Jolanta PASCHMA Zioła w paszy loch ciężarnych i karmiących Kraków 2007
Wstęp 3 Przegląd piśmiennictwa krajowego i zagranicznego 5 Badania własne przeprowadzone w Instytucie Zootechniki - PIB 6 Podsumowanie wyników badań 10 Wnioski 14
Broszury upowszechnieniowe Nr 7/2007 DYREKTOR INSTYTUTU ZOOTECHNIKI - PIB prof. dr hab. Jędrzej Krupiński Opracowano: w DZIALE TECHNOLOGII, EKOLOGII I EKONOMIKI PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ IZ-PIB Kierownik: prof. dr hab. Eugeniusz Herbut ZESPÓŁ WYDAWNICTW I POLIGRAFII Kierownik: mgr Danuta Dobrowolska Opracowanie redakcyjne: mgr Danuta Dobrowolska mgr Magdalena Bielska Projekt okładki, skład komputerowy, druk i oprawa: mgr Bogusława Krawiec ISBN 83-60127-14-X Drukowano w Zespole Wydawnictw i Poligrafii IZ-PIB.
Wstęp Rola ziół, zarówno w medycynie ludzkiej, jak i weterynaryjnej, jest powszechnie znana. Obserwowany w ostatniej dekadzie wzrost zainteresowania konsumentów żywnością o wysokich walorach dietetycznych oraz wytyczne Unii Europejskiej ograniczające stosowanie w żywieniu zwierząt antybiotyków i innych stymulatorów wzrostu, zintensyfikowały badania z zakresu fitoterapii (Varley, 2004; Stahl, 2005). Uważa się, że zioła są bezpieczne dla zwierząt, a pozyskany produkt o wysokich walorach dietetycznych i kulinarnych przemawia za wykorzystaniem ich w formie dodatków paszowych dla świń. Pozytywny efekt stosowania dodatków ziołowych zależny jest od składu botanicznego oraz ilości wprowadzonej do paszy mieszanki ziół. Trafnie dobrany skład mieszaniny ziół, uwzględniający zawartość substancji biologicznie czynnych, może mieć wpływ na wyniki produkcyjne zwierząt gospodarskich. Znajdujące zastosowanie w żywieniu zwierząt zioła mogą w około 20% pochodzić ze stanowisk naturalnych oraz ze specjalistycznych upraw polowych, stanowiących blisko 80% ogółu skupowanych ziół. W związku z występującym skażeniem środowiska naturalnego obserwowane jest zmniejszenie skupu ziół roślin dziko rosnących, natomiast wzrost upraw polowych. Zgodnie z danymi podanymi przez Fritz i Grelę (1995) w Polsce około 230 gatunków roślin uznawanych jest za posiadające właściwości lecznicze, w tym około 60 gatunków pozostaje w uprawach zielarskich. Do sporządzania mieszanek ziołowych wykorzystywane są różne części roślin: podziemne kłącza i korzenie oraz naziemne kora, łodygi, liście, kwiaty, owoce i nasiona. Rośliny te zbierane są w fazie, gdy zawierają odpowiednią ilość substancji czynnych. Po zbiorze powinny być dobrze wysuszone oraz przechowywane w odpowiednich warunkach temperatury, wilgotności i oświetlenia. Spośród substancji biologicznie czynnych występujących w ziołach wymienia się: garbniki, saponiny, terpeny, flawonoidy, alkaloidy, olejki eteryczne, śluzy roślinne i pektyny. Garbniki działają antybakteryjnie i zapo- 3
biegają biegunkom. Występują między innymi w korze dębowej, pięciorniku gęsim, owocach i liściach borówki czernicy. Saponiny działają wykrztuśnie oraz poprawiają trawienie i ułatwiają wchłanianie różnych związków przez błony komórkowe. Można je spotkać w kwiatostanie nagietka i zielu tymianku. Terpeny cechuje wielorakie działanie; są moczopędne, dezynfekujące, żółciopędne i bakteriostatyczne. Znajdują się między innymi w korzeniu mniszka i lubczyka ogrodowego oraz w liściach szałwii. Flawonoidy działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i dróg żółciowych oraz posiadają właściwości przeciwzapalne. Występują między innymi w dziurawcu, rumianku, czosnku, szałwii i lubczyku ogrodowym. Glikozydy (antycjanowe), występujące np. w owocach czarnej porzeczki i wiśni, wzmacniają ściany naczyń krwionośnych. Spotykane są również w babce lancetowatej, krwawniku, nasionach lnu. Alkaloidy działają zarówno jako trucizny, jak i leki (kozieradka pospolita, wilcza jagoda, bieluń dziędzierzawy). Olejki eteryczne znajdują się w różnych ziołach i posiadają działanie rozkurczowe, moczopędne, żółciopędne, mlekopędne, przeciwzapalne oraz uspokajające. Oprócz opisanych właściwości zioła mogą też łagodzić stres, a także łagodzić działanie substancji antyżywieniowych występujących w nasionach roślin strączkowych i zbóż. Stąd też mieszankom ziołowym przypisuje się wysokie walory dietetyczne oraz smakowe. Oprócz walorów smakowych zioła odgrywają ważną rolę w regulacji przemiany materii, szczególnie u świń rosnących. Świadczą o tym wyniki licznych eksperymentów prowadzonych w ośrodkach naukowych w kraju i za granicą. Wyniki badań własnych (Paschma i Wawrzyński, 2003) wykazały, że zastosowany w dawce pokarmowej dla tuczników dodatek mieszaniny ziół miał dodatni wpływ na takie cechy produkcyjne, jak tempo wzrostu oraz umięśnienie tusz. Ponadto zaobserwowano korzystne działanie dodatku ziół na ważną z punktu widzenia konsumenta wartość kulinarną i dietetyczną mięsa. Tusze tych tuczników były lepiej umięśnione, a próbki mięsa polędwicy zawierały mniej cholesterolu całkowitego i cechował je nieco wyższy 4
poziom nienasyconych kwasów tłuszczowych z grupy PUFA-6 i PUFA-3. Panuje pogląd, że poprzez działanie na system odpornościowy niektóre zioła mogą hamować infekcje bakteryjne i wirusowe. Ponadto, zawarte w ziołach substancje biologicznie czynne, tzw. metabolity wtórne, cechuje podobne jak ergotropików sterydowych działanie, przy czym nie posiadają one ich niekorzystnych właściwości. Niektóre zestawy ziół, jak się uważa, mogą wpływać na cechy produkcyjne zwierząt, w tym na wyniki cech reprodukcyjnych. Badania nad wpływem różnych surowców zielarskich w paszy na użytkowość rozpłodową macior podejmowało wielu autorów, jednak w dosyć wąskim zakresie. Uzyskane wyniki tych badań świadczą o korzystnym działaniu niektórych zestawów ziół na efekty reprodukcyjne świń. Autorzy tych obserwacji podkreślają przy tym istotną rolę, jaką może odegrać w zakresie efektywności stosowania dodatków ziołowych w dawkach dla loch znajomość właściwości poszczególnych ziół i ich proporcji w dawce oraz okres stosowania dodatku. Przegląd piśmiennictwa krajowego i zagranicznego Stosunkowo niewiele prowadzono obserwacji nad działaniem mieszanek ziołowych u loch ciężarnych i karmiących. Uzyskane dotąd wyniki badań świadczą o korzystnym działaniu niektórych ziół i ich zestawów na efekty reprodukcji świń (Gajęcki i in., 1993; Rekiel i in., 1998; Paschma, 2004). Stosowanie mieszanek ziołowych z udziałem ziela pokrzywy oraz kopru włoskiego wpłynęło na skrócenie czasu trwania porodu i przyśpieszenie odejścia łożyska. Istnieje również opinia, że podawana lochom wysokoprośnym profilaktycznie mieszanka ziół z udziałem kminku ogrodowego i kopru włoskiego może skutecznie przeciwdziałać bezmleczności poporodowej (Fritz i Grela, 1995; Maciołek, 1993). Duży udział rumianku w mieszance ziołowej dla macior, z uwagi na zawartość flawonoidów, powszechnie znanych z właściwości przeciwzapalnych (Strzelecka i Kowalski, 2000), pozytywnie wpływa na przebieg porodu oraz zdrowotność miotu. W badaniach prowadzonych przez Maciołka (1993), 5
podczas których podawano lochom w okresie okołoporodowym zestaw ziół złożony z kopru włoskiego, pokrzywy i przewrotnika, stwierdzono korzystny wpływ tej mieszaniny ziół na przemianę materii loch oraz skrócenie czasu trwania akcji porodowej i poprawę zdrowotności u prosiąt. Wyniki badań wskazują, że na żywotność prosiąt można wpływać, stosując w okresie okołoporodowym dodatek do paszy macior prośnych różnych preparatów ziołowych. Kołacz i in. (1997), po wprowadzeniu mieszanki z udziałem kopru, rumianku, nagietka, bazylii i kozieradki, uzyskali poprawę przyrostów masy ciała prosiąt po odsadzeniu. W innych badaniach (Kuhn i in., 2005) podawanie ekstraktu z jeżówki lochom ciężarnym i karmiącym spowodowało wzrost stężenia immunoglobulin IgG i IgA u jednodniowych prosiąt. Również antybakteryjne działanie ziół i poprawę parametrów produkcyjnych wykazano w doświadczeniach na prosiętach prowadzonych przez Perisa i Asensio (2002) oraz Oettinga i in. (2004). Badania własne przeprowadzone w Instytucie Zootechniki - PIB W przytoczonych pracach podkreśla się pozytywne oddziaływanie podawanych maciorom różnych zestawów ziół na efekty produkcyjne i zdrowotność zwierząt, uwzględniając jedynie w niewielkim zakresie reakcje na przebieg porodu i związany z nim stres, bez kompleksowego i szerszego ujęcia problemu. W związku z tym, w badaniach podjęto obserwacje etologiczne, podczas których określono okres przygotowania gniazda, zachowanie loch w okresie okołoporodowym i towarzyszące temu stres i stereotypie. Ponadto zaplanowano oznaczenie parametru fizjologicznego charakteryzującego stresowość, czyli poziomu kortyzolu w osoczu krwi. Równocześnie oznaczono zawartość wyższych kwasów tłuszczowych w siarze i mleku loch karmiących w celu określenia wpływu ziół na poziom nienasyconych kwasów tłuszczowych, które zgodnie z piśmiennictwem (Verstegen i in., 1988) mogą wpływać na odchów i zdrowotność prosiąt. 6
7
Celem przeprowadzonej serii doświadczeń było określenie wpływu podanej w paszy mieszanki ziołowej, złożonej z ziela pokrzywy i rumianku oraz owocu kminku i kopru włoskiego, na zachowanie macior w okresie okołoporodowym, występowanie stresu związanego z porodem oraz na wyniki użytkowości rozpłodowej. Przewidywano skrócenie okresu przebiegu porodu oraz obniżenie reakcji stresowej, przy równoczesnej poprawie wyników użytkowości rozpłodowej macior, którym podano w paszy zestaw ziół. Ponadto zamierzano wskazać, w jakim stopniu podane w paszy zioła mają wpływ na poziom nienasyconych kwasów tłuszczowych w siarze i w mleku loch karmiących, a przez to oddziaływać na wyniki odchowu miotu. Badania przeprowadzono na 24 maciorach rasy pbz, rozpoczynając od pierwiastek, przez kolejne cztery cykle reprodukcyjne. Pierwiastki analogi w zakresie pochodzenia, wieku i kondycji fizycznej zostały przydzielone do 3 grup, po 8 sztuk w każdej, zróżnicowanych pod względem poziomu mieszanki ziołowej w dawce pokarmowej. Lochy grup doświadczalnych otrzymywały w paszy od 100. dnia ciąży aż do 21. dnia laktacji dodatek mieszanki ziołowej w ilości 1,0 i 1,5% dawki, odpowiednio w grupach II i III (tab. 1). Tabela 1. Schemat doświadczenia Wyszczególnienie b) Mieszanka treściwa dla loch prośnych (MP) i karmiących (MK) a) w 1 kg MP 11,7 MJ EM i 12,57% BO w 1 kg MK 12,5 MJ EM i 16,75% BO b) Mieszanka ziołowa od 100. dnia ciąży do 21. dnia laktacji: ziele pokrzywy ziele rumianku owoc kminku owoc kopru I kontrolna Grupa (8 sztuk) II dośw. 1,0% ziół III dośw. 1,5% ziół + + + - + + 8
Zastosowany w doświadczeniu skład botaniczny rzutował na stosunkowo niski poziom mieszanki ziołowej w dawce pokarmowej. Znalazły się w niej w 60% owoce kminku i kopru, które, jak wiadomo, zawierają więcej ciał biologicznie czynnych i silniej reagują na procesy fizjologiczne niż części zielone, stanowiące pozostałe 40%. Mieszankę ziołową przygotowała wg podanej receptury firma zielarska Vipera. Maciory wszystkich grup, zarówno w czasie ciąży, jak i laktacji żywiono zgodnie z Normami żywienia świń (1993) mieszankami standardowymi, przewidzianymi dla loch prośnych i karmiących, stosowanymi na fermie trzody chlewnej. Mieszanka dla loch prośnych (MP) w 1 kg zawierała 11,7 MJ EM oraz 12,57% białka ogólnego, a dla loch karmiących (ML) odpowiednio 12,5 MJ EM oraz 16,67% białka. Podstawowymi komponentami mieszanek treściwych dla loch były: jęczmień, pszenica, poekstrakcyjna śruta sojowa, otręby pszenne oraz dodatek odpowiednich premiksów. W trakcie badań prowadzono obserwacje zachowań macior w ciągu trzech dni: dzień przed porodem, w dniu porodu oraz dzień po porodzie. Dobowe obserwacje behawioralne macior wykonywano kamerą wideo, non stop przez 24 godziny. Miały one określić dobowe udziały różnych typów zachowań, ze szczególnym uwzględnieniem przebiegu porodu. Krew do oznaczeń kortyzolu pobierano z żyły jarzmowej 1 raz dziennie. Poziom kortyzolu w plazmie krwi macior oznaczano metodą radioimmunologiczną. Próbki siary i mleka do oznaczeń poziomu wyższych kwasów tłuszczowych pobierano po drugim cyklu reprodukcyjnym, pięciokrotnie, tj. 1, 12, 24 i 48 godzin oraz 14 dni po porodzie. Analizy wyższych kwasów tłuszczowych wykonano metodą chromatografii gazowej. W badaniach rejestrowano dane dotyczące użytkowości rozpłodowej macior, w tym liczebność i masy miotów przy urodzeniu, w trakcie odchowu i przy odsadzeniu w wieku 42 dni. Rezultaty przeprowadzonych obserwacji zamieszczono w tabelach 2, 3, 4, 5 i 6. 9
Podsumowanie wyników badań W przeprowadzonych badaniach wykazano, że zastosowany zestaw ziół miał wpływ na poprawę dobrostanu macior w okresie okołoporodowym oraz na obniżenie reakcji stresowych, a przez to na przebieg porodu. Podana w paszy mieszanka ziołowa wpłynęła na skrócenie przebiegu całej akcji porodowej, zmniejszając równocześnie związany z nią stres, co uwidoczniło się obniżeniem poziomu kortyzolu w plazmie krwi macior. Mioty loch żywionych paszą z udziałem ziół były liczniejsze, zarówno przy urodzeniu, jak i odsadzeniu, a prosięta cechowała większa żywotność. Wyniki analiz siary i mleka wskazują na pozytywny wpływ podanych w paszy ziół na poziom wyższych kwasów tłuszczowych, co być może miało korzystny wpływ na wyniki odchowu prosiąt. W większości próbek grup doświadczalnych stwierdzono obniżony poziom nasyconych kwasów tłuszczowych (SFA) w stosunku do nienasyconych kwasów (UFA). Tabela 2. Wpływ mieszanki ziołowej w dawkach pokarmowych na przebieg porodu pierwiastek Cecha Liczba loch Okres od pokrycia do porodu (dni) Długość okresu przygotowania gniazda (min) Łączny czas przebiegu porodu (min) Przebieg porodu: bóle porodowe (min) poród (min) odejście łożyska (min) I kontrolna 8 115,4 ± 2,1 460±85 720±55 340±42 280±25 100±19 Grupa II dośw. 1,0% ziół 8 114,1±2,3 360±67 360±37 110±37 200±22 50±19 III dośw. 1,5% ziół 8 114,5±3,0 380±71 285±31 60±32 180±19 45±12 10
Tabela 3. Wpływ mieszanki ziołowej w dawkach pokarmowych na przebieg porodu wieloródek Cecha I kontrolna Grupa II dośw. 1,0% ziół III dośw. 1,5% ziół Liczba loch Okres od pokrycia do porodu (dni) Długość okresu przygotowania gniazda (min) Łączny czas przebiegu porodu (min) Przebieg porodu: bóle porodowe (min) poród (min) odejście łożyska (min) 8 114,1 ± 4,9 450±30 660±65 310±51 270±35 80±15 8 114,0±3,8 490 ±55 440±45 230±45 150±28 60±18 8 114,0±4,3 420±65 420±52 210±38 140±25 70±14 Tabela 4. Wyniki behawioralne loch w okresie okołoporodowym w zależności od poziomu mieszanki ziołowej w paszy (24 h = 100%) Cecha Leżenie: na boku na brzuchu Grupa I kontrolna II dośw. 1,0% III dośw. 1,5% -1 0 +1-1 0 +1-1 0 +1 89,45 68,90 20,55 88,15 73,10 15,05 92,05 80,95 11,10 92,15 72,63 19,52 89,37 78,15 11,22 94,75 84,11 10,64 92,78 74,33 18,45 90,87 80,12 10,75 94,65 88,71 5,94 Aktywność: pobieranie paszy pobieranie wody inne Stereotypie Kortyzol (nmol/ml) 10,55 5,27 3,30 1,98 0,20 60,19 11,85 4,12 5,37 2,36 0,23 66,30 7,95 3,07 3,53 1,35 0,17 59,17 7,85 4,11 2,63 1,11 0,19 52,41 10,69 3,67 4,85 2,11 0,21 56,13 5,25 2,75 2,11 0,39 0,15 48,37 7,22 3,15 3,10 0,97 0,18 51,75 9,13 3,61 4,35 1,17 0,20 54,81 5,35 2,61 2,21 0,53 0,14 48,50-1 dzień przed porodem, 0 dzień porodu, +1 dzień po porodzie 11
Tabela 5. Wyniki użytkowości rozpłodowej loch, w zależności od poziomu mieszanki ziołowej w paszy (x±sd) Grupa Cecha I kontrolna II dośw. 1,0% ziół III dośw. 1,5% ziół Okres od odsadzenia do pokrycia (dni) Długość okresu prośności macior (dni) Liczba prosiąt urodzonych żywych Liczba prosiąt urodzonych martwych 11,8±4,5 10,6±2,5 9,6±2,7 110-117 112-116 113-115 10,25±2,14 11,54±2,81 11,86±2,71 2,07±0,45 1,21±0,33 1,17±0,27 Liczba prosiąt w 21. dniu życia 10,05±2,11 11,23±2,67 11,63±2,47 Liczba prosiąt odsadzonych w 42. dniu życia 9,82±1,98 11,08±2,07 11,28±2,14 Masa prosięcia w 1. dniu życia (kg) Masa prosięcia w 21. dniu życia (kg) Masa prosięcia przy odsadzeniu (kg) 1,19±0,18 1,25±0,20 1,23±0,22 5,86±0,57 6,08±0,61 6,15±0,59 9,95±0,92 10,31±0,87 10,58±0,88 12
Tabela 6. Grupy kwasów tłuszczowych (% sumy kwasów tłuszczowych) w próbkach siary i mleka loch Kwasy tłuszczowe* SFA* UFA* Grupa I kontr. II dośw. 1% ziół III dośw. 1,5% ziół I kontr. II dośw. 1% ziół III dośw. 1,5% ziół MUFA* I kontr. II dośw. 1% ziół III dośw. 1,5% ziół PUFA* I kontr. II dośw. 1% ziół III dośw. 1,5% ziół PUFA n-3 PUFA n-6 CLA* I kontr. II dośw. 1% ziół III dośw. 1,5% ziół I kontr. II dośw. 1% ziół III dośw. 1,5% ziół I kontr. II dośw. 1% ziół III dośw. 1,5% ziół Termin pobrania próbek siary i mleka 1h 12h 24h 48 h 14 dni 33,158 32,751 32,092 66,842 67,249 67,908 33,551 39,807 37,162 33,291 27,442 30,746 1,282 1,066 1,216 31,421 25,705 28,972 0,588 0,671 0,558 37,128 31,726 32,539 62,872 68,274 67,461 34,701 40,796 39,452 28,171 27,478 28,009 1,058 1,083 1,121 26,652 25,688 26,268 0,462 0,707 0,621 34,541 33,241 33,976 65,458 66,759 66,024 39,289 42,885 42,801 26,169 23,875 23,175 0,981 0,980 0,978 24,593 22,141 21,505 0,591 0,754 0,740 37,015 33,863 36,807 62,985 66,137 63,193 39,216 42,804 41,587 23,769 23,333 21,606 0,898 0,950 0,902 22,262 21,661 20,090 0,609 0,722 0,614 39,704 37,897 40,193 60,296 62,103 59,808 40,002 43,458 40,652 20,294 18,645 19,156 0,930 0,817 0,872 18,900 17,048 17.391 0,464 0,788 0,893 * Kwasy tłuszczowe: SFA nasycone kwasy tłuszczowe UFA nienasycone kwasy tłuszczowe MUFA jednonienasycone kwasy tłuszczowe PUFA wielonienasycone kwasy tłuszczowe CLA izomery sprzężonego kwasu linolowego 13
14
Wnioski 1. Podany w dawkach pokarmowych dla loch w okresie od 100. dnia ciąży do 21. dnia laktacji zestaw ziół złożony z ziela pokrzywy i rumianku oraz owoców kminku ogrodowego i kopru włoskiego wpłynął na skrócenie czasu trwania porodu, szczególnie u pierwiastek, u których cała akcja porodowa przebiegała o ponad połowę krócej w stosunku do grupy loch bez ziół w paszy. 2. Obserwacje zachowania macior wykazały, że w grupie kontrolnej, bez udziału ziół w paszy, szczególnie przed i w trakcie porodu, panował większy niepokój oraz częstsze stereotypie aniżeli w grupach doświadczalnych, które w relacji dobowej więcej wypoczywały. Tego typu zachowania wystąpiły zarówno u pierwiastek, jak i u wieloródek. 3. Obniżony poziom kortyzolu w plazmie krwi u loch grup doświadczalnych w stosunku do grupy kontrolnej może wskazywać na poprawę dobrostanu u loch, którym podawano w paszy dodatek ziół. 4. Mioty macior żywionych paszą z udziałem mieszanek ziołowych były liczniejsze zarówno przy urodzeniu, jak i odsadzeniu, a prosięta wykazywały większą żywotność. 5. Wyniki analiz próbek siary i mleka pobranych 5-krotnie od każdej lochy wykazały pozytywny wpływ podanych w paszy ziół na poziom wyższych kwasów tłuszczowych, co mogło korzystnie oddziaływać na wyniki odchowu miotu. 6. Uzyskane w badaniach wyniki pozwalają stwierdzić, że zastosowany w doświadczeniu dodatek mieszanki ziołowej do paszy wpłynął na poziom dobrostanu w okresie okołoporodowym oraz na obniżenie reakcji stresowych u macior, a przez to na przebieg akcji porodowej. 15
Literatura Fritz Z., Grela E. (1995). Dodatki paszowe dla świń. Zioła. IFiŻZ im. J. Kielanowskiego i PTZ, Warszawa, ss. 121 131. Gajęcki M., Steckiewicz J., Przewoski W. (1993). Effects of production of sows and gilts after herbal preparation application in prevention of MMA syndrome. Abstracts of 44th of EAAP. Aarhus, 16 19 August, vol. II: 438 439. Kołacz R., Bodak E., Świtała M., Gajewczyk P. (1997). Herbs as agents affecting the immunological status and growth of piglets weaned with body weight deficiency. J. Anim. Feed Sci., 6: 269-279. Kuhn G., Ender K., Thomann R., Tuchscherer M. Tuchscherer A., Stabenow B., Krüger M., Schrődl W. (2005). Eisatz von Echinacea-extrakt bei tragenden und säugenden Sauen. Arch. Tierzucht, 48: 270 282. Maciołek H. (1993). Mieszanka ziołowa dla macior do stosowania w okresie okołoporodowym. Trz. Chl., 31 (8-9): 30 32. Oetting L.L., Utiyama C.E., Giani P.A., Ruiz U.S., Miyada V.S. (2004). Efficacy of antimicrobials and herbal extracts as growth of weanling pigs. J. Anim. Sci., 82 (Suppl. 1): M108. Paschma J. (2004). Effect of using 16 herbs in diets of periparturient sows on the course of parturition and reproductive performance. Ann. Anim. Sci., Suppl., 1: 293 295. Paschma J., Wawrzyński M. (2003). Wpływ dodatku mieszanki ziołowej do dawki pokarmowej świń na parametry wzrostu, cechy rzeźne oraz wartość dietetyczną wieprzowiny. Rocz. Nauk. Zoot., 30, 1: 79 88. Peris S.I., Asensio J.J. (2002). Organic acid plus botanicals. Feed Intern., 102: 17-19. Rekiel A., Więcek J., Boruta A. (1998). Use of herbs and Zinc preparate in suckling and weaned piglets feeding. Abstracts of the 49th of EAAP, Warszawa, 24 27 August, 4: 372. Stahl C.R. (2005). Alternatives to antibiotics in feed for pigs. Pig News and Information. 26 (1): 9N -!5N. Strzelecka H., Kowalski J. (2000). Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Varley M.A. (2004). Alternatives to antibiotics growth promoters for post-weaned piglets. In: Proceedings of the Pig Veterinary Society Meeting, Cheshire, UK, 5 6 May 2004, Pig J., 54: 161 167.