Jak cena ropy naftowej wpływa na gospodarki narodowe?

Jak cena ropy naftowej wpływa na gospodarki narodowe? Wysoka cena ropy naftowej rozprzestrzenia się w gospodarce państwa kilkoma kanałami: przez wyższą inflację, niższy wzrost gospodarczy, niekorzystny bilans handlu zagranicznego i rosnący deficyt budżetowy oraz jak twierdzi Bernanke przez najważniejszy kanał restrykcyjną politykę monetarną. Wyższe ceny ropy naftowej powodują wzrost ceny energii i żywności, mogący z kolei powodować wzrost inflacji, która zmniejsza realne dochody konsumentów i redukuje popyt na produkty przedsiębiorstw ponoszących wyższe koszty materiałów, usług, energii i płac. Przedsiębiorstwa znajdują się w sytuacji rosnących kosztów i malejącego popytu. Stają przed trudnym wyborem: zmniejszyć zyski czy przerzucić koszty na odbiorców, utrzymać bieżącą rentowność czy przeciwnie zrezygnować z bieżących zysków ekonomicznych na rzecz zachowania ciągłości działania i przyszłego wzrostu przychodów i rentowności. Spadek przychodów i zysków negatywnie wpływa na płynność finansową, co powoduje cięcia w planowanych nakładach inwestycyjnych. W skali makroekonomicznej wiąże się to ze spadkiem zagregowanego popytu i ogólnym spowolnieniem ekonomicznym kraju. Wzrost ceny ropy naftowej zwykle szybko staje się odczuwalny również dla zwykłych konsumentów kupujących paliwa w dystrybucji. Szokowy wzrost ceny ropy jest dla końcowych konsumentów dotkliwy, ponieważ działa szybko i analogicznie do dodatkowego podatku (i częściowo nim jest), który bezpośrednio obniża standardy życia. Wzrost cen towarów i usług zwykle może wiązać się z żądaniami płacowymi, co może być problemem w skali mikro (dla przedsiębiorstw) lub w skali makro, wzmagając dodatkowe oczekiwania inflacyjne, równie niebezpieczne jak sam wzrost inflacji, w konsekwencji dając argumenty władzom banku centralnego do podwyższenia stóp procentowych. 1 S t r o n a

Wpływ ceny ropy na PKB Cena ropy naftowej jest silnie skorelowana ze wzrostem PKB, przy czym relacje te są dwukierunkowe. Niskie i względnie stabilne ceny ropy w okresie 1984-24 (poza epizodami wzrostów ceny ropy i spadków PKB) stymulowały wzrost gospodarczy. Rosnące i wysokie tempo wzrostu gospodarczego, zwłaszcza nieprzewidziane, jak było w okresie 24-27, wywołuje wzrost zapotrzebowania przekraczającego podaż i w efekcie wzrost ceny ropy. W ostatniej fazie wzrostu gospodarczego często towarzyszy wzrost ceny ropy, jednak na podstawie analizy wskaźników ekonomicznych nie można przewidzieć zmiany cen ropy. Silny lub gwałtowny wzrost ceny równoznaczny z destabilizacją równowagi podaży i popytu na rynku ropy może przyczynić się do załamania tempa wzrostu gospodarczego, jak było w 28 r. (rys. 1). Rysunek 1. Relacja między ceną ropy naftowej i wzrostem PKB dla krajów rozwiniętych, rozwijających się oraz świata w okresie 198-213 Wzrost PKB (%) 1 8 6 4 2-2 -4-6 198 1982 1984 1986 1988 199 1992 1994 1996 1998 2 22 24 26 28 21 212 cena ropy (USD/boe) 12 PKB - kraje rozwinięte PKB - kraje rozwijające się PKB - świat Cena ropy naftowej 1 8 6 4 2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego (http://data.worldbank.org/data-catalog) oraz BP (www.bp.com) Badania gospodarki Stanów Zjednoczonych sugerują, że przekroczenie granicznego udziału wydatków na energię lub ropę naftowa w PKB nieuchronnie prowadzi gospodarkę do recesji. Według Jamesa Hamiltona, amerykańskiego ekonomisty ten graniczny udział wydatków na energię w PKB Stanów Zjednoczonych wynosi 8%, a Deutsche Bank szacuje na 7,5%. Te ogólne relacje między wydatkami krajowymi na energię i ropę naftową a popytem i PKB dotyczą również innych gospodarek narodowych o zbliżonym poziomie rozwoju czy intensywności zużycia ropy. Dla Polski wskaźnik udziału kosztów zużycia ropy naftowej w PKB wynosi ok. 4,1% (212 r.) i jest porównywalny ze 2 S t r o n a

wskaźnikiem dla USA wynoszącym 3,8%. Ekonomiści szacują, że 1% wzrost ceny ropy przy 4-procentowym udziale ropy w PKB spowodowałby zmniejszenie PKB USA o,4%. Efekt ten wystąpiłby w ciągu kilkunastu miesięcy po szoku cenowym. Zważywszy na zbliżony udział procentowy kosztów zużycia ropy naftowej w PKB, efekt szoku cenowego dla gospodarki Polski byłby zbliżony (teoretycznie). Spadek PKB Polski na skutek wzrostu ceny ropy (a właściwie cen paliw w Polsce) o 2% można szacować w przedziale,4-,5%, ale efekt większego szoku cenowego byłby dla gospodarki polskiej prawdopodobnie nieproporcjonalnie większy z powodu trudności absorpcji przez przedsiębiorstwa takiego wzrostu, jednak po gwałtownym wzroście nastąpiłby równie gwałtowny spadek ceny na skutek spadku popytu. Rzeczywiście takie zdarzenia miały miejsce w gospodarce polskiej w latach 21-213. Silny wzrost cen paliw od 21 r. spowodował wzrost inflacji od 211 r. i spadek PKB od 212 r. oraz spadek zapotrzebowania na ropę w okresie 211-212. Wpływ ceny ropy na inflację Wzrost ceny ropy naftowej wpływa bezpośrednio i szybko na wzrost ceny paliw, energii, żywności oraz wszelkich produktów i usług (poprzez wzrost kosztów produkcji) oraz pośrednio i w dłuższym okresie na wzrost cen innych produktów i usług w łańcuchu dostaw, powodując wzrost inflacji, spadek popytu i wolniejszy wzrost gospodarczy. Analiza historycznych danych wyraźnie wskazuje jednak na słabnący w czasie wpływ ceny ropy naftowej na inflację lata 1994 27 to okres malejącej i względnie niskiej inflacji. Potwierdza to tezę sformułowaną przez O.J. Blancharda i J. Gali ego o malejących w czasie skutkach makroekonomicznych szoków cenowych ropy naftowej. Relacja przyczynowo-skutkowa między szokowym wzrostem średniorocznej ceny ropy naftowej i inflacją jest dostatecznie czytelna, ale też nie wszystkim wzrostom ceny ropy towarzyszył wzrost inflacji. Wzrosty inflacji nastąpiły po silnych wzrostach ceny ropy naftowej w roku 199, 1996, 2, 25 i 27. W całym prawie okresie 2 27 gospodarki bardzo dobrze radziły sobie z wysoką i rosnącą ceną ropy naftowej inflacja pozostawała na relatywnie niskim poziomie, a polityka monetarna banków centralnych wspierała wysoki wzrost gospodarczy. Nie zmienia to faktu silnej korelacji ceny ropy naftowej i inflacji widocznej w przypadku gospodarki Wielkiej Brytanii, Japonii, Niemiec i USA (rys.2). Również w przypadku polskiej gospodarki inflacja jest podatna na wzrost cen paliw spowodowany wzrostem światowej ceny ropy i osłabieniem złotówki, co uwidoczniło się w okresie 21-212. 3 S t r o n a

Rysunek 2. Relacja między ceną ropy naftowej i inflacją w okresie 22 212 12 1 8 6 4 2 Cena ropy (USD/boe) 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 Inflacja (%) 5, średnie ceny ropy Infacja Niemcy Inflacja Wielka Brytania Inflacja USA Inflacja Japonia Inflacja Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego (http://data.worldbank.org/data-catalog) oraz BP (www.bp.com) 4, 3, 2, 1,, -1, -2, Wpływ ten jest tym silniejszy, im bardziej energochłonna jest gospodarka i im więcej zużywa (importuje) ropy naftowej. W szerszym kontekście wpływ ceny ropy na inflację zależy od środowiska makroekonomicznego, tzn. od fazy cyklu koniunkturalnego, aktualnej polityki monetarnej, bilansu rachunku bieżącego, stabilności kursu wymiany waluty, cen aktywów. Zarówno intensywność energetyczna gospodarek rozwiniętych, jak i intensywność zużycia ropy naftowej maleje w czasie na skutek postępu technicznego i technologicznego oraz rozwoju sektorów o niskim zużyciu energii. W Polsce natomiast mimo malejącej intensywności energetycznej, bezwzględne zużycie ropy rośnie relatywnie szybko od kilku dekad (za wyjątkiem lat 211-212). Efekt inflacyjny cenowego szoku naftowego wynika z udziału paliw w koszyku inflacyjnym, który w 211 r. dla UE wynosił średnio ok. 4%, a dla Polski ok. 4,5% (rys. 3). Udział nośników energii (prądu elektrycznego, gazu ziemnego i paliw stałych) i paliw (oleju napędowego i benzyny) w koszyku inflacyjnym wynosił dla UE średnio ok. 1%, a dla Polski ok. 14,5%. Tak znaczny udział energii i paliw w polskim koszyku inflacyjnym oznacza dużą wrażliwość naszej gospodarki (podobnie jak gospodarki węgierskiej czy czeskiej) na szoki cenowe z rynku paliw i energii. 4 S t r o n a

Rysunek 3. Udział procentowy nośników energii i paliw w koszyku inflacyjnym w 211 r. 18 16 14 12 1 8 6 4 2 UE Niemcy Polska Czechy Węgry Nośniki energii Paliwa Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat. Szokowy wzrost światowej ceny ropy naftowej o 2% (ceteris paribus) spowodowałby (teoretycznie) bezpośredni wzrost inflacji w Polsce o ok.,9% w ciągu kilku kilkunastu miesięcy. Większy wzrost ceny ropy mógłby wywołać nieproporcjonalnie silniejszy efekt inflacyjny. Później, po kilku-kilkunastu miesiącach, inflacja w Polsce mogłaby doznać dodatkowego impulsu wzrostu na skutek wzrostu ceny zakupu gazu ziemnego, która jest powiązana z ceną ropy naftowej. Pośredni efekt inflacyjny (tzw. efekt drugiej rundy, przez wzrost kosztów produkcji i transportu) w Polsce ze względu na słaby popyt konsumpcyjny i wysokie bezrobocie byłby w dużej części zaabsorbowany przez przedsiębiorstwa (spadek rentowności), a zatem raczej znikomy. Wyższe koszty produkcji oznaczają pogorszenie sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstw, zwłaszcza spadek ich konkurencyjności i rentowności. Reakcje banków centralnych na wzrost cen i inflacji Z obserwacji historycznych relacji między ceną ropy naftowej oraz stopami procentowymi (rys. 4) wynika, że w dłuższym okresie, tj. od 198 r., poza epizodami rosnących cen ropy i rosnącej inflacji, stopy procentowe wykazują tendencję malejącą. Rysunek 4. Relacja między ceną ropy naftowej i przeciętną 6m. stopą LIBOR w okresie 198 212 5 S t r o n a

Cena ropy (USD/boe) 6m.LIbor (%) 12 16 1 14 12 8 1 6 8 4 6 4 2 2 198 1982 1984 1986 1988 199 1992 1994 1996 1998 2 22 24 26 28 21 212 średnie ceny ropy 6m.Libor dla świata, przec. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego (http://data.worldbank.org/data-catalog) oraz BP (www.bp.com) W 198 r. stopy procentowe były ekstremalnie wysokie po cenowym szoku naftowym spowodowanym irańską rewolucją w 1979 r. Ceny ropy naftowej (średnioroczne) wzrosły w ciągu roku o ok. 125%, oprocentowanie trzymiesięcznych bonów skarbowych (USA) wzrosło w tym czasie z 6,7% w czerwcu 1978 r. do 15,3% w marcu 198 r., a PKB USA w II kwartale 198 r. spadł o 7,8% (kwartał do kwartału). W okresie dekoniunktury na świecie 21 24 stopy procentowe w USA i strefie euro pozostawały na bardzo niskim poziomie (rys. 5), ponieważ pobudzanie gospodarki wymagało więcej paliwa pieniędzy i ropy naftowej. Rynek ropy w 25 r. charakteryzował się wysoką zmiennością i rosnącymi cenami na skutek rosnącego światowego zapotrzebowania na ropę naftową stymulowanego wyjątkowo niskimi stopami procentowymi i nierosnącymi dostawami ropy. W celu ograniczenia zmienności i tempa wzrostu cen ropy oraz zmniejszenia nieelastycznego cenowo popytu przez schłodzenie aktywności gospodarczej banki centralne znacznie zwiększyły stopy procentowe. Krok ten uspokoił cenę ropy w latach 25 26, która poruszała się we względnie wąskim korytarzu 5 75 USD/boe i charakteryzowała się względnie niską zmiennością, ale po przekroczeniu poziomu 8 USD/boe (luty 28 r.) zmienność znowu wzrosła. Wzrost stóp procentowych stłumił również działalność gospodarczą i tym samym na kilka lat zmniejszył tempo wzrostu globalnego popytu (o ok. 2 p.p.), zwłaszcza w krajach OECD, w których wystąpił spadek zużycia ropy, ale miał krótkotrwały i mały wpływ na zmniejszenie tempa wzrostu popytu ze strony rosnących krajów Azji, Bliskiego Wschodu i Ameryki Łacińskiej, których łączny udział w światowym zużyciu ropy przekroczył 5%. 6 S t r o n a

Rysunek 5. Relacja między ceną ropy naftowej i przeciętną 6m. stopą Libor w okresie 2 212 12 1 8 6 4 2 Cena ropy (USD/boe) 6m.LIbor, świat (%) 4,5 4, 3,5 3, 2,5 2, 1,5 1,,5, 2 21 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 średnie ceny ropy 6m.Libor dla świata, przec. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego (http://data.worldbank.org/data-catalog) oraz BP (www.bp.com) Relacje między cenami ropy naftowej i stopami procentowymi (abstrahując od wpływu światowych cykli gospodarczych na stopy procentowe) są dwutorowe. W czasie szoku podażowego charakteryzującego się perturbacjami w dostawach ropy, w warunkach stabilnego popytu, ceny ropy naftowej wyprzedzają stopy procentowe. W sytuacji zakłóceń podaży polityka monetarna jest wykorzystywana do zbicia cen przez zredukowanie popytu na ropę. Korekta taka jest dokonywana przez znaczne zwiększenie realnych stóp procentowych. W czasie szoku popytowego charakteryzującego się dużymi zmianami w popycie na ropę, w warunkach stabilnych dostaw, stopy procentowe wyprzedzają ceny ropy naftowej. Banki centralne muszą zatem ważyć argumenty dotyczące najważniejszego dylematu, tzn. zmiany stóp procentowych, mając na względzie osiągnięcie celu inflacyjnego i wzrost gospodarczy kraju w specyficznych dla rynku ropy warunkach: braku możliwości łatwego zastąpienia w krótkim terminie ropy innym nośnikiem energii, braku dostępnych instrumentów fiskalnych dla zneutralizowania efektów w konkurencyjnej gospodarce oraz faktu, że ropa jest surowcem i nośnikiem energii oddziałującym na ceny paliw, gazu ziemnego, ciepła i energii elektrycznej. Wpływ ceny ropy na bilans handlu zagranicznego Cena ropy naftowej jest istotnym czynnikiem wpływającym na bilans handlu zagranicznego. W przypadku krajów eksportujących ropę z jej ceną silnie dodatnio są skorelowane wpływy, wydatki, import, dodatnie i wysokie saldo handlu zagranicznego oraz bardzo wysokie rezerwy walutowe i złota. Rezerwy walutowe i złota 11 krajów, największych eksporterów ropy wzrosły 12-krotnie 7 S t r o n a

w ciągu 1 lat od 155 mld USD w 22 r. do 1,8 bln USD w 212 r. natomiast import wzrósł prawie 5-krotnie od 26 mld USD w 22 r. do 1,2 bln USD w 212 r. (rys. 6). Rysunek 6. Relacja między ceną ropy naftowej i importem krajów eksporterów ropy naftowej w okresie 22 212 Import 14 12 1 8 6 4 2 cena ropy (USD/boe) 12 1 8 6 4 2 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 Arabia Saudyjska Rosja Import 11 krajów eksportujących ropę śr. cena ropy Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego (http://data.worldbank.org/data-catalog) oraz BP (www.bp.com) Podobna relacja silna dodatnia korelacja zachodzi między ceną ropy i wydatkami narodowymi w wyrażeniu dolarowym Polski oraz Niemiec oraz między ceną ropy naftowej oraz eksportem Polski i Niemiec (rys. 7), która pozytywnie wpływa na saldo bilansu handlu zagranicznego i jest źródłem odporności gospodarki Polski i Niemiec na rosnące i wysokie ceny ropy naftowej. Właściwość ta wynika z silnej dodatniej korelacji importu krajów eksportujących ropę naftową rosnącej wraz z ceną ropy chłonności importowej krajów eksporterów ropy i tym samym wynika z bardzo silnej dodatniej korelacji między importem krajów eksporterów a eksportem Polski. 8 S t r o n a

Rysunek 7. Relacja między ceną ropy naftowej oraz eksportem Polski i Niemiec w okresie 2 212 Eksport 2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 cena ropy (USD/boe) 2 22 24 26 28 21 212 Eksport Polski śr. cena ropy 12 1 8 6 4 2 Eksport 2 1 8 1 6 1 4 1 2 1 8 6 4 2 cena ropy (USD/boe) 2 22 24 26 28 21 212 Eksport Niemiec śr. cena ropy 12 1 8 6 4 2 Źródło: opracowanie własne, dane statystyczne według http://www.economywatch.com Silną dodatnią korelację między ceną ropy naftowej, eksportem Niemiec i Polski oraz importem krajów eksportujących ropę (rys. 8) można wyjaśnić tym, że kraje eksportujące ropę szybko i efektywnie konwertują rosnące przychody w zapotrzebowanie na dobra i usługi (oraz inwestycje) zaspokajane przez eksport krajów konsumenckich. Rosnące wpływy z eksportu generują popyt importowy na rynkach polskich partnerów handlowych. Zjawisko to zwane recyklingiem przychodów ze sprzedaży ropy naftowej ma zasięg globalny i ożywczy, bezpośredni wpływ na gospodarki głównych partnerów handlowych krajów eksportujących ropę naftową (i gaz ziemny) oraz pośredni wpływ na gospodarki krajów, które nie eksportują do krajów eksportujących ropę, ale do ich głównych dostawców. Takie ożywienie gospodarek głównych partnerów handlowych polskich przedsiębiorstw (tj. krajów UE, w tym Niemiec, Francji, Włoch i Wielkiej Brytanii) jest jednym z najistotniejszych czynników wzrostu popytu importowego zaspokajanego przez polskich eksporterów maszyn, chemikaliów i artykułów rolno-spożywczych. 9 S t r o n a

Rysunek 8. Relacja między importem 11 krajów eksporterów ropy naftowej oraz eksportem Polski w okresie 2 21 Import 1 4 1 2 1 8 6 4 2 Eksport 2 15 1 5 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 Import 11 krajów eksportujących ropę Eksport Polski Źródło: opracowanie własne, dane statystyczne według http://www.economywatch.com Korzystny efekt zjawiska recyklingu przychodów ze sprzedaży ropy naftowej dla gospodarki Polski wynika ze struktury polskiego handlu, pomimo niekorzystnego bilansu handlowego z Rosją (wysoki deficyt). Istotne zmiany strukturalne, jakie zaobserwowano w polskiej wymianie handlowej w latach 2 29 tłumaczą znaczną odporność gospodarki polskiej na szokowy wzrost ceny ropy naftowej. Rosnący eksport do krajów eksportujących ropę dodatkowo wzmacnia odporność gospodarki polskiej na szoki cenowe, pozytywnie wpływa na saldo bilansu zagranicznego oraz zmniejsza negatywny wpływ szoku na PKB, jednak nie eliminuje negatywnych efektów możliwego cenowego szoku naftowego, wynikających z ciągle wysokiej intensywności zużycia ropy w Polsce. Udział wydatków Polski na import ropy naftowej stanowił w 212 r. 4,8% PKB (znacznie wyższy niż w Niemczech, Francji, Włoszech czy Wielkiej Brytanii), co jest efektem znikomego wydobycia własnego ropy i wysokiego udziału importu, niskiego PKB (i niskiego tempa wzrostu PKB) oraz dodatniego tempa wzrostu zużycia ropy (w krajach zachodnich od kilkunastu lat zużycie ropy zmniejsza się średnio o 1-3% rocznie). Wysoki udział wydatków na import ropy w PKB jest źródłem relatywnie dużej wrażliwości naszej gospodarki na cenę ropy naftowej ponad pięciokrotnie większej niż gospodarki brytyjskiej, trzykrotnie większej niż gospodarki francuskiej i dwukrotnie większej niż gospodarki niemieckiej i francuskiej. 1 S t r o n a

Rysunek 9. Wartość importu netto ropy naftowej i jako udział w PKB w 212 r. 35 3 25 2 15 1 5 2,% 2,9% 3,3% 2,8% 2,4% 1,8% 4,8%,9% USA Chiny Japonia Niemcy Włochy Francja Polska Wielka Brytania Źródło: opracowanie własne, dane Banku Światowego. Efekt netto 2% szoku cenowego, tzn. uwzględniający zwiększone wpływy z tytułu wzrostu eksportu (wywołanego wzrostem importu krajów eksportujących ropę na skutek wzrostu ceny ropy), wyniósłby ok.,6% PKB Polski. Tak niski wzrost deficytu handlu zagranicznego na skutek wzrostu ceny ropy naftowej o 2% można uznać za niemający istotnego znaczenia i świadczy o odporności gospodarki Polski na wzrost ceny ropy w zakresie bilansu handlowego., autor książki pt. Ropa naftowa a wzrost gospodarczy. Tekst artykułu pochodzi z książki. 11 S t r o n a