MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ DEPARTAMENT WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOŚCI STRES BOJOWY. PRZYCZYNY, OZNAKI, ZAPOBIEGANIE

MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ DEPARTAMENT WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOŚCI STRES BOJOWY. PRZYCZYNY, OZNAKI, ZAPOBIEGANIE Materiał do zajęć z kształcenia obywatelskiego Warszawa 2008 7

MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ DEPARTAMENT WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOŚCI Beata Nowak STRES BOJOWY. PRZYCZYNY, OZNAKI, ZAPOBIEGANIE Materiał do zajęć z kształcenia obywatelskiego 7 Warszawa 2008

2

PLAN - KONSPEKT do przeprowadzenia zajęć z kształcenia obywatelskiego TEMAT: Stres bojowy. Przyczyny, oznaki, zapobieganie. CELE: 1. Przedstawienie stresu bojowego, jako zjawiska stale towarzyszącego żołnierzom działającym w sytuacjach ekstremalnych, sytuacjach walki. 2. Zapoznanie z głównymi źródłami stresu bojowego. 3. Zapoznanie z podstawowymi objawami stresu bojowego oraz ich wpływ na służbę wojskową. 4. Przedstawienie sposobów radzenia sobie ze stresem bojowym i przeciwdziałania jego skutkom. CZAS: 2 x 45 min. METODY: Wykład, prezentacja multimedialna, dyskusja. MATERIAŁY I ŚRODKI DYDAKTYCZNE: Foliogramy, rzutnik światła dziennego lub projektor multimedialny. MIEJSCE: Świetlica, sala wykładowa. ZAGADNIENIA: 1. Służba wojskowa poza granicami kraju stres pola walki. 2. Źródła stresu bojowego, sposoby przeciwdziałania jego skutkom. 3. Główne objawy stresu bojowego. 4. Wpływ stresu bojowego na działania i zachowania żołnierzy. 5. Następstwa ekspozycji na zdarzenia traumatyczne ASD i PTSD. 6. Metody i procedury odreagowania psychologicznego: - struktura pomocy psychologicznej w czasie i po zaistnieniu traumatycznych zdarzeń; - indywidualne metody radzenia sobie ze stresem. 7. Podsumowanie. 3

LITERATURA: 1. ANTONOVSKY A. Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Warszawa 1995; 2. BRYANT R. A. HARVEY A.G Zespół ostrego stresu, Warszawa 2003; 3. CYBUCH K. Stres pola walki, następstwa ekspozycji na zdarzenia traumatyczne (nie publikowane); 4. DUDEK B. Zaburzenia po stresie traumatycznym, Gdańsk 2003; 5. FLORKOWSKI A. GRUSZCZYŃSKI W. (red) Zdrowie psychiczne żołnierzy, Łódź 2000; 6. HERMAN J.L. Przemoc Uraz psychiczny i powrót do równowagi, Gdańsk 1999; 7. LEMANOWICZ P. DAROSZEWSKA T. Stres i pomoc psychologiczna w misjach pokojowych, Warszawa 2004; 8. LIS TURLEJSKA M. Traumatyczny stres. Koncepcje i badania, Warszawa 1998; 9. LIS TURLEJSKA M. Stres traumatyczny. Występowanie, następstwa, terapia, Warszawa 1998; 10. ROKICKI B. Straty psychiczne w działaniach bojowych (w) Zeszyty naukowe AON 1995, nr 3; 11. SĘK H. (red) Społeczna psychologia kliniczna, Warszawa 1991; 12. SELYE H. Stres okiełznany, Warszawa 1977; 13. SZYMBORSKI K. Wojna nie ma końca (w), Charaktery 2004, nr 1; 14. TRUSZCZYŃSKI O. KONOPKA L. SIKORA K. (red) Służba żołnierzy i funkcjonowanie służb państwowych wykonujących zadania w warunkach ekstremalnych, Warszawa 2004; 15. TERELAK J. F. Psychologia stresu, Warszawa 2001; 16. WOCHNA R. Lęki wojenne (w), Charaktery 2004, nr 1; 17. Foldery kieszonkowe MON - Departament Wychowania i Promocji Obronności. 4

PRZEBIEG ZAJĘĆ L.p. TREŚĆ ZAGADNIENIA CZAS WSKAZÓWKI ORGANIZACYJNO- METODYCZNE 1. CZĘŚĆ WSTĘPNA Rozpoczęcie zajęć Zapoznanie uczestników z tematem i celem zajęć CZĘŚĆ ZASADNICZA 2. ZAGADNIENIE 1. Służba wojskowa poza granicami kraju stres pola walki Kadra Zawodowa WP - zawodowa, umundurowana i wyposażona w specjalistyczny sprzęt formacja utrzymująca stałą gotowość do działań bojowych i przeznaczona do czynnego udziału w walce zbrojnej, Walka zbrojna jest formą rywalizacji, w której występuje świadome przeciwdziałanie zamiarom przeciwnika, prowadzone w warunkach stałego zagrożenia zdrowia i życia połączone z koniecznością zabijania i niszczenia. W 2008 r. w misjach poza granicami państwa brało udział - 4300 żołnierzy. Stres jest codziennym elementem życia żołnierza w trakcie pobytu na misjach poza granicami kraju. Stres to natychmiastowa reakcja organizmu na wszelkie - negatywne i pozytywne bodźce z zewnątrz. Cztery poziomy stresu: Eu-stres ( konieczny, aby dobrze wykonać daną pracę, aby być czujnym, skoncentrowanym); Stres dysfunkcjonalny (np. złe warunki pracy, nieadekwatne wynagrodzenie, zły szef, nieodpowiedzialni podwładni, itp.); Stres kumulujący ( stres życia codziennego ); Stres związany z incydentem krytycznym. Stres u żołnierzy (Crocq) to zespół reakcji psychologicznych, fizjologicznych oraz zachowań alarmowych i obronnych organizmu, wobec sytuacji zagrożenia lub skierowanej przeciwko żołnierzowi agresji. Stres bojowy reakcja normalnych ludzi na nienormalną sytuację. 5 min. 10 min. Slajd nr 1 (Folia wstęp) Slajdy nr 2-4 Slajdy nr 5-6 (Folia nr 1) 5

3. ZAGADNIENIE 2. Główne źródła stresu bojowego. Sposoby przeciwdziałania jego skutkom Służba wojskowa poza granicami kraju jest nierozerwalnie związana z działaniami w sytuacjach ekstremalnych, traumatycznych wykraczających często poza ramy zwykłych, ludzkich doświadczeń. Podstawowe źródła stresu bojowego wiążą się z: 1. Zagrożeniami militarnymi w rejonie misji; 2. Realizacją zadań mandatowych udziałem w akcjach i wydarzeniach o charakterze traumatycznym. Żagrożenia militarne w rejonach misji: Stałe niebezpieczeństwo ostrzelania; Możliwość występowania aktów terrorystycznych przy wykorzystaniu min pułapek, samochodów pułapek, bomb, zamachowców- samobójców itp.; Pozostałości ostatniego konfliktu miny, niewybuchy; Nieprzewidywalność ataków poczucie stałego zagrożenia, obawa przed cierpieniem, śmiercią, kalectwem; Trudności w rozpoznawaniu zagrożeń militarnych wynikające z rozwoju sytuacji wewnętrznej oraz konfliktów powodowanych różnicami mentalnymi; Prawdopodobieństwo przekształcenia się nieporozumień z ludnością cywilną w otwarte konflikty z użyciem broni. Realizacja zadań mandatowych. Udział w akcjach, wydarzeniach o charakterze traumatycznym: Długotrwałe napięcie psychiczne; Akcje z użyciem broni lub innych środków przemocy, widok zabitych i rannych, krwi, zniszczeń; Inne akcje: rozminowywanie, niszczenie materiałów wybuchowych, broni, amunicji; Akcje ratownicze ewakuacja i pomoc medyczna osobom rannym wykonującym takie zdania; Akcje kierowane przeciwko dużym zgromadzeniom (manifestacjom) ludności cywilnej, niekiedy z udziałem kobiet i dzieci traktowanych jako żywe tarcze ; Działanie w terenie nieznanym, z reguły nieprzyjaznym: konieczność przestrzegania prawa konfliktów zbrojnych, często przeciwko tym, którzy nie przestrzegają żadnych zasad i praw; Niewystarczająca znajomość lub lekceważenie przepisów bezpieczeństwa przy obchodzeniu się z materiałami wybuchowymi, sprzętem technicznym oraz nieuwzględnianie warunków naturalnych (charakter terenu, nawierzchni dróg, temperatury); Długotrwały wysiłek fizyczny w niektórych akcjach: brak odpoczynku i snu, ograniczenia w higienie osobistej, nieregularne spożywanie posiłków. 10 min. Slajdy nr 7-8 (Folia nr 2) 6

Minimalizowanie zagrożeń będących źródłem stresu bojowego: Utrzymywanie broni, odpowiedniego zapasu amunicji oraz opatrunków osobistych w stałej gotowości do użycia; Poruszanie się w hełmie i kamizelce kuloodpornej podczas wykonywania zadań mandatowych poza terenem bazy; Przemyślana organizacja przejazdu konwojów oraz ich systemu obserwacji i ognia; Rozbudowa umocnień polowych i schronów; Zorganizowanie ochrony i obrony rejonów dyslokacji, ograniczenie dostępu osób postronnych i samochodów, wnikliwa kontrola przesyłek, paczek, samochodów itp.; Stosowanie zasady ograniczonego zaufania wobec osób obcych (również wobec dzieci!) a także stosunkowo dobrze znanych, ale spoza kontyngentu np. lokalnych pracowników cywilnych, ograniczanie ich dostępu do newralgicznych obiektów i ważnych urządzeń (stanowisk dowodzenia, magazynów broni, materiałów wybuchowych, amunicji, urządzeń łączności); Systematyczne szkolenie podwładnych w zakresie samopomocy i pomocy medycznej oraz psychologicznej; Obserwowanie otoczenia i podwładnych (kolegów), ostrzeganie o grożącym niebezpieczeństwie, osłanianie (ubezpieczenie) ich podczas działań; Wnioskowanie o zagrożeniach na podstawie zachowania podwładnych (kolegów); Udzielanie kolegom pomocy w potrzebie poszkodowanym, rannym, zagrożonym w różny sposób wg generalnej zasady; nikogo nie pozostawiamy bez pomocy; Ścisłe i bezzwłoczne realizowanie rozkazów, zadań i planów działania; poruszanie się wyłącznie po wyznaczonych i nakazanych drogach; Utrzymanie stałej łączności z przełożonym (oficerem dyżurnym/operacyjnym) Ograniczanie kontaktów z miejscową ludnością do skali absolutnie niezbędnej; unikanie sporów i zbyt radykalnych reakcji wobec lokalnych władz i ludności; Wymiana doświadczeń i informacji nt. zachowań ludności cywilnej, tradycji oraz lokalnych zwyczajów; Okazywanie szacunku wobec lokalnych praw, zwyczajów i tradycji zwłaszcza religijnej; Niezbliżanie się do najświętszych miejsc kultu religijnego poza granice przyjęte i uznawane przez strony (niezapuszczanie się w te miejsca, nawet w warunkach dynamicznie prowadzonych akcji); Slajdy nr 9-11 (Folia nr 3-4) 7

Traktowanie z najwyższą ostrożnością miejsc i rejonów, w których powinni być ludzie, lecz ich nie ma, zwłaszcza jeśli nie ma tam dzieci (takie okoliczności mogą sygnalizować, że w danym rejonie jest przygotowana zasadzka); Stałe prowadzenie rozpoznania oraz wymiany informacji, doświadczeń nt. rozwoju sytuacji z innymi partnerami; Unikanie działań pochopnych podejmowania zbędnego ryzyka, nieprzemyślanego użycia broni lub innych środków przemocy, akcji niezaplanowanych bez odpowiedniego zabezpieczenia, wsparcia; Zbieranie i analizowanie doświadczeń w tym rozpoznawczych informacji o terenie, działaniu zorganizowanych grup oporu i przebiegu manifestacji osób cywilnych; Dokładne planowanie i zabezpieczenie akcji; Koncentrowanie się podczas działań na wykonywaniu zadań zgodnie z planem ale z jednoczesną psychiczną gotowością do działania w sytuacji nieprzewidzianego obrotu zdarzeń; Każdorazowo po drastycznym, traumatycznym wydarzeniu, akcji, korzystanie z dostępnych form odreagowania silnych emocji (rozmowa z zaufanym kolegą, przełożonym, kapelanem, psychologiem, defusing, odprawa po akcji); Prowadzenie stałego monitoringu stanu psychicznego nastrojów, morale stanów osobowych; Szybkie i adekwatne do potrzeb reagowanie na wszelkie negatywne zjawiska; Organizowanie systematycznych spotkań przełożonych z podwładnym, wysłuchiwanie skarg, wniosków, propozycji (najprostszy sposób poznania problemów nurtujących pododdziały); Systematyczne szkolenie, przypominanie i informowanie żołnierzy o zagrożeniach wynikających z niewłaściwego obchodzenia się z materiałami wybuchowymi, sprzętem technicznym oraz ryzykownego prowadzenia pojazdów mechanicznych; Omówienie z przełożonymi, kapelanem psychologiem, rozterek i wątpliwości natury etyczno moralnej w celu zrozumienia, zaakceptowania złożoności sytuacji polityczno militarnej w rejonie misji; Stosowanie prostych technik relaksacyjnych rozluźniających, dotleniających, uspokajających; Dbałość na ile to tylko możliwe o regenerację sił fizycznych i psychicznych (sen, drzemka, kąpiel, sport, rozrywka. Slajdy nr 9-11 (Folia nr 3-4) 8

4. ZAGADNIENIE 3. Główne objawy stresu bojowego Wojna jest bardziej stresogenna niż najcięższy z treningów. Dobra kondycja psychiczna i fizyczna pomaga w radzeniu sobie ze stresem, lecz nie uwalnia od odczuwania strachu i innych nieprzyjemnych doznań przed, w czasie i po walce. Zespół tych symptomów nazywa się WYCZERPANIEM WALKĄ i jest naturalnym wynikiem wykonywania trudnych zadań w ekstremalnych, zagrażających życiu warunkach. Objawy fizyczne i zmiany w zachowaniu: Silne napięcie mięśni aż do odczuwania bólu, dygotanie, nerwowość ruchów, niemożność usiedzenia w jednym miejscu, niezgrabność i brak precyzji w działaniu; Nadwrażliwość na bodźce podrywanie się z przerażeniem z powodu nagłego, głośnego dźwięku lub gwałtownego ruchu; Zimny pot, suchość w ustach, bladość skóry, trudności ze skupieniem; Kołatanie serca, zawroty głowy, poczucie bycia skołowanym; Poczucie braku tchu w piersiach, zbyt szybki oddech, mrowienie w kończynach; Skurcze i drętwienia; Rozstrój żołądka, mogą występować wymioty; Wypróżnianie się i/lub moczenie w sytuacji nagłego zagrożenia; Rozwolnienie lub zatwardzenie, częste oddawanie moczu Znużenie: poczucie bycia zmęczonym, wypompowanym, wykonywanie najmniejszych ruchów z wielkim wysiłkiem; Poczucie bycia nieobecnym, uporczywe wpatrywanie się w dal. Psychiczne objawy: Niepokój: rozstrojenie nerwowe, poczucie udręczenia, oczekiwanie na najgorsze; Drażliwość: przeklinanie, narzekanie, wybuchowość; Trudności w skupieniu uwagi, w przypomnieniu sobie szczegółów; Trudności w myśleniu, mówieniu, komunikowaniu się z innymi; Trudności w zasypianiu, budzenie się z powodu koszmarów sennych; Smutek, zgryzota, płaczliwość; Ciągłe rozpamiętywanie np. śmierci, ran odniesionych przez kolegów, uniemożliwiające dalsze działanie; Wyrzuty sumienia z powodu popełnionych błędów lub uporczywe rozpatrywanie tego, co powinno się wtedy zrobić a nie zrobiło; Poczucie opuszczenia przez dowódców lub kolegów z pododdziału; Zachwianie poczucia pewności siebie i zaufania do pododdziału. 15 min. Slajd nr 12 Slajd nr 13 Slajd nr 14-15 9

5. ZAGADNIENIE 4 Wpływ stresu bojowego na działania i zachowania żołnierzy. Podstawowe zachowania w stresie wojennym: 1. Adaptacja pozytywne zachowania stresowe Zjednoczenie się jednostki; Lojalność w stosunku do kolegów, przełożonych, identyfikacja z jednostką; Poczucie elitarności; Poczucie misji; Podwyższona tolerancja na trudy, niewygody, ból i rany; Poczucie celu; Akty heroizmu, odwagi, samopoświęcenia. 10 2. Dysfunkcjonalne zachowania stresowe Zmęczenie walką; Nieracjonalne i przestępcze zachowania; ASD, PTSD. Niemożność uporania się ze stresem przejawia się w działaniach żołnierza i jego poziomie funkcjonowania. Stanowi zagrożenie dla niego samego, kolegów jak i osób oczekujących pomocy. 6. ZAGADNIENIE 5 Następstwa ekspozycji na zdarzenia traumatyczne ASD i PTSD Badania potwierdzają, że udział świadków/uczestników zdarzeń traumatycznych nie jest obojętny dla osób ich doświadczających i może negatywnie wpływać na sprawność funkcjonowania, stan zdrowia i może prowadzić do zaburzeń pourazowych (ASD, PTSD). Rozpoznanie zaburzeń po stresie traumatycznym, opiera się na kilku kryteriach. Podstawowe z nich to: osoba doświadczyła, była świadkiem lub została skonfrontowana ze zdarzeniem, w którym ktoś poniósł śmierć, doznał poważnych obrażeń lub istniała groźba śmierci, obrażeń; reakcję osoby na to zdarzenie charakteryzuje intensywny strach, bezradność, przerażenie lub odraza. ASD Zespół Ostrego Stresu: Czas trwania: do 30 dni po zdarzeniu; Objawy: dysocjacja (odrętwienie, zredukowana świadomość, depersonalizacja, derealizacja, amnezja); ponowne doświadczanie urazowego zdarzenia; unikanie myśli, uczuć lub miejsc; pobudzenie, wyraźny niepokój; upośledzenie funkcjonowania. 15 min. 10 min. Slajdy nr 16-17 (Folia nr 6) Slajd nr 18-20

PTSD Zespół Stresu Pourazowego: Czas trwania: co najmniej 1 miesiąc po urazie; Objawy: ponowne doświadczanie urazowego zdarzenia (wymagany charakter intruzywny); unikanie myśli, uczuć, rozmów, wyobcowanie, ograniczony zakres przeżywanych emocji, poczucie ograniczonej przyszłości; pobudzenie (nadmierna czujność, bezsenność, podwyższona reakcja przestrachu, podatność na irytację, trudności z koncentracją). Zespół stresu ostrego a inne zaburzenia zachowania: 1. Depresje 2. Fobie 3. Narkomania (lekomania) 4. Alkoholizm 5. Dysfunkcje seksualne 6. Próby samobójcze 7. Syndrom ocalonego Slajd nr 21 7. ZAGADNIENIE 6 Metody i procedury odreagowania psychologicznego 15 min. Piramida pomocy psychologicznej 1. Radzenie sobie ze stresem, umiejętności nabyte - indywidualne metody odreagowania stresu 2. Psychologiczna pomoc koleżeńska oraz wsparcie społeczne ze strony kolegów, przełożonych, i innych osób 3. Defusing rozbrojenie sytuacji krytycznej przez przygotowanych przełożonych oraz kolegów (PEERS) 4. Odprawa z elementami wentylacji emocji. 5. Debriefing prowadzony przez psychologów lub inne przygotowane osoby 6. Terapia w warunkach polowych 7. Terapia w warunkach szpitalnych. 1. Indywidualne metody i sposoby radzenia sobie ze stresem bojowym pamiętaj, że znużenie walką jest normalne i inni też go doświadczają; weź głęboki oddech, rozruszaj ramiona, aby zredukować napięcie; skup się na wypełnieniu najbliższego zadania, jakie stoi przed twoją grupą; postaraj się sprawiać wrażenie spokojnego i opanowanego, mającego wszystko pod kontrolą; nastaw się na to, że dalej będziesz wykonywał swoje obowiązki, skup się na dobrze wyuczonym zadaniu i wyćwiczonych umiejętnościach, postępuj zgodnie z wytycznymi; Slajd nr 22 Slajd nr 23-25 (Folia nr 7) 11

myśl o sobie, że jesteś w stanie osiągnąć cel, rozmawiaj o tym; pozostań w kontakcie z innymi członkami grupy, rozmawiajcie; opieraj się na faktach: nie wyciągaj pochopnych wniosków, nie wierz plotkom i pogłoskom; kiedy będzie to możliwe (przy zachowaniu warunków bezpieczeństwa i biorąc pod uwagę warunki taktyczne wykonania zadnia): pij dużo wody i dziel się z innymi, przygotuj posiłek i podziel się nim, osusz się, ochłodź bądź rozgrzej jeżeli to konieczne, umyj się, ogol, zmień ubranie, wyczyść broń, użyj znanej ci i sprawdzonej techniki relaksacyjnej żeby się rozluźnić, złap kilka godzin snu lub drzemki (wskazane co najmniej 4 godziny snu jeśli to możliwe), rozmawiaj o tym co się wydarzyło, spróbuj spojrzeć na to z perspektywy, wyjaśnij wszelkie niejasności i wyciągnij z tego dla siebie jakąś lekcję, spróbujcie żartować na ten temat, nabrać dystansu podziel się swoimi ciężkimi przeżyciami, przegadaj z kimś swoje obawy, szczerze porozmawiaj z zaufanym kolegą, kapelanem lub inną osobą, do której masz zaufanie, w czasie wolnym wykonuj czynności, które cię relaksują, zadbaj o stan swojego ekwipunku uporządkuj rzeczy, dociągnij paski oporządzenia, itp. jeżeli odpoczynek nie zniweluje oznak wyczerpania walką powiedz o tym swojemu, dowódcy lub lekarzowi. 2. Grupowe metody odreagowania stresu pola walki Defusing rozbrojenie sytuacji krytycznej przez przygotowanych przełożonych (ang. rozbrojenie, stępienie). Jest to metoda pomocy psychologicznej, sprowadzającą się do odreagowania silnych emocji i napięć spowodowanych udziałem w szczególnie dramatycznych wydarzeniach. Zasadnicze cele defusingu: Zniwelowanie skutków przeżytego stresu, przywrócenie równowagi i zdolności do dalszego działania; Ocena stanu psychicznego (emocjonalnego) żołnierzy; Zapobieganie wystąpieniu zespołu stresu pourazowego. Cele te osiąga się poprzez rozmowę w grupie (zespole, drużynie, pododdziale). Rozmowa ta daje możliwość ujścia nagromadzonych w stresie emocji oraz unormalnienia reakcji (wszystkie te reakcje są normalne na nienormalną sytuację). Slajd nr 26 Slajdy nr 27-29 12

3. Podstawowe zasady organizacji terapii ofiar stresu walki w czasie prowadzenia działań zbrojnych nieskomplikowane metody, możliwie proste warunki; usytuowanie polowych punktów terapeutycznych w pobliżu linii frontu; zakwaterowanie w spartańskich warunkach, najlepiej w namiotach wojskowych; porządek dnia pobytu organizować wg klasycznych reguł wojskowych: pobudka, ćwiczenia fizyczne, zajęcia z musztry, sprzątanie, kontrole capstrzyk. W ten sposób demonstrować, że sytuacja jest normalna i czasowo ograniczona; w fazy odpoczynku i czynności o charakterze wojskowym wkomponować zajęcia terapeutyczne, indywidualne i grupowe; wszystkie zajęcia powinny być organizowane i nadzorowane przez kadrę zawodową np. rekonwalescentów lub lekko rannych; ograniczać podawanie środków farmakologicznych; po zakończonej terapii zapewniać powrót do macierzystych pododdziałów, a żołnierzy tych pododdziałów przygotować, aby powrót rekonwalescentów odbywał się bez uprzedzeń i złośliwości; na okres terapii pozostawiać umundurowanie, wymagać zachowania zgodnego z regulaminami wojskowymi, obciążać obowiązkami. 8. ZAGADNIENIE 7 Podsumowanie Zawód żołnierza ze względu na charakter służby i wymagania zalicza się do zawodów trudnych i niebezpiecznych. Żołnierze objęci są interdyscyplinarnym szkoleniem zawodowym, które opiera się na założeniu, że człowiek przygotowany na mogące wystąpić zagrożenia, ma większe szanse, żeby je przeżyć To jak postrzegamy sytuacje i jak radzimy sobie ze stresem, zależy od wielu czynników: Istnieją wrodzone różnice w podatności ludzi na stres. Obycie z sytuacjami stresującymi zwiększa umiejętność radzenia sobie z nim. Ułatwieniem jest dokładna i prawdziwa wiedza o realnym zagrożeniu związanym z sytuacją. Sytuacje zasadniczo są mniej stresujące, jeśli potrafimy je kontrolować. Znacznie łatwiej jest radzić sobie ze stresem i reakcjami, które on powoduje, jeśli ma się wiedzę na temat własnych zachowań oraz nadzieję na pomoc innych. 10 min. Slajdy nr 30-31 (Folia nr 8-9) Slajd nr 32 (Folia nr 10) Slajd nr 33 13

Strategia radzenia sobie z negatywnymi skutkami stresu bojowego, polegająca na zmianach środowiska, które ograniczą liczbę i intensywność płynących ze środowiska stresorów jest w przypadku sytuacji stresu wojennego niemożliwa, stąd należy zapobiegać występowaniu niekorzystnych konsekwencji stresu bojowego poprzez skuteczne zarządzanie stresem. Podstawą zarządzania stresem jest Edukacja! wiedza na temat: stresu, w tym traumatycznego, bojowego, objawów, konsekwencji; szkolenia teoretyczne i praktyczne np. zaszczepianie stresu; wiedza z zakresu sposobów radzenia sobie ze stresem; znajomość najprostszych technik relaksacyjnych. Slajd nr 34 14

SKRYPT DO KONSPEKTU Stres bojowy przyczyny, oznaki, zapobieganie 15

16

WSTĘP Tematyka stresu zawodowego żołnierzy biorących udział w operacjach pokojowych jest bardzo obszerna. Obejmuje trzy główne obszary związane ze zdrowiem psychicznym. Po pierwsze są to typowe stresory związane z wykonywaniem czynności służbowych w warunkach dyskomfortu, deprywacji działań w warunkach obcych. Po drugie, wzrastające napięcie podczas tych działań sprzyja wyczerpaniu pod wpływem stresu, co prowadzi do zespołu wypalenia zawodowego. Trzeci obszar związany jest z funkcjonowaniem psychicznym w trakcie i po uczestniczeniu w szczególnie urazowych sytuacjach, w których dochodzi do zagrożenia życia, bycia świadkiem makabrycznych wydarzeń. Główną treścią konspektu są zagadnienia związane z trzecim obszarem, który bezpośrednio wiąże się z tematem szkolenia. Doświadczenia pracy z żołnierzami pokazują, że tematyka stresu zawodowego żołnierza jest z jednej strony powszechnie znana, z drugiej często opiera się na stereotypach, uogólnieniach, wiedzy potocznej, filmowej. Lekceważy się znaczenie przygotowania psychicznego do działań w stresie bojowym, często uznając reakcje stresowe za słabość czy chorobę psychiczną.cel szkolenia opiera się na założeniu, że człowiek przygotowany na mogące wystąpić zagrożenia ma większe szanse, żeby je przeżyć i prawidłowo funkcjonować. 17

ZAGADNIENIE 1 Siły Zbrojne Rzeczpospolitej Polskiej przeznaczone są do zapewnienia obrony państwa przed atakiem militarnym. Zgodnie z wymogami współczesnego pola walki są przystosowane do wykonywania zadań operacyjnych i taktycznych w skomplikowanych warunkach pogodowych i bojowych. Dysponują dużą siłą ognia, manewrowością, ruchliwością i odpornością na uderzenia przeciwnika. Ze struktur SZ RP wydzielane są kontyngenty pełniące służbę w najodleglejszych zakątkach świata. Profesjonalizm i zaangażowanie żołnierzy uczestniczących w tych trudnych i często niebezpiecznych przedsięwzięciach powoduje, że wśród państw Unii Europejskiej jesteśmy największym kontrybutorem misjonarzy. Polscy misjonarze ponoszą główny ciężar udziału w operacjach pokojowych NATO w Kosowie (KFOR), Bośni i Hercegowinie (SFOR) oraz w operacjach wsparcia pokoju UNIDOF i UNIFIL. Nasi żołnierze stanowią podstawowy komponent lądowy misji w Afganistanie. Udział w takich misjach to nie tylko wypełnianie międzynarodowych zobowiązań, ale także zdobywanie niezwykle cennych doświadczeń bojowych: działania w układzie międzynarodowym, w oddaleniu od własnego terytorium, w warunkach całkowitej autonomiczności, w warunkach zagrożenia życia i zdrowia. W 2008 r. w misjach pokojowych służyło ponad 4 tys. żołnierzy. Charakter służby wojskowej w dużej mierze obejmuje warunki działania w sytuacjach trudnych, ekstremalnych. Niezależnie czy żołnierz bierze udział w akcji, patrolu, czy jest w stanie czuwania nieustannie narażony jest na rozmaite zagrożenia, przeciążenia, utrudnienia, deprywacje, sytuacje konfliktowe. Istotnym, charakterystycznym czynnikiem służby wojskowej jest stres bojowy wynikający z uczestniczenia w sytuacjach, które wiążą się z zagrożeniem życia, fizycznej integralności, z widokiem ciał ofiar, rannych, ogromu zniszczeń, z odpowiedzialnością za życie i zdrowie kolegów, z bezsilnością. ZAGADNIENIE 2 Do najbardziej obciążających źródeł stresu bojowego należą sytuacje związane z działaniami militarnymi. Najważniejsze z nich to: - niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia (obawa przed cierpieniem, kalectwem); - stałe poczucie zagrożenia; - obawa o ataki terrorystyczne; - pozostałości po poprzednich konfliktach np. miny; - widok rannych, zabitych, zniszczeń; - konieczność zadawania śmierci; - utrzymywanie stałej gotowości bojowej. Każdemu zagrożeniu życia, zdrowia towarzyszy strach. Każdy odczuwa strach. W trakcie realizacji zadania bojowego uczucie to maleje a w miarę doświadczenia obniża się. Na opanowanie strachu istotny wpływ ma: zorientowanie się, że w pierwszych doświadczeniach bojowych występowała tendencja do przeceniania wielkości osobistego zagrożenia; pozytywne znaczenie sukcesu równoważy negatywne emocje związane z doświadczeniem zagrożenia. Działaniom bojowym towarzyszy wysokie i zmienne tempo działań prowadzonych na lądzie, powietrzu, wodzie w trudnych warunkach atmosferycznych. Wokół zgliszcza, ranni, huk, krzyk, brak wody, wygód, snu, stałe napięcie. W trakcie operacji pokojowych szczególnie stresogenne są: konieczność zadawania śmierci jako sytuacja wywołująca konflikt moralny i silną frustrację, dwuznaczność; niepewność związana z celem misji, jej czasem trwania; bezsilność i ograniczenia w podejmowanych działaniach. Sytuacje takie mogą doprowadzać do skrajnego wyczerpania. Duże znaczenie ma zatem, stopień przygotowania żołnierza do funkcjonowania w warunkach bojowych tj. wykształcenia wysokiej odporności fizycznej i psychicznej. 18

ZAGADNIENIE 3. Wojna jest bardziej stresogenna niż najcięższy z treningów, poligonów. Bycie świadkiem uczestnikiem sytuacji, która zagraża życiu, zdrowiu własnemu lub najbliższych, powoduje zawsze reakcję organizmu. Podlegają temu zjawisku wszyscy uczestnicy walki. Reakcje i objawy są bardzo różnorodne. Najważniejsze objawy wyszczególnione są w konspekcie. W trakcie omawiania objawów należy podkreślić fakt, że każdy z tych objawów to reakcja normalnych ludzi na nienormalną sytuację. Warto, też zwrócić uwagę słuchaczy na to, że wielu żołnierzy w trakcie sytuacji walki odczuwa takie symptomy, jednakże jest w stanie walczyć i wykonywać swoje obowiązki. ZAGADNIENIE 4 Stres bojowy jako skrajne zagrożenie powoduje różne reakcje, czasem do głosu dochodzą nieznane wcześniej uczucia. Ta różnorodność zachowań jest normalna, gdy istnieje ryzyko utraty zdrowia, życia. Człowiek nie jest w stanie całkowicie wyeliminować strachu o własne bezpieczeństwo. Pojawiają się zachowania skrajne, takie jak niesubordynacja, nadużywanie siły, dopuszczanie się okrucieństw. W literaturze dominują prace dotyczące żołnierzy, których zachowania w wyniku oddziaływania stresu bojowego podważało profesjonalizm i naruszało dyscyplinę wojskową. Mało jest doniesień odwołujących się do czynników wspomagających żołnierzy z radzeniem sobie ze stresem pola walki i dobrze funkcjonujących po powrocie z misji, mimo udziału w traumatycznych sytuacjach. Jedną z takich zmiennych jest poczucie sensowności, które ma bezpośredni wpływ na ocenę pozytywną lub negatywną operacji pokojowej. Inną cechą wspomagają prawidłowe funkcjonowanie w stresie bojowym jest altruizm chęć pomagania innym. Powody wstąpienia do wojska i zgłaszania się do uczestnictwa w misjach pokojowych rozciągają się od szlachetnych do przyziemnych. System wartości, nowe poglądy na siebie i przyszłość mogą mieć znaczny wpływ na funkcjonowanie w trakcie jak i po zakończeniu zdarzenia bojowego. Dokładny wpływu stresu pola walki na działania żołnierzy slajd 15-16 ZAGADNIENIE 5 Naturalną reakcją na stres pola walki jest ASD ostre zaburzenie stresowe - krótkotrwałe zaburzenie doświadczane podczas lub bezpośrednio po urazie, trwa co najmniej dwa dni, zanika w ciągu 4 tygodni po zdarzeniu traumatycznym. Objawy ASD pojawiają się natychmiast i mogą same zaniknąć lub z czasem przejść w PTSD. Jedną z najpoważniejszych psychicznych konsekwencji stresu pola walki jest zespół stresu pourazowego (PTSD) szczególna postać zaburzeń będących reakcją na stresujące wydarzenia lub sytuacje wyjątkowe zagrażające lub katastroficzne występujące u normalnych, zdrowych ludzi. W przypadku PTSD początkowe symptomy, typowe dla uczestników doznających traumy wojennej (ASD), takie jak nadmierna czujność, niepokój nasilają się a w ślad za nimi pojawiają się nawracające uporczywe myśli i unikanie sytuacji. Ryzyko rozwoju PTSD i innych zaburzeń rośnie wraz z aktywnym uczestnictwem w walkach i długością trwania misji. Ponadto wpływ mają: wcześniejsza historia deficytów zdrowia psychicznego, płeć żeńska, pochodzenie ze środowisk słabych ekonomicznie, bezrobocie, posiadanie licznej rodziny. Obok PTSD, do głównych problemów żołnierzy uczestniczących w walkach należą: - depresje; - agresja; - nadużywanie substancji psychoaktywnych; - izolacja społeczna; - myśli i czyny samobójcze. Nasilenie powyższych symptomów zwiększa ryzyko dysfunkcji w sferze zawodowej, społecznej, rodzinnej. 19

ZAGADNIENIE 6 Wyjazd na misję, to przeniesienie się do odrębnego świata, gdzie wszystko jest inne, począwszy od krajobrazu, klimatu, trybu życia, a skończywszy na zadaniach służbowych. W Afganistanie, Iraku, największe niebezpieczeństwo stanowią zasadzki, zagrożenie ostrzałem, wypadkiem drogowym podczas patroli, konwojów, zadań wykonywanych poza bazą. Właśnie w tych najtrudniejszych sytuacjach, gdy może zdarzać się, że psychika odmówi posłuszeństwa, należy kontrolować wydarzenia, wiedzieć co się z nami dzieje i co należy robić. Działanie w sytuacjach ekstremalnych, skrajnych, na granicy życia i śmierci to szczególna umiejętność pełnego panowania nad własną psychiką, fizjologią. By to osiągnąć potrzebne jest połączenie obszernej wiedzy teoretycznej z doświadczeniem. Omawiając piramidę odreagowania psychologicznego w czasie i po zaistnieniu sytuacji o wysokiej stresogenności podkreślić należy, że podstawę piramidy tworzą indywidualne umiejętności i sposoby radzenia żołnierza ze stresem. Stąd tak ważny jest dobór odpowiednich ludzi, sprawdzenia ich predyspozycji. Kolejno rozpoczyna się budowanie zespołu zżytych ze sobą zawodowców. Drużyna czy pluton powinny działać jak rodzina. Taki mały team wytwarza bowiem mechanizmy obronne. Ważne jest, aby dowódcy nauczyli się być nie tylko wzorami do naśladowania, ale też tzw ojcami, pomagając rozwiązywać najważniejsze problemy, opierając się na zasadzie bezwzględnego zaufania, otwartości i przyzwolenia na działania. Jeżeli w takim zespole pojawią się straty np. ktoś jest ranny, ktoś zginął, możliwe, że przeprowadzenie defusingu, wentylacji emocji, pozwoli przywrócić stan gotowości bojowej. Żołnierze są przygotowani do tego, że będą zabijani, że mogą ponosić straty, że kolega może być zabity lub ranny. Dopiero, gdy nie radzą sobie z czymś, potrzebna jest interwencja zespołu kryzysowego. Grupa składająca się z psychologa, psychiatry, terapeutów nie później niż w ciągu 72 godzin powinna dotrzeć do żołnierzy by pomóc im ujawnić i odreagować emocje związane z traumą. Istotne dla kolejności działań jest prowadzenie pierwszego etapu terapii osób z objawami zaburzeń na terenie pododdziału. Istotą terapii jest nie zrywanie kontaktu z rzeczywistością wojskową, nie izolowanie żołnierzy od macierzystej grupy. Jest to najbardziej racjonalny sposób na pokonanie stresu bojowego. Co powinieneś robić jeśli przeżyłeś zdarzenie traumatyczne? Koncentruj się na swoich doświadczeniach w innych trudnych sytuacjach, z którymi sobie poradziłeś, przypomnij sobie jak sobie poradziłeś i co pozwoliło ci przetrwać; Myśl o przyszłości, planuj co zrobisz jak wrócisz; Kontaktuj się z rodziną tak często, jak możesz; Dostarczaj swojemu organizmowi wystarczające ilości jedzenia, picia i snu; Nie zażywaj substancji odurzających; Mów szczerze o swoich uczuciach; Powstrzymaj się od oskarżania innych lub podejmowania ważniejszych decyzji; Nie obwiniaj się. Otwórz się na ludzi i spędzaj z nimi czas; Uprawiaj regularnie ćwiczenia fizyczne (bieganie, siłownia); Nie izoluj się od otoczenia, przebywaj w towarzystwie innych; Wiedz, że twoje reakcje w sytuacji stresu nie są ani nadzwyczajne ani nienormalne; Kontaktuj się z psychologiem, kapelanem; Zachowaj poczucie humoru. 20 Zasady prowadzenia defusingu: Należy przeprowadzić go jak najszybciej po zaistnieniu zdarzenia (do 8 godz. po, jednak nie później niż w pierwszej dobie po zdarzeniu); Defusing powinien prowadzić bezpośredni przełożony (d-ca drużyny, plutonu), będący jednoceśnie uczestnikiem zdarzenia; Zasadniczą treść defusingu stanowi relacja uczestników zdarzenia, koncentrująca się na udzieleniu odpowiedzi na następujące pytania: gdzie byli w istotnych momentach wydarzenia; co wówczas robili (także jaka była ich rola); co w tym czasie myśleli;

co odczuwali; co robili aby opanować sytuację, co wymknęło się spod kontroli; jakie wnioski płyną z przebiegu zdarzeń; indywidualnie i dla zespołu; co czują teraz po zakończeniu akcji; W czasie defusingu nie wolno dokonywać oceny postępowania i reakcji innych; Każdy mówi za siebie, o własnych odczuciach, przeżyciach i reakcjach; W defusingu ważne jest uporządkowanie informacji oraz próba wyjaśnienia zachowań poszczególnych uczestników zdarzenia; Przebieg, treść relacji i zachowania uczestników defusingu mają charakter poufny; Defusing powinien być prowadzony w bezpiecznym miejscu, gdzie uczestnicy będą mieli zapewniony spokój oraz brak zakłóceń ze strony osób postronnych. Schemat przebiegu defusingu Cele: wentylacja emocji, szybkie redukowanie ostrych reakcji stresu traumatycznego oraz ograniczenie jego negatywnych skutków; przekonanie uczestników, że przeżyte doświadczenie i uwolnione emocje są normalne wobec zaistniałych wydarzeń; pomoc w odzyskaniu równowagi duchowej i powrocie do zwykłych obowiązków; odtworzenie sieci stosunków społecznych i systemu wsparcia społecznego w pododdziale, aby nikt nie izolował się i nie czuł się odizolowany. Charakter: rozmowa uczestników wydarzenia traumatycznego Miejsce przeprowadzenia w bezpiecznym rejonie, najlepiej w pobliżu miejsca zdarzenia. Kiedy? jak najszybciej (najlepiej w okresie pierwszych 8 godzin), generalnie w czasie pierwszej doby po wydarzeniu. Uczestnicy: osoby uczestniczące w zdarzeniu, tj. obsługa, załoga, drużyna (bez obecności osób trzecich wyjątek może stanowić osoba prowadząca). Wielkość grupy: Optymalnie 4-8 osób (tj. obsługa, załoga, drużyna) Prowadzenie: Przygotowani przełożeni lub koledzy (może to być także psycholog, terapeuta, lekarz) Fazy defusingu Faza I wprowadzenie prowadzący objaśnia przebieg defusingu, zwraca uwagę na zasadę poufności, szczerości i wzajemnego zaufania. Podkreśla rolę wzajemnego wsparcia i zaufania w pododdziale. Faza II wymiana spostrzeżeń i opinii uczestnicy omawiają przebieg wydarzenia, opisują swoje reakcje i wyrażają opinie (nie oceny!). Wskazane jest aby wypowiadali się wszyscy, choć w dowolnej kolejności. Faza III zakończenie Podkreślenie, że wszystkie zaobserwowane u siebie reakcje oraz uczucia mają normalny, naturalny charakter. Niektórzy z uczestników mogą wymagać dłuższej rozmowy. ZAGADNIENIE 7 Podsumowaniem niech będzie prosta zależność - im lepiej żołnierze przygotowani są do swej roli, tym rzadziej występują wśród nich zaburzenia stresowe. Praca nad psychiką, nauka reagowania, gdy zetkną się z objawami stresu bojowego, powinna być prowadzona od etapu selekcji do wkomponowania w system szkolenia wojskowego. 21

NOTATKI 22

W działalności wychowawczej prowadzonej w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej istotną rolę odgrywa edukacja obywatelska żołnierzy, która realizowana jest poprzez programowe kształcenie obywatelskie. Kształcenie obywatelskie obejmuje między innymi wiedzę o funkcjonowaniu państwa i jego instytucjach, polityce zagranicznej, wewnętrznej, społecznej, oświatowej, gospodarczej i obronnej, systemie prawnym oraz prawach i obowiązkach obywateli, a także prawach i obowiązkach żołnierzy. 1. Zasadniczym celem kształcenia obywatelskiego żołnierzy jest: a) ugruntowanie świadomości obronnej; b) zrozumienie polskiej racji stanu i interesów narodowych; c) pełna akceptacja gotowości do ponoszenia ofiar i dobrowolnych ograniczeń dla ochrony i obrony najwyższych wartości niepodległości, suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz wolności i praw obywatelskich; d) ukształtowanie pozytywnych postaw współdziałania sojuszniczego; e) kształtowanie postaw etycznych i moralnych żołnierzy, zaangażowania w służbie oraz karności i zdyscyplinowania; f) zapobieganie patologiom społecznym. 2. W procesie kształcenia obywatelskiego należy odwoływać się do: a) wartości konstytucyjnych wolności i praw obywatelskich, reguł państwa prawa, poszanowania własności, wartości ustroju demokratycznego, idei samorządności, sprawiedliwości społecznej, niepodległości i suwerenności państwa; b) tradycji narodowych i oręża polskiego; c) uniwersalnych wartości leżących u podstaw cywilizacji europejskiej, w szczególności: wolności, równości, tolerancji, pokoju, prawdy; d) zasad etyki i honoru żołnierza. (Metodyka kształcenia obywatelskiego żołnierzy w czynnej służbie wojskowej, Warszawa 2008) www.wojsko-polskie.pl www.mon.gov.pl