OCZEKIWANIA INFLACYJNE OSÓB PRYWATNYCH UWAGI NA TEMAT SYSTEMU POMIARU Tomasz Łyziak W artykule pt. Wzrośnie, spadnie ale nie zniknie opublikowanym w Gazecie Bankowej z 6-12 listopada br. p. Łukasz Wilkowicz odniósł się do badań oczekiwań inflacyjnych osób prywatnych prowadzonych w Narodowym Banku Polskim. Ustosunkowując się do wyrażonych w tym artykule opinii warto poddać głębszej analizie system pomiaru oczekiwań inflacyjnych osób prywatnych oraz przedstawić spostrzeżenia dotyczące ich charakteru. Decyzja o wprowadzeniu przez Narodowy Bank Polski strategii bezpośredniego celu inflacyjnego (direct inflation targeting), podjęta we wrześniu 1998 r., nakazała bankowi centralnemu zwrócić szczególną uwagę na oczekiwania inflacyjne uczestników gry rynkowej, zwłaszcza na oczekiwania osób prywatnych. Ich badanie napotyka wszakże większe trudności interpretacyjne niż badanie oczekiwań podmiotów wyspecjalizowanych w problematyce ekonomicznej, takich jak analitycy bankowi. Pytania ankietowe o przewidywania osób prywatnych dotyczące przebiegu procesów cenowych, ze względu na specyfikę rozpatrywanej grupy, są bowiem zadawane w sposób jakościowy a nie ilościowy. Oznacza to, iż ankietowani nie deklarują wprost jakiej stopy inflacji spodziewają się w przyszłości, lecz wyrażają swoje przewidywania kierunkowo. Taką konstrukcję ma pytanie ankiety firmy Demoskop, sformułowane w następujący sposób: Jak Pan(i) sądzi, patrząc na to, co się obecnie dzieje, czy w ciągu najbliższych 12 m-cy ceny: (1) będą rosły szybciej niż teraz; (2) będą rosły w tym samym tempie; (3) będą rosły wolniej; (4) będą takie same jak teraz; (5) będą niższe; (6) trudno powiedzieć. Na badanie oczekiwań inflacyjnych osób prywatnych prowadzone w NBP składa się zarówno analiza struktury odpowiedzi na pytanie ankiety Demoskopu, jak również kwantyfikacja na tej podstawie oczekiwanej stopy inflacji. Oba wyróżnione aspekty są ze sobą bardzo ściśle związane.
2 Analiza struktury odpowiedzi na pytanie ankiety Analiza struktury odpowiedzi na pytanie ankiety Demoskopu daje wyobrażenie co do nastrojów ankietowanych. W Raporcie o Inflacji za drugi kwartał br. przedstawiono zmiany, jakie zaszły w tej strukturze od początku 1992 r. Wskazują one na stopniowy wzrost optymizmu respondentów, który nabrał dynamiki w pierwszej połowie br. Należy jednak zauważyć, iż ograniczając uwagę do analizy zmian struktury odpowiedzi na pytanie ankiety, stajemy wobec dwóch istotnych problemów. Po pierwsze, z uwagi na rozbudowany zestaw odpowiedzi dołączonych do pytania dość często zdarzają się sytuacje, kiedy na podstawie samego oglądu przesunięć w rozkładzie odpowiedzi trudno jednoznacznie ocenić kierunek, w jakim zmieniły się nastroje osób prywatnych. Po drugie, ze względu na fakt, iż pytanie ankiety każe porównywać oczekiwania dotyczące inflacji w przyszłości z obecnym przebiegiem procesów cenowych, taka sama struktura odpowiedzi na pytanie ankiety w różnych okresach może oznaczać zupełnie inne oczekiwane stopy inflacji. Są one bowiem uzależnione zarówno od struktury odpowiedzi na pytanie ankiety jak również od aktualnego przebiegu procesów cenowych, do którego ankietowani odnoszą swoje przewidywania. Do rozwiązania obu powyższych problemów interpretacyjnych służy metoda kwantyfikacji oczekiwań inflacyjnych. Kwantyfikacja oczekiwań inflacyjnych Kwantyfikacja oczekiwanych przez osoby prywatne stóp inflacji dokonywana jest na podstawie skorygowanej, tj. dostosowanej do formy pytania ankiety Demoskopu, metody probabilistycznej Carlsona i Parkina (1975). 1 W metodzie tej przyjmuje się założenie, iż oczekiwana stopa inflacji ma rozkład normalny o nieznanych parametrach. 2 W celu obliczenia wartości średniej oraz wariancji tego rozkładu wykorzystuje się fakt, iż składając deklaracje dotyczące przewidywań inflacyjnych, ankietowani odnoszą je do przebiegu procesów cenowych mającego miejsce dotychczas, który w procedurze kwantyfikacyjnej jest wyrażony 1 Szczegółowy opis metody w: T. Łyziak (2000). 2 Można przyjąć inne założenia dotyczące rozkładu oczekiwanej stopy inflacji. Opracowano np. alternatywną metodę kwantyfikacji oczekiwań inflacyjnych osób prywatnych przyjmując założenie, iż oczekiwana stopa inflacji ma rozkład jednostajny. Por. T. Łyziak (2000).
3 tzw. stopą inflacji bieżącej. Ponieważ ankieta Demoskopu przeprowadzana jest w pierwszej połowie każdego miesiąca, czyli przed ogłoszeniem przez GUS wskaźników inflacji za miesiąc poprzedni, za bieżącą stopę inflacji przyjmuje się stopę inflacji rok do roku sprzed dwóch miesięcy, czyli tę, która jest znana respondentom w momencie udzielania odpowiedzi na pytanie ankiety. Przyjęcie założenia, iż osoby prywatne postrzegają przebieg procesów cenowych w gospodarce przez pryzmat oficjalnych statystyk inflacji oznacza, iż poprzez zastosowanie procedury kwantyfikacyjnej subiektywne odczucia respondentów są niejako tłumaczone na język oficjalnych statystyk. Na przykład wynik kwantyfikacji oczekiwań inflacyjnych w czerwcu br., tj. 6,1%, oznacza, iż jeżeli respondenci postrzegaliby przebieg dotychczasowych procesów inflacyjnych przez pryzmat znanej im w momencie udzielania odpowiedzi na pytanie ankiety Demoskopu stopy inflacji bieżącej (tj. stopy inflacji rok do roku z kwietnia br. równej 6,6%), wówczas oczekiwana przez nich na najbliższe 12 m-cy stopa wzrostu cen wyniosłaby 6,1%. Nie oznacza to jednak, iż oczekiwania dotyczące wzrostu cen w ciągu najbliższego roku mierzone z użyciem subiektywnej skali respondentów byłyby dokładnie takie same. Postrzeganie przez osoby prywatne procesów cenowych może być bowiem co do poziomu istotnie różne od tego, co na ten temat mówią oficjalne statystyki, choć z uwagi na metodę obliczania wskaźników inflacji statystyki te powinny pozostawać w ścisłej korelacji z odczuciami subiektywnymi osób prywatnych. Wyniki kwantyfikacji oczekiwanych stóp inflacji należy zatem interpretować w kategoriach co by było gdyby i brać pod uwagę przede wszystkim w celu oceny kierunku zmian poziomu oczekiwań inflacyjnych oraz siły tych zmian. Istnienie punktu odniesienia, względem którego ankietowani deklarują swoje oczekiwania, nie tylko umożliwia kwantyfikację oczekiwań inflacyjnych, lecz przede wszystkim pozwala na jednoznaczną ocenę czy zmiany w strukturze odpowiedzi na pytanie ankiety są wyrazem poprawy, pogorszenia, czy też pozostania bez zmian nastrojów ankietowanych. Oceny tej można dokonać na przykład poprzez przyjęcie, iż stopa inflacji bieżącej jest stała i wynosi x, ażeby następnie, na tej podstawie, zgodnie ze stosowaną metodą kwantyfikacji móc obliczyć syntetyczny wskaźnik opisujący strukturę odpowiedzi na pytanie ankiety. Wskaźnik taki odpowiadałby na pytanie: Jeśli stopa inflacji bieżącej wynosi x to ile wynoszą oczekiwania inflacyjne na najbliższe 12 m-cy?. Taka procedura nie wymaga subiektywnych założeń dotyczących stopy inflacji bieżącej i chociaż nie prowadzi do uzyskania miar poziomu oczekiwanych stóp inflacji i przesądzenia czy oczekiwania inflacyjne osób prywatnych wzrosły, spadły czy pozostały bez zmian to jednak dla każdego
4 układu odpowiedzi na pytanie ankiety pozwala na jednoznaczne rozstrzygnięcie w jakim kierunku zmieniły się nastroje respondentów. Jakie są oczekiwania inflacyjne osób prywatnych? Na wykresie przedstawiono trzy szeregi czasowe: oczekiwaną przez osoby prywatne stopę wzrostu cen w ciągu najbliższych 12 m-cy skwantyfikowaną na podstawie ankiet Demoskopu (kolor niebieski); stopę inflacji bieżącej, znaną ankietowanym w momencie udzielania odpowiedzi na pytanie ankiety (kolor czerwony) oraz faktyczną stopę inflacji w analogicznym miesiącu następnego roku (kolor zielony). Porównanie oczekiwanej stopy inflacji ze stopą inflacji bieżącej pozwala ocenić sposób formułowania oczekiwań inflacyjnych przez osoby prywatne, natomiast zestawienie oczekiwań inflacyjnych ze zrealizowaną faktycznie stopą inflacji pozwala ocenić skalę rozminięcia się przewidywań z rzeczywistością, czyli błąd popełniany przez osoby prywatne. Wykres. Oczekiwania inflacyjne osób prywatnych 70% 60% CPI r/r oczekiwany (+12 m-cy) CPI r/r bieżący (znany w momencie przeprowadzania ankiety) CPI r/r faktyczny (+12 m-cy) 50% 40% 30% 20% 10% 0% sty-92 lip-92 sty-93 lip-93 sty-94 lip-94 sty-95 lip-95 sty-96 lip-96 sty-97 lip-97 sty-98 lip-98 sty-99 lip-99 sty-00 lip-00 sty-01 Źródło: dane GUS i NBP. Z analizy struktury na pytanie ankiety oraz z badań ilościowych wynika, iż oczekiwania inflacyjne osób prywatnych mają charakter statyczny, tzn. są kształtowane pod
5 dominującym wpływem stóp inflacji bieżącej. Nagłe wahania oczekiwań inflacyjnych oraz ich silne wybicia ponad stopę inflacji bieżącej, obserwowane zwłaszcza do 1998 r., można przypisać wydarzeniom ekonomicznym (zwłaszcza okresowym przerwaniom procesu dezinflacji), politycznym (kampanie przedwyborcze, nagłe zmiany rządów) czy innym czynnikom silnie oddziałującym na świadomość społeczną (np. powódź w 1997 r.). 3 Wyniki badań ekonometrycznych wskazują, iż spośród analizowanych zmiennych natury ekonomicznej stopa inflacji bieżącej ma największy statystycznie istotny wpływ na oczekiwania inflacyjne osób prywatnych, przy czym reakcja oczekiwań na zmiany bieżącej stopy inflacji jest niesymetryczna względem kierunku tej zmiany. W sytuacji wzrostu inflacji bieżącej o 1 pkt proc., oczekiwania inflacyjne rosną, ceteris paribus, o ok. 1,2 pkt proc., podczas gdy spadek stopy inflacji bieżącej o 1 pkt proc. prowadzi do spadku oczekiwań inflacyjnych zaledwie o ok. 0,8 pkt proc. 4 Hipoteza racjonalności oczekiwań inflacyjnych stanowi, iż podmioty gry rynkowej wykorzystują całą dostępną informację i nie popełniają systematycznych błędów w formułowanych przez siebie prognozach, innymi słowy, iż średnio rzecz biorąc inflacja rzeczywista równa jest inflacji oczekiwanej. Mechanizm kształtowania oczekiwań inflacyjnych osób prywatnych zestawiony z przebiegiem procesu dezinflacji w Polsce sugeruje, iż oczekiwania te są z reguły przeszacowywane, a zatem nie spełniają hipotezy racjonalności. Potwierdzają to wyniki testu Johansena, przy pomocy którego zgodnie z podejściem proponowanym przez Bakhshi i Yates`a (1998) zweryfikowano w sposób formalny hipotezę racjonalności oczekiwań inflacyjnych osób prywatnych. Podsumowanie Badanie oczekiwań inflacyjnych osób prywatnych wymaga zastosowania specjalnych technik ilościowych. Ze względu na ograniczoną znajomość problematyki ekonomicznej, pytanie o oczekiwania tej grupy podmiotów musi odwoływać się raczej do odczuć respondentów niż do przewidywań opartych na wiedzy. Jakościowa natura pytania ankiety wymusza z kolei konieczność opracowania metod kwantyfikacyjnych, które pomimo ograniczeń wynikających z przyjmowanych założeń, są niezbędne do właściwego 3 Za: T. Łyziak (2000). 4 Za: T. Łyziak (2001).
6 interpretowania wyników samej ankiety: do oceny kierunku zmian nastrojów ankietowanych oraz poziomu wyrażanych przez nich oczekiwań inflacyjnych. Oczekiwania inflacyjne osób prywatnych są jednym z wielu czynników branych pod uwagę przez Narodowy Bank Polski w procesie kształtowania i realizacji polityki pieniężnej, w związku z czym stanowią integralną część polityki informacyjnej banku centralnego. Szczegółowe wyniki badań oraz uwagi na temat wykorzystywanych procedur ilościowych prezentowane są regularnie w Raportach o Inflacji oraz w ogólnodostępnych publikacjach badawczych banku centralnego. Wypracowany system badania oczekiwań inflacyjnych osób prywatnych pod względem formy pytania ankietowego oraz stosowanej procedury kwantyfikacyjnej zgodny jest ze standardami podobnych badań prowadzonych w innych bankach centralnych. 5 Literatura cytowana Bakhshi H., Yates A. (1998), Are UK inflation expectations rational?, Bank of England Working Paper Series, nr 81 Berk J. M. (1997), Measuring inflation expectations: a survey data approach, DNB Staff Reports Carlson J. A., Parkin J. M. (1975), Inflation expectations, w: Economica, nr 42 Łyziak T. (2000), Badanie oczekiwań inflacyjnych podmiotów indywidualnych na podstawie ankiet jakościowych, w: Bank i Kredyt, nr 6, NBP Łyziak T. (2001), Monetary transmission mechanism in Poland. Theoretical concepts vs. evidence, Materiały i Studia, nr 19, NBP 5 Dość podobną metodę stosuje np. Bank Holandii. Por. J. M. Berk (1997).