Zespół nadpobudliwości psychoruchowej 1. Charakterystyka objawów Zespół nadpobudliwości psychoruchowej w terminologii medycznej określany jest jako zespół hiperkinetyczny lub zespół ADHD (od angielskiej nazwy Attention Deficit Hyperactivity Disorder oznaczającej zaburzenia z deficytem uwagi i nadruchliwością). Przyczynę problemów dziecka stanowi zbyt mała zdolność do wewnętrznej kontroli i hamowania swojego zachowania (w tym uwagi, ruchów i emocji) związana z odmiennym sposobem dojrzewania ośrodkowego układu nerwowego. Warto pamiętać, że nadmiernie emocjonalne reakcje u dzieci, upór czy agresja mogą mieć różne przyczyny i nie są wystarczającymi cechami, które pozwoliłyby na zdiagnozowanie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej. Istnieje wiele problemów zdrowotnych i psychologicznych, które leżą u podłoża niespokojnego zachowania dziecka, słabej koncentracji czy nieposłuszeństwa (m.in. nadczynność tarczycy, alergie, lęk, depresja, zespół dziecka maltretowanego). Specjaliści wyróżniają trzy grupy objawów, charakterystycznych dla zespołu ADHD: zaburzenia koncentracji uwagi przejawiają się trudnościami w skupieniu się na jednej czynności, zastosowaniu się do kolejnych instrukcji, nie dokańczaniem zadań, roztargnieniem w czasie nauki, zapominaniem o przyborach szkolnych i zanotowaniu zadań domowych; wszystkie bodźce dochodzące z zewnątrz są tak samo ważne dla dziecka, dlatego łatwo ulega ono rozproszeniu pod wpływem zewnętrznych bodźców, potrafi natomiast koncentrować się na tym co jest dla niego interesujące np. telewizor, komputer, klocki lego itp.; przez trudności ze skupieniem uwagi dzieci nadpobudliwe sprawiają wrażenie marzycielskich i śniących na jawie, nadmierna impulsywność to działanie pod wpływem niekontrolowanego impulsu, bez zastanowienia, nie przewidując konsekwencji i nie zapobiegając im; dzieci nadmiernie impulsywne znają zasady i chcą ich przestrzegać, ale nie stosują ich w praktyce, mają kłopoty z zaplanowaniem swojej pracy, wymagają natychmiastowej oceny wykonanego przez nich zadania, nie potrafią czekać na nagrodę, często wtrącają się do rozmowy, albo przypadkowo, nieumyślnie niszczą rzeczy, nadruchliwość uwidacznia się w postaci wzmożonej, niczym nieuzasadnionej aktywności ruchowej, najczęściej współwystępującej z impulsywnością, przejawia się niepokojem ruchowym (machanie nogami, rękami, wiercenie
się), ciągłym bieganiem, skakaniem dziecka, wspinaniem się np. na meble, nadmierną gadatliwością itp. W zespole ADHD nasilenie danej cechy jest większe niż u innych dzieci, będących w tym samym wieku i na tym samym poziomie rozwoju. Poszczególne objawy mogą też ujawniać się z różną intensywnością. Ponadto nadpobudliwość stanowi stałą cechę dziecka, towarzyszącą mu niemal zawsze tzn. symptomy są widoczne w więcej niż jednym środowisku funkcjonowania (nie mogą ujawniać się np. tylko w domu lub tylko w szkole). Ich nasilenie i forma może zmieniać się w trakcie rozwoju. Objawy mogą też być bardziej lub mniej uciążliwe dla życia dziecka i jego otoczenia (w zależności od stawianych wymagań i wyrozumiałości), ale nie ustępują w określonych miejscach lub sytuacjach. Podobnie jak nie uaktywniają się nagle, po okresie spokojnego funkcjonowania. Objawy nadpobudliwości są na tyle mocno nasilone, że stanowią źródło problemów domowych i szkolnych, powodując pogorszenie funkcjonowania dziecka. Należy pamiętać, że zespół hiperkinetyczny oraz nadmierna flegmatyczność stanowią dwie skrajności, pomiędzy którymi odnaleźć możemy cały wachlarz różnych temperamentów dziecięcych. 2. Pierwsze symptomy ADHD i przebieg ich zmian w trakcie rozwoju dziecka Trwale występujące (utrzymują się przynajmniej przez 6 miesięcy) i wyraźne objawy nadpobudliwości można zaobserwować pomiędzy 5 a 7 rokiem życia. Pierwsze symptomy widoczne są nawet wcześniej. Niektórzy badacze uważają, że pewne cechy nadpobudliwości da się zauważyć już od samych narodzin (wzmożona drażliwość większa płaczliwość, mniejsza potrzeba snu, zaburzenia łaknienia, gwałtowność ruchów, rodzicom zwykle trudno znaleźć przyczynę ciągłego niezadowolenia dziecka). W tym okresie nie można jednak postawić jednoznacznej diagnozy nadpobudliwości. Wyżej wspominane cechy mogą ustąpić niemal całkowicie w trakcie dalszego rozwoju dziecka. U przedszkolaków na pierwszy plan wysuwają się przede wszystkim objawy nadruchliwości i trudności z kontrolowaniem impulsów. Dzieci w tym wieku codzienne czynności wykonują kilkakrotnie dłużej niż ich rówieśnicy, na małe niepowodzenia reagują wybuchami złości. W związku ze wzmożoną ruchliwością chętniej wybierają zabawy ruchowe (gonitwy, siłowania, zawody). Rzadko przewidują jednak skutki swoich niebezpiecznych zabaw. Łatwo ulegają więc różnego rodzaju urazom, złamaniom itp.
Charakterystyczne dla dzieci nadpobudliwych jest szybsze i bardziej intensywne wyrażanie emocji, niż u ich rówieśników. Dzieci nadpobudliwe mają trudności z podporządkowaniem się grupie, łatwo reagują agresją w stosunku do rówieśników, złoszczą się, ulegają prowokacji. Wobec tego szybko popadają w konflikt z grupą rówieśniczą w przedszkolu lub stają się jej kozłem ofiarnym. Objawy nadpobudliwości dzieci w wieku 4-6 lat najbardziej zaburzają ich rozwój społeczny w kontaktach z rówieśnikami. Problemy wieku przedszkolnego utrzymują się również w dalszej edukacji. U starszych dzieci najbardziej widoczne stają się kłopoty z koncentracją uwagi. W okresie wczesnoszkolnym adaptacja do nowych warunków trwa z reguły dłużej. Objawy nadruchliwości przechodzą częściej w uczucie niepokoju. Dodatkowym utrudnieniem dla dziecka z ADHD jest konieczność spokojnego siedzenia na miejscu przez 45 minut trwania lekcji. Często wzmożony niepokój sprawia, że wstają z ławki, chodzą po klasie w czasie lekcji, wychodzą na korytarz bez pozwolenia, kręcą się, rozmawiają. Nie nadążają więc wszystkiego zanotować, mają nieodrobione zadania domowe, zapominają przynieść przybory na następny dzień. Takie zachowanie sprawia, że dzieci nadpobudliwe są często odbierane przez nauczycieli jako nieposłuszne, niegrzeczne, lekceważące naukę. Zwykle nie są one w stanie wykazać swoich faktycznych możliwości. Zatem wiele dzieci z ADHD nie jest uważana za dobrych uczniów. Otrzymują dużo gorsze stopnie od swoich szkolnych kolegów, w wielu przypadkach zdarza się, że powtarzają klasę. Tylko uwzględnienie trudności dziecka nadpobudliwego poprzez wspomaganie jego koncentracji uwagi oraz umożliwienie upustu ruchliwości w kontrolowany przez nauczyciela sposób, może pomóc mu zaprezentować prawdziwe umiejętności. Łatwe popadanie w konflikty z rówieśnikami, chęć przewodzenia grupie, zniecierpliwienie w oczekiwaniu na swoją kolej, dążenie do tego, by mieć zawsze ostatnie zdanie, przeszkadzanie i nieumyślne sprawianie przykrości, składają się na ogólnie słabe więzi dzieci nadpobudliwych z ich kolegami. Bardzo potrzebują one jednak takich kontaktów i stale poszukują przyjaźni. Objawy nadpobudliwości w wieku dorastania przybierają głównie formę wewnętrznego niepokoju i nieuporządkowania. Brak oparcia w grupie rówieśniczej, przy jednocześnie niskiej samoocenie (wynikającej z wielu niepowodzeń, w tym szkolnych oraz częstych kar za objawy zaburzeń ADHD), może prowadzić do rozwoju zachowań antyspołecznych, depresji, wycofania czy uzależnień. Zagrożenie to ma miejsce tym bardziej, że okres dorastania przysparza nowych trudności, związanych z buntem przeciwko normom, krytyką otaczającej rzeczywistości, poszukiwaniem autorytetów, pierwszymi uczuciami itd.
Wraz z wiekiem u większości dzieci nasilenie objawów nadpobudliwości zmniejsza się. Pozostają jednak problemy emocjonalne, trudności w nauce i kontaktach z ludźmi, które mogą narastać i skutkować powikłaniami. Te negatywne konsekwencje nie muszą zaistnieć, ale dzieci z zespołem ADHD są na nie szczególnie narażone, jeśli pozostaną bez wsparcia, jedynie z bagażem własnych niepowodzeń. 3. Co należy wykluczyć przed podjęciem diagnozy specjalistycznej Zanim poddamy dziecko pogłębionej diagnozie lekarskiej i psychologicznej, należy wykluczyć inne przyczyny zachowania dziecka, które mogą dawać objawy, przypominające zespół nadpobudliwości. Do najważniejszych z nich należą: zaburzenia psychiczne (np. lęk, depresja, autyzm, mania), choroby somatyczne (t.j. nadczynność tarczycy, astma, alergia pokarmowa, przewlekłe zatrucia ołowiem, choroba reumatyczna, choroby wątroby, wady serca, niektóre choroby pasożytnicze np. owsiki, anemia, niedożywienie, padaczka), niektóre leki (np. uspakajające, nasenne, neuroleptyki, preparaty rozszerzające oskrzela), niedosłuch, niedowidzenie, zaburzenia w zapaleniach mózgu, wolno rosnących guzach, pląsawicy mniejszej, chorobach zwyrodnieniowych (objawy podobne do nadpobudliwości zwykle współwystępują tutaj z bólami głowy, niedowładami, zaburzeniami równowagi, pogarszaniem się pamięci), upośledzenie, narażenie na silny stres (choroba lub śmierć najbliższej osoby, rozwód rodziców, dzieci maltretowane fizycznie lub wykorzystywane seksualnie), może powodować niepokój i trudności z koncentracją uwagi, chaotyczne funkcjonowanie domu, w którym brakuje jasnych reguł postępowania, rodzice zwykle nie potrafią poradzić sobie z wychowaniem dziecka (np. z powodu choroby jednego z rodziców). dzieci z dużymi uzdolnieniami, nudzące się w czasie lekcji mogą również sprawiać wrażenie nadpobudliwych. Opracowała - pedagog mgr Karolina Mieszała
Opracowano na podstawie: 1. T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, BiFolium, 1999. 2. A. Kołakowski, T. Wolańczyk, A. Pisula, M. Skotnicka, A. Bryńska ADHD zespół nadpobudliwości psychoruchowej, GWP 2007. 3. http://www.ptadhd.pl/.