Prace oryginalne Dent. Med. Probl. 2012, 49, 2, 272 278 ISSN 1644-387X Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Dental Society Agnieszka Bruzda-Zwiech B F, Renata Filipińska B, D, F, Beata Szydłowska-Walendowska B, Beata Lubowiedzka-Gontarek B, Magdalena Wochna-Sobańska A, E Stomatologiczne zachowania prozdrowotne 4 5-letnich dzieci w świetle badań ankietowych rodziców* Oral Health Behaviors of 4 to 5-Year-Old Children Parent Questionnaire Survey Katedra i Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi A koncepcja i projekt badania; B gromadzenie i/lub zestawianie danych; C opracowanie statystyczne; D interpretacja danych; E przygotowanie tekstu; F zebranie piśmiennictwa Streszczenie Wprowadzenie. Badania epidemiologiczne wskazują na dużą zapadalność na próchnicę dzieci w wieku przedszkolnym. Czynnikami ryzyka wystąpienia próchnicy mogą być niekorzystne nawyki higieniczne i żywieniowe oraz mała świadomość prozdrowotna rodziców. Cel pracy. Ocena stomatologicznych zachowań prozdrowotnych 4 5-letnich dzieci przez ich rodziców w badaniu ankietowym oraz określenie czynników mających wpływ na ich świadomość prozdrowotną. Materiał i metody. W badaniu ankietowym wzięło udział 230 rodziców dzieci 4- i 5-letnich uczęszczających do wybranych w drodze losowania łódzkich przedszkoli. W ankiecie zawarto pytania o wykształcenie rodziców, wiek rodziców w chwili urodzenia dziecka oraz o zachowania mogące mieć wpływ na zachorowalność dzieci na próchnicę. Wyniki. W badanej grupie u prawie połowy dzieci rodzice wprowadzili zabiegi higieniczne jamy ustnej dopiero po ukończeniu przez dziecko 1. r.ż., w tym u 8% dzieci dopiero w 3. r.ż. Mimo że rodzice w ankietach podają, że 75% dzieci szczotkuje zęby 2 razy dziennie i 94,7% używa pasty dla dzieci, to tylko u 42% dzieci szczotkowanie odbywa się z pomocą rodziców. Codziennie spożywanie słodyczy odnotowano u 66% dzieci 4- i 5-letnich. W badanej grupie 23% dzieci było pierwszy raz u stomatologa dopiero po ukończeniu 3. r.ż., a prawie 5% nigdy jeszcze nie było. Ocena statystyczna danych uzyskanych z badania ankietowego wykazała, że wzrost poziomu wykształcenia zarówno matki, jak i ojca, wiąże się z wcześniejszym zgłaszaniem się z dzieckiem na pierwszą wizytę do stomatologa. Im starsza matka, tym wcześniejszy czas rozpoczęcia zabiegów higienicznych w jamie ustnej dziecka. Wykształcenie ojca było istotnie statystycznie związane z pomocą dziecku podczas szczotkowania zębów. Wnioski. Wyniki badań wskazują na potrzebę edukacji rodziców odnośnie do potrzeby nadzorowania szczotkowania zębów u dzieci w wieku przedszkolnym, prawidłowych nawyków żywieniowych i konieczności wczesnego zgłaszania się dzieci na wizyty u stomatologa. Wyższy poziom wykształcenia rodziców jest czynnikiem sprzyjającym zachowaniom prozdrowotnym (Dent. Med. Probl. 2012, 49, 2, 272 278). Słowa kluczowe: zachowania prozdrowotne, dzieci 4 5-letnie, badania ankietowe rodziców. Abstract Background. Epidemiological studies indicate the high prevalence of caries in preschool children. Among others caries risk factors, the unfavorable hygiene and dietary habits or parental low awareness of health promoting practices should not be underestimated. Objectives. The aim of this study was to determine oral health habits in 4- to 5-year-old children as reported by their parents, and to evaluate what factors may modify dental health knowledge of parents. Material and Methods. A questionnaire survey was conducted in 230 parents of 4- and 5-year-old children from * Praca finansowana z funduszu statutowego UM w Łodzi Nr 503/2-043-02/503-01.
Stomatologiczne zachowania prozdrowotne dzieci 273 W badanej grupie tylko u połowy dzieci (51,09%) rodzice wprowadzili zabiegi higieniczne jamy ustnej w okresie wyrzynania się pierwszych zębów mlecznych (między 6. a 12. miesiącem życia). U 40,61% dzieci rodzice rozpoczęli szczotkowanie zębów dopiero po ukończeniu przez dziecko 1. r.ż., w tym u 8,3% dzieci dopiero w 3. r.ż. lub później (ryc. 1). Średni wiek dziecka (w latach) w chwili wprowadzenia pasty z fluorem wynosił 1,88 ± 0,86. Rodzice w ankietach podali, że 75,77% dzieci szczotkuje zęby 2 razy dziennie, jednakże szczotkowanie po śniadaniu i po kolacji odnotorandomly chosen kindergartens in Lodz. The following data, which may have an impact on caries prevalence, were collected: parents education level, parents age at the child s birth and a young patient s oral health related behaviors. Results. Almost in half of the evaluated children, the parents have introduced oral hygiene practices to their children in age of over 1 year and in 8.3% of them within third year of life. Despite parental responses, that 75% of children brush their teeth twice a day and 94.7% of them use toothpaste for children, only in 42% toothbrushing is performed with parental help. 66% of 4- and 5-year-old children eat sweets every day. In the examined group, 23% of the children were on the first dental visit at the age of 3 years or later and almost 5% have never been at the dentist. The statistical evaluation of data obtained from the survey showed that the higher education level of both, mother and father, the earlier time of a child s first visit to the dentist was. The higher mother s age contributed to the earlier introduction of oral hygiene practices in children. The level of father s education was a factor that positively correlated with parental supervision of toothbrushing in children. Conclusions. The results suggest the necessity of parents education implicating the increase of their awareness in regard to the need of parental help and supervision during toothbrushing in preschool children, the improvement of hygienic and nutritional habits of their offspring and of the early dental attendance. A higher parents educational level is a factor which contributes to oral health promoting practices (Dent. Med. Probl. 2012, 49, 2, 272 278). Key words: oral health behaviors, 4 to 5-year-old children, parent questionnaire survey. Badania epidemiologiczne wskazują na dużą zapadalność na próchnicę dzieci w wieku przedszkolnym [1 5]. W piśmiennictwie podkreśla się jednak, że próchnica nie jest już chorobą dotyczącą większości dzieci, lecz poszczególnych grup w populacji. W konsekwencji u 25 30% dzieci dotkniętych próchnicą jej nasilenie jest bardzo duże [6], podczas gdy pozostałe dzieci są wolne od próchnicy lub jej intensywność jest mała. Ta tendencja jest określana mianem polaryzacji próchnicy. Określenie czynników ryzyka zachoro wania na próchnicę jest kluczowym elementem w zapobieganiu i ograniczeniu za awansowania tej choroby [7]. Próchnica jest chorobą o wieloczynnikowych uwarunkowaniach etiopatologicznych, wśród których wymienia się m.in.: niekorzystne nawyki higieniczne i żywieniowe, małą dostępność fluoru, czynniki socjodemograficzne, ekonomiczne, a w przypadku dzieci istotny wpływ mają także wykształcenie i wiedza prozdrowotna rodziców [8 13]. Amerykańska Akademia Stomatologii Dziecięcej (AAPD), przedstawiając strategie ograniczenia próchnicy u małych dzieci, zwraca uwagę, że wizyta u stomatologa przed 12. miesiącem życia dziecka daje możliwość wprowadzenia profilaktyki próchnicy w okresie wyrzynania się mlecznych zębów. Podkreślono tam znaczenie rozpoczęcia zabiegów higienicznych z chwilą pojawienia się pierwszych zębów w jamie ustnej dziecka i szczotkowania 2 razy dziennie pastą z fluorem, w ilości dostosowanej do wieku dziecka. Zwraca się także uwagę na edukację rodziców w zakresie prawidłowych nawyków żywieniowych z uwzględnieniem kariogenności poszczególnych produktów i wpływu częstości ich spożywania na zachodzące w jamie ustnej procesy demineralizacji i remineralizacji [14 17]. Należy również podkreślić, że zwyczaje żywieniowe i higieniczne oraz inne zachowania prozdrowotne kształtują się i utrwalają się w wieku przedszkolnym. Wykształcone niekorzystne zachowania mogą być trudne do zmiany w późniejszym okresie życia dziecka [18]. Celem pracy była ocena zachowań prozdrowotnych dotyczących 4 5-letnich dzieci przez ich rodziców w badaniu ankietowym oraz określenie czynników mających wpływ na świadomość prozdrowotną rodziców. Materiał i metody Badanie ankietowe przeprowadzono wśród rodziców 230 dzieci 4- i 5-letnich (116 dziewcząt i 114 chłopców) uczęszczających do wybranych w drodze losowania łódzkich przedszkoli. W ankiecie były zawarte pytania o wykształcenie, wiek rodziców w chwili urodzenia dziecka oraz o zachowania prozdrowotne dotyczące czasu wprowadzenia i częstości zabiegów higienicznych u dzieci, nawyków żywieniowych i zgłaszania się na wizyty do stomatologa. W celu analizy statystycznej posłużono się korelacjami rang Spearmana (R). Istotność statystyczną przyjmowano na poziomie istotności p < 0,05. Wyniki
274 A. Bruzda-Zwiech et al. < 1 roku (< 1 year) 1 2 lata (1 2 years) > 2 lata (> 2 year) Ryc. 1. Wiek dzieci (w latach) w chwili rozpoczęcia zabiegów higienicznych w jamie ustnej Fig. 1. Age of children (in years), at which oral hygiene practices were introduced wano u mniejszego odsetka dzieci 60,8%. Trzy razy dziennie lub częściej szczotkuje zęby 6,61% dzieci. Ponad 18% dzieci szczotkuje zęby tylko raz dziennie (tab. 1). Wykazano, że 94,7% używa pasty dla dzieci, 2,62% pasty dla dorosłych, a pozostałe dzieci używają obu rodzajów past. Tylko u 42,48% dzieci szczotkowanie odbywa się przy pomocy rodziców. Aż 40,27% dzieci szczotkuje zęby bez żadnego nadzoru ze strony rodziców, a u pozostałych 17,26% pomoc rodziców jest okazjonalna. Codziennie spożywanie słodyczy (raz dziennie lub kilka razy dziennie) odnotowano ogółem u ponad 66% dzieci 4- i 5-letnich. Z badania ankietowego wynika, że 3% dzieci spożywa słodycze tylko raz, a 29% kilka razy w tygodniu. Tylko w jednej ankiecie uzyskano odpowiedź, że dziecko nie je słodyczy. Częstość spożywania słodyczy w ocenianej grupie dzieci zestawiono w tabeli 2. Rodzice podali, że między posiłkami podjada 65,25% dzieci, a 7,61% podjada po wieczornym myciu zębów. W badanej grupie 23% dzieci było na pierwszej wizycie u stomatologa dopiero po ukończeniu 3. r.ż., a prawie 5% nigdy jeszcze nie było. Stwier- Tabela 1. Częstość szczotkowania zębów u dzieci 4 5-letnich Table 1. Frequency of toothbrushing in 4 5-year-old children Częstość szczotkowania (Frequency of toothbrushing) 1 raz dziennie (Once a day) 2 razy dziennie (Twice a day) 3 razy dziennie lub częściej (3 times a day or more) Pora szczotkowania (Time of toothbrushing) przed śniadaniem (before breakfast) po śniadaniu (after breakfast) po obiedzie (after lunch) po kolacji (after supper) razem (total) przed śniadaniem i po kolacji (after breakfast and after supper) po śniadaniu i po kolacji (before breakfast and after supper) po obiedzie i po kolacji (after lunch and after supper) razem (total) przed śniadaniem, po obiedzie i po kolacji (before breakfast, after lunch and after supper) po śniadaniu, po obiedzie i po kolacji (after breakfast, after lunch and after supper) przed śniadaniem, po śniadaniu i po kolacji (before and after, and brealfast) po każdym posiłku (after every meal) razem (total) Liczba uzyskanych odpowiedzi (Number of answers) n % 8 3,52 2 0,88 29 12,77 40 17,62 33 14,53 138 60,8 172 75,77 2 0,88 2 0,88 10 4,41 15 6,61
Stomatologiczne zachowania prozdrowotne dzieci 275 Tabela 2. Częstość spożywania słodyczy przez dzieci 4 5-letnie Table 2. Frequency of sweets consumption in 4 5-year- -old children Częstość spożywania słodyczy (Frequency of sweets consumption) Nie spożywa słodyczy wcale (Never) 1 raz w tygodniu (Once a week) Kilka razy w tygodniu (Several times a week) 1 raz dziennie (Once a day) Kilka razy dziennie (Several times a day) n % 7 3,06 68 29,69 98 42,79 55 24,02 dzono, że 6,75% rodziców nie pamięta terminu pierwszej wizyty u stomatologa (ryc. 2). Częstość wizyt u stomatologa w grupie dzieci 4 5-letnich pokazano na ryc. 3. Rodziców zapytano również o powód ostatniej wizyty z dzieckiem u stomatologa. W celu dokonania przeglądu uzębienia zgłosiło się 59,6% dzieci, a 27,33% z powodu ubytku próchnicowego. Z przyczyn nagłych, tj. bólu zęba lub urazu, zgłosiło się odpowiednio 8,07 i 4,97% dzieci. Ocena statystyczna danych uzyskanych z badania ankietowego wykazała, że wzrost poziomu wykształcenia, zarówno matki (R = 0,306; p = = 0,000), jak i ojca (R = 0,196; p = 0,025) wiąże się z wcześniejszym zgłaszaniem się z dzieckiem na pierwszą wizytę do stomatologa. Im starsza matka, tym wcześniejszy czas rozpoczęcia zabiegów higienicznych w jamie ustnej dziecka (R = 0,35; p = 0,00). Wykształcenie ojca było czynnikiem dodatnie korelującym z pomocą dziecku podczas szczotkowania zębów (R = 0,18; p = 0,04). Ryc. 3. Częstość zgłaszania się do stomatologa w grupie dzieci 4 5-letnich Fig. 3. Dental visit frequency in 4 5-year-old children Omówienie Czynniki ryzyka wystąpienia próchnicy mogą być usuwane lub modyfikowane przez rodziców/opiekunów w wyniku wprowadzenia działań profilaktycznych wynikających z wiedzy prozdrowotnej. Badania ankietowe i obserwacja matek podczas szczotkowania zębów dzieciom, przeprowadzone przez Blinkhorna et al. [19], wskazują jednak, że wiedza opiekunów dzieci w wieku przedszkolnym jest niewystarczająca, a przeprowadzane zabiegi higieniczne niedostatecznie staranne. Tylko 71% matek wiedziało, że szczotkowanie u dziecka powinno odbywać się 2 razy dziennie, a u 40% umiejętność szczotkowania była zadowalająca. Wyniki badań Szczepańskiej et al. [6] potwierdziły, że niewykonywanie zabiegów higienicznych w ob rębie jamy ustnej lub niedokładne usuwanie resztek pokarmowych z zębów przed snem, zwłaszcza po wieczornym posiłku, lub podjadanie przed pójściem spać są głównymi przyczynami choroby próchnicowej u dzieci w okresie wczesnego dzieciństwa. Niezwykle istotna w tym zakresie wydaje się zatem rola lekarza stomatologa, który podczas pierwszej wizyty dziecka powinien udzielić wskazań żywieniowych i higienicznych, a podczas ko- Ryc. 2. Wiek dziecka (w latach) w chwili pierwszej wizyty u stomatologa Fig. 2. Age of children (in years) at introducing to the dentist Ryc. 4. Powód ostatniej wizyty u stomatologa Fig. 4. Reason of the last dental visit
276 A. Bruzda-Zwiech et al. lejnych wizyt kontrolować prawidłowość zachowań zdrowotnych. Optymalnie pierwsza wizyta w gabinecie stomatologicznym powinna mieć miejsce w ciągu 6 miesięcy od wyrżnięcia pierwszego zęba mlecznego i nie później niż w 12. m.ż. dziecka [15 17, 20 22]. Wyniki badania ankietowego wskazują, że rodzice zgłaszają się z dzieckiem na pierwszą wizytę do stomatologa znacznie później, co jest zgodne z obserwacjami innych autorów. Z ogólnopolskich badań dotyczących dzieci 3-letnich wynika, że 61,5% nie było jeszcze u stomatologa [23]. Również Grzesiak i Kaczmarek [24] podają, że pierwszy kontakt ze stomatologiem miało jedynie 33% dzieci 1,5 3-letnich. Najbardziej zbliżone wyniki do uzyskanych w obserwacji własnej odnotowała Topolska et al. [25]. Odsetek dzieci, które odwiedziły stomatologa między 1. a 3. r.ż. wynosił 66,5%, po ukończeniu 3. r.ż. 24,8%, a najmniejszy był odsetek pierwszorazowych pacjentów w wieku poniżej 1. r.ż. 8,7%. Również autorzy z innych krajów nie obserwują prawidłowych zachowań zdrowotnych i podają, że odsetek dzieci zamieszkałych w Stanach Zjednoczonych, które były u stomatologa przed ukończeniem 1. roku wynosi 2 10% [26, 27]. Badania kontrolne stanu uzębienia powinny być przeprowadzane co 6 miesięcy lub częściej, w zależności od indywidualnej oceny ryzyka próchnicy u dziecka. W ocenie własnej mniej niż połowa dzieci 4 5-letnich zgłaszała się co 6 miesięcy lub częściej na wizyty kontrolne. Badania Iwanickiej-Grzegorek et al. [28] wskazują na większy odsetek dzieci w wieku przedszkolnym regularnie zgłaszających się do stomatologa 63,3%. Ocena nawyków higienicznych wykazała, że tylko połowa rodziców rozpoczęła zabiegi higieniczne jamy ustnej dziecka w okresie wyrzynania się pierwszych zębów mlecznych. Większy odsetek prawidłowych zachowań higienicznych odnotowały Grzesiak i Kaczmarek [29], które podają, że 48% matek wykonywało zabiegi w bezzębnej jamie ustnej dziecka, a 71% po wyrżnięciu się pierwszego zęba. Również w badaniach Colleena i Riedy [28] 63% ankietowanych rodziców podało, że rozpoczęli szczotkowanie zębów u dziecka przed ukończeniem przez nie 1. r.ż. Większość dzieci 4 5-letnich szczotkuje zęby 2 razy dziennie. Dane z piśmiennictwa wskazują, że odsetek dzieci szczotkujących zęby 2 razy dziennie wynosi 45 82,3% [17, 25, 27, 28, 30]. Jednak wśród tej grupy dzieci, co jest zgodne z obserwacjami innych autorów, znacznie mniejszy odsetek wykazuje właściwy model zachowań higienicznych i szczotkuje zęby po śniadaniu i po kolacji 37,5 55% [28, 31]. Odsetek dzieci myjących zęby po każdym posiłku w ocenie własnej jest również zbliżony do podawanego przez innych autorów 3,4 15% [25, 31]. W przypadku dzieci myjących zęby tylko raz dziennie, podobnie jak w badaniach Coleena i Riedy [27], częściej pomijanym zabiegiem było poranne niż wieczorne szczotkowanie zębów. Badanie własne pokazało, że tylko u 42,48% dzieci szczotkowanie odbywa się z pomocą rodziców, co stawia pod znakiem zapytania skuteczność przeprowadzanych zabiegów higienicznych. Znajduje to potwierdzenie w obserwacjach innych autorów. Z badań Daszkowskiej et al. [31] wynika, że z pomocy rodziców przy myciu zębów korzysta 25 45% dzieci w wieku 5 6 lat. Iwanicka-Grzegorek et al. [28] podają, że 46,6% ankietowanych matek pomaga dzieciom w wieku przedszkolnym w oczyszczaniu zębów. Również w badaniach White [30] potwierdzono, że tylko połowa matek 5-letnich dzieci pomaga dziecku w zabiegach higienicznych. W badaniach Colleena i Riedy [27], dotyczących dzieci do 5. r.ż. 28% rodziców aktywie uczestniczyło w myciu zębów dziecka, 55% było obecnych podczas mycia zębów przez dziecko, a 18% podało, że dziecko szczotkuje zęby samodzielnie, bez żadnego nadzoru. Powyższe dane świadczą o braku zrozumienia przez rodziców, że umiejętność szczotkowania rozwija się z wiekiem. Skuteczne szczotkowanie zębów wymaga dojrzałości motorycznej oraz odpowiedniego poziomu rozwoju umysłowego, by zrozumieć potrzebę oczyszczania wszystkich powierzchni zęba (the concepts of back and front, inside and outside toothbrushing). Wraz z rozwojem dziecka udział rodziców w zabiegach higienicznych w jamie ustnej powinien zmieniać się od szczotkowania zębów dziecku, przez pomoc podczas szczotkowania do nadzoru dziecka podczas samodzielnego szczotkowania. Dzieci do 7. r.ż. potrzebują pomocy ze strony rodziców, aby mycie zębów było skuteczne. U dzieci, które taką pomoc otrzymują, ilość płytki nazębnej i odsetek stanów zapalnych dziąseł jest znamiennie mniejszy niż u dzieci szczotkujących zęby bez nadzoru rodziców [30]. Pojadanie po wieczornym myciu zębów jest również czynnikiem ryzyka próchnicy. Uzyskany w badaniach własnych odsetek dzieci podjadających po myciu zębów, choć jest mniejszy niż podawany w piśmiennictwie 14 45% [25, 31], wskazuje jednak na potrzebę edukacji rodziców i dzieci w tym zakresie. Niepokojące jest również to, że ponad 60% dzieci 4 5-letnich codziennie spożywa słodycze. Badania innych autorów wskazują, że słodycze są jednym z najczęściej podjadanych produktów przez dzieci w wieku przedszkolnym, a 50% dzieci spożywa słodycze codziennie [31, 32]. Wykształcone w tym okresie nawyki żywieniowe będą miały wpływ na rozwój i stan zdrowia w okresie dzieciństwa, ale i mogą być też przyczyną niekorzystnych skutków dla zdrowia w życiu dorosłym [32]. Wyniki tego badania wskazują potrzebę pod-
Stomatologiczne zachowania prozdrowotne dzieci 277 noszenia wiedzy prozdrowotnej rodziców. Według Williamsa et al. [7] czynnikiem mającym największy wpływ na poziom wiedzy i nastawienie rodziców do opieki stomatologicznej jest poziom wykształcenia. Również w badaniach własnych poziom wykształcenia rodziców wiązał się z wcześniejszym zgłaszaniem się z dzieckiem na pierwszą wizytę u stomatologa, a także z pomocą dziecku podczas szczotkowania zębów. Badania innych autorów potwierdzają istotną statystycznie zależność między poziomem wykształcenia rodziców a higieną jamy ustnej i intensywnością próchnicy u dzieci [3, 8, 33]. Wydaje się, że wyższy poziom wykształcenia może mieć korzystny wpływ na łatwość docierania do źródeł informacji i pełniejszego ich zrozumienia. Lekarz stomatolog powinien zwracać uwagę na jasność przekazu w czasie udzielania wskazówek prozdrowotnych, aby udzielane informacje były w pełni zrozumiane i zastosowane w codziennej praktyce [7]. Wyniki podjętych badań wskazują na potrzebę edukacji rodziców odnośnie do potrzeby nadzorowania szczotkowania zębów u dzieci w wieku przedszkolnym, prawidłowych nawyków żywieniowych i konieczności wczesnego zgłaszania się dzieci na wizyty u stomatologa. Wyższy poziom wykształcenia rodziców jest czynnikiem sprzyjającym zachowaniom prozdrowotnym. Piśmiennictwo [1] Dybiżańska E., Zawadziński M., Pierzynowska E., Ganowicz M., Adamowicz-Klepalska M., Wierzbicka M.: The occurrence of caries in 3- and 6-year- old children in Poland. Czas. Stomatol. 2003, 56, 510 515. [2] Kruszyńska-Rosada M., Borysewicz-Lewicka M.: Clinical evaluation of the progress of dental caries in decidous teeth in preschool children. Czas. Stomatol. 2000, 13, 345 353. [3] Proc P., Filipińska-Skąpska R., Wochna-Sobańska M.: Dental caries in children up to the age of 5 from Lodz. I. Incidence and prevalence of caries. Dent. Med. Probl. 2005, 42, 249 253. [4] Szafrańska B., Waszkiel D.: The incidence and intensity of caries in 3- to 7-year-old children living in Białystok. Czas. Stomatol. 2008, 61, 345 353. [5] Szydłowska-Walendowska B., Lubowiedzka-Gontarek B., Daszkowska M., Filipińska-Skąpska R., Hilt A., Wochna-Sobańska M., Bruzda-Zwiech A.: Incidence of caries in preschool children living in Lodz who were to participate in professional fluoride prophylaxis. Czas. Stomatol. 2005, 58, 323 327. [6] Szczepańska J., Lubowiedzka B., Szydłowska B., Pawłowska E.: Influence of dietary habits on the incidence of early childhood caries. Czas. Stomatol. 2007, 60, 249 256. [7] Williams N.J, Whittle J.G, Gatrell A.C.: The relationship between socio-demographic characteristics and dental health knowledge and attitudes of parents with young children. Brit. Dent. J. 2002, 193, 651 654. [8] Szczepańska J.: Prognosing of dental caries prevalence in children on the basis of multiple analysis of risk factors part I. Nowa Stomatol. 2001, 4, 3 12. [9] Szczepańska J., Szydłowska B., Lubowiedzka B., Pawłowska E.: Analysis of risk factors for caries in 3-year old children. Czas. Stomatol. 2007, 60, 3, 162 170. [10] Proc P., Filipińska-Skąpska R., Wochna-Sobańska M.: Dental caries in children up to the age of 5 from Lodz. II. Mothers oral health care. Dent. Med. Probl. 2005, 42, 4, 567 571. [11] Tickle M., Wiliams M., Jenner T., Blinkhorn A.: The effect of socio-economical status and dental attendance on dental caries experience and treatment patterns in 5-year-old children. Brit. Dent. J. 1999, 186, 135 137. [12] Bedi R., Lewsey J.D., Gilthorpe M.S.: Changes in oral health over ten years among children aged 4 5 years living in a deprived multiethnic area. Brit. Dent. J. 2000, 189, 88 92. [13] Furze H., Basso M.: The first dental visit: an Argentine point of view. Int. J. Paediatr. Dent. 2003, 13, 266 268. [14] American Academy of Pediatrics Dentistry. Guideline on caries-risk assessment and management for infants, children and adolescents. Pediatr. Dent. 2010, 32, (Suppl. Reference Manual), 101 108. [15] American Academy of Pediatric Dentistry. Policy on the dental home. Pediatr. Dent. 2008, 30 (Suppl. Reference Manual), 22 23. [16] American Academy of Pediatric Dentistry. Guideline on periodicity of examination, preventive dental service, anticipatory guidance/counseling, and oral treatment in children, and adolescence. Pediatr. Dent. 2010, 32, (Suppl. Reference Manual), 93 100. [17] Wiener R.C., Crout R.J., Wiener M.A.: Toothpaste use by children, oral hygiene, and nutritional education: an assessment of parental performance. J. Dent. Hyg. 2009, 83, 6 9. [18] BSPD and IADPD: British Society of Paediatric Dentistry: a policy document on health care in preschool children. Int. J. Pediatr. Dent. 2003,13, 279 285. [19] Blinkhorn A.S., Wainwright-Stringer Y.M., Holloway P.J.: Dental health knowledge and attitudes of regularly attending mothers of high-risk preschool children. Int. Dent. J. 2001, 51, 435 438. [20] Poulsen S.: The child s first dental visit. Int. J. Pediatr. Dent. 2003, 13, 264 265. [21] Rayner J.A.: The first dental visit: a UK view point. Int. J. Pediatr. Dent. 2003, 13, 269. [22] Widmer R.: The first dental visit an Australian perspective. Int. J. Pediatr. Dent. 2003, 13, 270. [23] Wierzbicka M., Szatko F., Pierzynowska E., Zawadziński M., Dybiżańska E., Małkiewicz E., Ganowicz M., Strużycka I., Iwanicka-Frankowska E.: Oral health knowledge and attitudes of mothers of small children in Poland at the beginning of the new century. Stomat. Współczesna 2003, 10, 4, 8 12.
278 A. Bruzda-Zwiech et al. [24] Grzesiak I., Kaczmarek U.: The child s first dental visit. Dent. Med. Probl. 2006, 43, 433 437. [25] Topolska J., Bałanda W., Malicka M., Rudnicka-Siwek K., Pels E., Borowska M.: Analysis of parents health education and nutritional habits in relation to the state of the deciduous dentition of their children. Dent. Forum 2006, 34, 1, 37 41. [26] Nainar S.M.H., Strafon L.H.: Targeting of the year one dental visit for United States children. Int. J. Pediatr. Dent. 2003, 13, 258 263. [27] Coleen E.H., Riedy Ch.A.: Behavioral determinants of brushing young children s teeth: implications for anticipatory guidance. Pediatr. Dent. 2010, 32, 48 55. [28] Iwanicka-Grzegorek E., Kępa-Prokopieńko J., Pierzynowska E.: The health awareness of pre-school age children parents questionnaire study. Nowa Stomatol. 2007, 8, 1, 8 12. [29] Grzesiaak I., Kaczmarek U.: Predicting the oral hygiene in children. Dent. Med. Probl. 2005, 42, 255 260. [30] White D. A., Chadwick B. L., Nuttall N. M., Chestnutt I. G., Steele J. G.: Oral health habits amongst children in the United Kingdom in 2003. Br. Dent. J. 2006, 200, 487 491. [31] Daszkowska M., Lubowiedzka B., Szydłowska B., Wochna-Sobańska M.: The Evaluation of Hygienic and Nutritional Habits in Preschool Children Included in the Program of Caries Prophylaxis. Dent. Med. Probl. 2003, 40, 305 308. [32] Kolarzyk E. Janik A., Kwiatkowski J.: Nutritional habits of pre-school children. Prob. Hig. Epidemiol. 2008, 89, 527 532. [33] Petersen P.E.: Sociobehavioural risk factors in dental caries international perspectives. Commun. Dent. Oral Epidemiol. 2005, 33, 274 279. Adres do korespondencji: Agnieszka Bruzda-Zwiech Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego UM ul. Pomorska 251 92-213 Łódź tel./faks: +48 42 675 75 16 e-mail: agnieszka.bruzda-zwiech@umed.lodz.pl Praca wpłynęła do Redakcji: 2.04.2012 r. Po recenzji: 2.05.2012 r. Zaakceptowano do druku: 7.05.2012 r. Received: 2.04.2012 Revised: 2.05.2012 Accepted: 7.05.2012