Małgorzata Przybysz-Zaremba RODZINA, PRACA, EDUKACJA OBSZARY PRZESTRZENI ŻYCIA KOBIET Sukcesy, konflikty, problemy Elbląg 2013
Przewodniczący Komitetu Redakcyjnego Wydawnictwa PWSZ w Elblągu dr hab. inż. Jerzy Łabanowski Recenzenci Prof. zw. dr hab. Stanisław Kawula Prof. zw. dr hab. Mirosław Patalon Konsultacja i redakcja w języku angielskim/niemieckim mgr Piotr Kacała mgr Jacek Iciaszek REDAKCJA, KOREKTA, SKŁAD KOMPUTEROWY PROJEKT OKŁADKI Wydawnictwo Techniczno-Naukowe JAS e-mail: jagoda.szczerkowska@gmail.com Jadwiga Szczerkowska Jerzy Paczyński WYDANO ZA ZGODĄ REKTORA PWSZ W ELBLĄGU ISBN 978-83-62336-30-2 Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Elblągu 82-300 Elbląg, ul. Wojska Polskiego 1, tel. 55 629 05 55 Wydanie I, nakład 150 egz., format B-5
SPIS TREŚCI Wstęp... 9 CZĘŚĆ PIERWSZA RODZINA, PRACA, EDUKACJA OBSZARY ŻYCIA KOBIET. KONCEPTUALIZACJA BADAŃ WŁASNYCH... 13 1. Polska rodzina w dobie transformacji ustrojowej wybrane problemy... 15 1.1. Rodzina w różnych rodzajach dyskursu (re)ewaluacja... 15 1.2. (Re)definicja rodzinnych ról społecznych... 23 1.3. Od żony, matki, po kobietę aktywną edukacyjnie zawodowo ewolucja ról kobiety... 28 1.4. Relacje wewnątrzrodzinne kobiet uwikłanych w role... 30 1.5. Pomiędzy domem, pracą i edukacją konflikt odgrywania wielu ról naraz... 32 1.6. Rodzina (bez)sens spędzania czasu wolnego... 35 2. Aktywność edukacyjno-zawodowa kobiet... 41 2.1. Edukacja kobiet. Od starożytności do współczesności wybrane konteksty... 41 2.2. Motywy podejmowania przez kobiety edukacji oraz bariery w jej dostępie... 43 2.3. Aktywność zawodowa kobiet perspektywa historyczna... 44 2.4. Kobiety na rynku pracy. Polska na tle wybranych krajów unijnych... 46 2.4.1. Działalność zawodowa kobiet w wybranych sektorach... 47 2.5. Regulacje prawne w zakresie dysproporcji na rynku pracy... 49 2.5.1. Międzynarodowe regulacje prawne oraz wytyczne Unii Europejskiej... 49 2.5.2. Wybrane polskie dokumenty oraz akty prawne... 52 2.6. Bariery i przeszkody w dostępie kobiet do pracy... 53 2.7. Elastyczne formy pracy jako złoty środek równowagi pomiędzy pracą a domem... 56 2.7.1. Samozatrudnienie jako elastyczna forma pracy dla kobiet... 58 2.7.2. Telepraca... 60 3. Założenia metodologiczno-badawcze... 63 3.1. Model badań oraz założenia teoretyczne przyjęte w pracy... 63 3.1.1. Triangulacyjny model badań... 66 3.2. Przedmiot, cel i zadania badawcze... 68 3.3. Problemy badawcze i hipotezy... 69 3
3.4. Kwantytatywno-kwalitatywna analiza czynników empirycznych... 71 3.5. Metody, techniki oraz narzędzia zastosowane w badaniu... 75 3.6. Charakterystyka grupy badanej oraz terenu badań... 78 3.7. Organizacja i przebieg badań... 82 CZĘŚĆ DRUGA RODZINA, PRACA, EDUKACJA OPIS I ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ... 85 4. Rodzina jako przestrzeń życia kobiet... 87 4.1. Model rodziny kształtowany przez kobiety... 87 4.1.1. Rodzinno-domowe role społeczne specjaliści i pomocnicy... 89 4.2. Relacje wewnątrzrodzinne... 94 4.2.1. Macierzyństwo... 94 4.2.2. Relacje z dzieckiem/dziećmi... 95 4.2.3. Postawy rodzicielskie przyjmowane przez kobiety... 96 4.2.4. Relacje z małżonkiem/partnerem... 100 4.3. (Poza) domem, pracą, edukacją czas wolny, czas indywidualny, wypoczynek... 104 4.4. Podsumowanie... 107 5. Praca zawodowa oraz edukacja ich znaczenie w życiu kobiet... 111 5.1. Aktywność zawodowa kobiet... 111 5.2. Edukacja kobiet... 115 5.3. Praca i edukacja motywy podejmowania... 117 5.3.1. Wybrane demograficzno-socjo-ekonomiczne uwarunkowania motywacji kobiet do podejmowania aktywności edukacyjnej i zawodowej... 118 5.3.1.1. Wiek kobiet... 119 5.3.1.2. Wykształcenie kobiet... 121 5.3.1.3. Miejsce zamieszkania... 123 5.3.1.4. Warunki socjalno-bytowe rodziny... 125 5.3.2. Problem nadużywania alkoholu oraz agresja i/lub przemoc, jako determinanty wyzwalające motywację kobiet do podejmowania edukacji oraz pracy... 127 5.4. Podsumowanie... 129 6. Rodzina, praca, edukacja pedagogiczny bilans zysków i strat... 133 6.1. Rodzina obszar doświadczanych problemów, ale czy sukcesów (?)... 133 6.2. Pomiędzy edukacją a domem obszary napięć, problemów, konfliktów... 136 6.3. Praca a edukacja obszary sukcesu (?)... 138 6.4. Podsumowanie... 139 7. Weryfikacja hipotez oraz wnioski z badań... 141 4
8. Implikacje praktyczne godzenia życia rodzinno-zawodowo- -edukacyjnego kobiet... 147 Zakończenie... 154 Załączniki... 157 1. Kwestionariusz ankiety skierowany do kobiet aktywnych edukacyjnie-zawodowo... 159 2. Skala Postaw Rodzinnych Marii Braun-Gałkowskiej... 165 3. Dyspozycje (pytania) do wywiadu pogłębionego z kobietami-matkami aktywnymi edukacyjnie-zawodowo... 167 4. Wskaźnik zatrudnienia kobiet w krajach Unii Europejskiej i w Polsce... 169 Bibliografia... 171 Indeks nazwisk... 191 Wykaz tabel, rysunków i wykresów... 193 FAMILY, WORK, EDUCATION WOMEN'S LIVING SPACES. Successes, Conflicts, Problems (Summary)... 194 FAMILIE, BERUF, BILDUNG LEBENSBEREICHE UND LEBENSRÄUME VON FRAUEN. Erfolge, Konflikte, Probleme (Zusammenfassung)... 197 5
CONTENTS Introduction... 9 PART ONE FAMILY, WORK, EDUCATION AREAS OF WOMEN S LIVES. CONCEPTUALIZATION OF AUTHOR S OWN RESEARCH... 13 1. Polish family at the times of changes in the political system selected problems... 15 1.1. Family in different types of discourse (re)evaluation... 15 1.2. (Re)definition of social roles in a family... 23 1.3. Evolution of women s roles from wife, mother to an educationally and professionally active woman... 28 1.4. Interfamily relationships of women who perform various roles... 30 1.5. Between home, work and education conflict of performing numerous roles simultaneously... 32 1.6. Family point(less) way of spending free time... 35 2. Women s educational and professional activities... 41 2.1. Women s education from the Middle Ages till the present day selected contexts... 41 2.2. Motives of women taking up education and barriers encountered in access to it... 43 2.3. Professional activities of women a historical perspective... 44 2.4. Women at the labour market. Situation in Poland and chosen EU countries... 46 2.4.1. Professional activities of women in chosen sectors... 47 2.5. Legal regulations regarding disproportions at the labour market... 49 2.5.1. International legal regulations and EU guidelines... 49 2.5.2. Selected Polish documents and acts of law... 52 2.6. Barriers and obstacles encountered by women in access to work... 53 2.7. Flexible forms of work as golden mean balance between work and home... 56 2.7.1. Self-employment, as a flexible form of work for women... 58 2.7.2. Telework... 60 3. Methodological and research ssumptions... 63 3.1. Model of research and adopted theoretical assumptions... 63 3.1.1. Triangulation model of research... 66 3.2. Object, aim and research tasks... 68 3.3. Research problems and hypotheses... 69 6
3.4. Quantitative qualitative analysis of empirical factors... 71 3.5. Methods, techniques and tools applied in research... 75 3.6. Characteristic of the sample group and area of research... 78 3.7. Organization and course of research... 82 PART TWO FAMILY, WORK, EDUCATION DESCRIPTION AND ANALYSIS OF RESEARCH RESULTS... 85 4. Family as women s living space... 87 4.1. Model of a family constructed by women... 87 4.1.1. Social roles in family life and home specialists and helpers... 89 4.2. Intra-family relationships... 94 4.2.1. Motherhood... 94 4.2.2. Relationships with a child/children... 95 4.2.3. Parental attitudes adopted by women... 96 4.2.4. Relationships with the spouse/partner... 100 4.3. (Out of) house, work, education free time, individual time, leisure... 104 4.4. Summary... 107 5. Professional work and education their meaning in women s lives... 111 5.1. Women s professional activities... 111 5.2. Women s education... 115 5.3. Work and education motives of undertaking... 117 5.3.1. Chosen demographic, social and economic conditions of women s motivation to take up professional and educational activities... 118 5.3.1.1. Women s age... 119 5.3.1.2. Women s education... 121 5.3.1.3. Place of residence... 123 5.3.1.4. Living and housing conditions of a family... 125 5.3.2. Problem of alcohol abuse and aggression and/or violence as determinants motivating women to undertake education and work... 127 5.4. Summary... 129 6. Family, work, education pedagogical profit and loss balance... 130 6.1. Family area of experienced problems and successes (?)... 133 6.2. Between education and home areas of tensions, problems, conflicts... 136 6.3. Work and education areas of success (?)... 138 6.4. Summary... 139 7. Verification of hypotheses and research conclusions... 141 7
8. Practical implication of reconciling family, professional and educational life by women... 147 Ending... 154 Attachments... 157 Bibliography... 171 Index of names... 191 List of tables, figures and diagrams... 193 FAMILY, WORK, EDUCATION WOMEN'S LIVING SPACES. Successes, Conflicts, Problems (Summary)... 194 FAMILIE, BERUF, BILDUNG LEBENSBEREICHE UND LEBENSRÄUME VON FRAUEN. Erfolge, Konflikte, Probleme (Zusammenfassung)... 197 8