Dobrze 41,9 27,2 40,7 42,9 Dostatecznie 34,3 41,0 36,3 32,6 Niedostatecznie 15,2 28,9 17,0 13,8 Z wypowiedzi obu grup respondentów wynika, że podczas egzaminów wstępnych zdarzają się przypadki protekcji z powodu znajomości, co powoduje, że do szkół i uczelni wojskowych przyjmowani są nieodpowiedni kandydaci (zwłaszcza w wyższych szkołach oficerskich i w rocznym studium oficerskim). Mniejsze nasilenie tego negatywnego zjawiska odnotowano w Akademii Marynarki Wojennej. Kadra zawodowa zwracała uwagę na to, że cały system rekrutacji jest zły z powodu zawiłej procedury i niejednokrotnie niemożności skompletowania dokumentów kandydatów, zwłaszcza w szkołach podoficerskich i studium oficerskim. Następne pytanie skierowane do obu grup badanych brzmiało: Jakie znaczenie Pana(i) zdaniem mają poniższe kryteria w rekrutacji do szkół wojskowych?. Zdaniem słuchaczy największe znaczenie podczas rekrutacji do szkół i uczelni wojskowych miały takie kryteria, jak: sprawność fizyczna, sprawność intelektualna, znajomości (układy) i predyspozycje osobowościowe. Ta grupa badanych stwierdziła, że istniały kryteria, które nie miały żadnego znaczenia podczas naboru: ukończenie szkoły średniej w klasie o profilu wojskowym, odbyta zasadnicza służba wojskowa, opinia środowiska, pochodzenie z rodziny wojskowej, zainteresowanie wojskiem oraz oceny z ukończonej szkoły (uczelni). Z kolei kadra zawodowa do listy wymienionych przez słuchaczy kryteriów dodaje zainteresowanie wojskiem, oceny z ukończonej szkoły lub uczelni. Żołnierze zawodowi wyróżnili mniej czynników o małym znaczeniu i podobnie jak słuchacze wskazali wśród nich na: opinię środowiska, ukończenie szkoły średniej w klasie o profilu wojskowym, dodając do nich także kryterium pochodzenia z rodziny wojskowej. Następny blok tematyczny związany był z oceną programów kształcenia w szkołach i uczelniach wojskowych. Pierwsze pytanie dotyczące tej tematyki było następujące: Jak Pana(i) zdaniem powinny kształtować się proporcje programu kształcenia w szkołach wojskowych w rozbiciu na wyszczególnione przedmioty?. Badani słuchacze przypisywali poszczególnym przedmiotom odpowiednie ich zdaniem dane procentowe.
Ocena przygotowania do zawodu wojskowego 257 Zdaniem słuchaczy w programach kształcenia w szkołach i uczelniach wojskowych najwięcej czasu powinno przeznaczać się na nauczanie przedmiotów specjalistycznych i na wychowanie fizyczne, a mniej na przedmioty kierunkowe, języki obce i przedmioty ogólnowojskowe. Najmniej wskazań odnotowano w przypadku przedmiotów humanistycznych. Badanych zapytano także, w jakim stopniu stosowane formy nauczania wpływają na jakość przygotowania zawodowego. Opinie badanych środowisk na temat najefektywniejszych form kształcenia są zbieżne co do ich charakteru, mianowicie zajęcia praktyczne są postrzegane jako te, które w dużym stopniu wpływają na przygotowanie zawodowe absolwentów. Kadra zawodowa uważa, iż w szkołach podoficerskich, w studium oficerskim oraz w wyższych szkołach oficerskich największy wpływ na przygotowanie zawodowe absolwentów mają poligonowe zajęcia praktyczne oraz praktyczne zajęcia dowódcze. W Akademii Marynarki Wojennej oprócz wymienionych zajęć duże znaczenie mają również zajęcia ćwiczeniowe. Do respondentów zwrócono się także o wyrażenie zdania, czy w programach kształcenia szkół i uczelni wojskowych nadal powinny znajdować się wybrane przedmioty. Zebrane opinie prezentują poniższe tabele. Zdecydowana większość badanych żołnierzy zawodowych uważa, że w programach kształcenia wszystkich szkół i uczelni wojskowych powinny znajdować się takie przedmioty, jak: metodyka szkolenia, podstawy psychologii wojskowej, podstawy pedagogiki wojskowej i etyka żołnierza zawodowego. Zdaniem słuchaczy proces kształcenia powinien w głównej mierze uwzględniać takie przedmioty, jak: język angielski, metodyka szkolenia, prawo wojenne, podstawy psychologii wojskowej, współczesne bezpieczeństwo międzynarodowe, podstawy pedagogiki wojskowej, historia wojskowości, etyka żołnierza zawodowego, podstawy komunikowania społecznego oraz elementy wiedzy o społeczeństwie, ale tyko w szkołach podoficerskich. Zdaniem tej grupy badanych w programach kształcenia nie powinny być umieszczone: ochrona środowiska i podstawy gospodarki rynkowej. Następne pytanie kwestionariusza brzmiało: Czy uważa Pan(i), że programy w Pana(i) szkole (uczelni) są właściwe?. Słuchacze wskazywali na poprawność programów w Akademii Marynarki Wojennej i w szkołach podoficerskich. Niżej oceniono programy kształcenia w studium oficerskim i w wyższych szkołach oficerskich. Większość kadry zawodowej stwierdzała, iż programy funkcjonujące w szkołach podoficerskich, wyższych szkołach oficerskich i w Akademii Marynarki Wojennej są właściwe z wyjątkiem studium go. Do badanych obu środowisk zwrócono się z prośbą o wyrażenie opinii co do zmian w programach kształcenia. Zmiany w programach kształcenia zaleciłoby 50,1% badanej kadry i 66,1% słuchaczy (przede wszystkim ze szkół podoficerskich i studium go). Od zmian wstrzymałoby się 34,1% żołnierzy
258 WALDEMAR NOWOSIELSKI zawodowych i 26,2% słuchaczy (z wyższych szkół oficerskich i Akademii Marynarki Wojennej). Nie miało zdania w tej kwestii aż 15,8% kadry i tylko 7,7% słuchaczy. Kadra zawodowa podkreśla, że największe zmiany w programach kształcenia powinny nastąpić w studium oficerskim (67,5%) oraz w szkołach podoficerskich (52,2%). Mniejsze zmiany w programach kształcenia sugerowano w wyższych szkołach oficerskich (46,8%) i w Akademii Marynarki Wojennej (34,2%). Zdaniem kadry zmiany w programach kształcenia powinny nastąpić przede wszystkim w szkołach podoficerskich i w rocznym studium oficerskim. Zmiany w szkołach i uczelniach wojskowych powinny dotyczyć zwiększenia liczby godzin na zajęcia związane z dowodzeniem (kierowaniem i zarządzaniem) oraz zwiększenia liczby godzin na praktyki w jednostkach woskowych. W Wyższych Szkołach Oficerskich trzeba udoskonalić programy i system szkolenia. Z wypowiedzi obu grup respondentów wynika, że podczas egzaminów wstępnych zdarzają się przypadki protekcji z powodu znajomości, co powoduje, że do szkół i uczelni wojskowych przyjmowani są nieodpowiedni kandydaci. Kadra zawodowa zwracała uwagę na to, że cały system rekrutacji jest zły z powodu zawiłej procedury i niejednokrotnie niemożności skompletowania dokumentów kandydatów, zwłaszcza w szkołach podoficerskich i w studium oficerskim. Kadra zawodowa podkreśla, że największe zmiany w programach kształcenia powinny nastąpić w studium oficerskim (67,5%) oraz w szkołach podoficerskich (52,2%). Mniejsze zmiany w programach kształcenia sugerowano w wyższych szkołach oficerskich (46,8%) i w Akademii Marynarki Wojennej (34,2%). ZAKOŃCZENIE Na podstawie przeprowadzonych badań i zebranych opinii uprawniona wydaje się próba sformułowania kilku wniosków. 1. Na średnim poziomie swoje przygotowanie do zawodu oceniają słuchacze ze szkół podoficerskich (67,9%), wyższych szkół oficerskich (54,2%) i studium go (50,0%). Z kolei podchorążowie z Akademii Marynarki Wojennej oceniają swoje przygotowanie do zawodu wyżej niż słuchacze z innych szkół i uczelni. 2. Kadra zawodowa oceniła najwyżej przygotowanie absolwentów Akademii Marynarki Wojennej i wyższych szkół oficerskich, niżej oceniono przygotowanie absolwentów szkół podoficerskich, a najniżej przygotowanie absolwentów studium go. 3. Kadra zawodowa najwyżej ocenia poziom wiedzy zawodowej słuchaczy z wyższych szkół oficerskich i Akademii Marynarki Wojennej. Niżej oceniono wiedzę zawodową słuchaczy z podoficerskich szkół zawodowych. Najniżej oceniono podchorążych ze rocznego studium go.
Ocena przygotowania do zawodu wojskowego 259 4. Kandydaci na żołnierzy zawodowych, wybierając zawód wojskowy, kierują się zainteresowaniem wojskiem oraz względami materialnymi, kadra zawodowa dodatkowo zaś bezrobociem na cywilnym rynku pracy. 5. Z wypowiedzi obu grup respondentów wynika, że podczas egzaminów wstępnych zdarzają się przypadki protekcji z powodu znajomości, co powoduje, że do szkół i uczelni wojskowych przyjmowani są nieodpowiedni kandydaci. 6. Kadra zawodowa podkreśla, że największe zmiany w programach kształcenia powinny nastąpić w studium oficerskim (67,5%) oraz w szkołach podoficerskich (52,2%). Mniejsze zmiany w programach kształcenia sugerowano w wyższych szkołach oficerskich (46,8%) i w Akademii Marynarki Wojennej (34,2%). 7. Zarówno kadra zawodowa, jak i słuchacze zgodnie stwierdzali, iż absolwenci szkół i uczelni wojskowych powinni być lepiej wyposażeni w wiedzę i umiejętności z zakresu dowodzenia pododdziałem oraz z organizacji działań bojowych. W drugiej kolejności powinna być to wiedza z zakresu techniki wojskowej i pedagogiki. 8. Z wypowiedzi obu grup respondentów wynika, że nauka w szkołach i uczelniach wojskowych powinna trwać dłużej, ponieważ obecny system kształcenia nie pozwala na dobre przygotowanie absolwentów do wykonywania praktycznych zadań służbowych. 9. Słuchacze uważają, że na ich przygotowanie do zawodu największy wpływ mają następujące czynniki: organizacja i prowadzenie zajęć dydaktycznych, cechy osobiste wykładowców oraz sposób dowodzenia i kierowania ludźmi. Kadra zawodowa na pierwszym miejscu stawia również sposób dowodzenia oraz system naboru do szkół i uczelni wojskowych. 10. Kadra zawodowa najwyżej oceniła takie postawy zawodowe absolwentów szkół i uczelni wojskowych, jak: kulturę osobistą, sprawność zapamiętywania, aspiracje i ambicje zawodowe, poczucie dyscypliny i koleżeńskość. Najniżej oceniono takie postawy, jak: postawę obywatelską, samodzielność, inicjatywę i aktywność absolwentów w pracy zawodowej. Z kolei słuchacze, dokonując samooceny swoich postaw zawodowych, w pierwszej kolejności wymienili: poczucie odpowiedzialności, samodzielność i patriotyzm. Najniżej oceniono tolerancję wobec innych, aktywność i postawę obywatelską.