Bożena Bartoszewicz-Fabiańska Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku
Zautomatyzowany katalog biblioteczny Najistotniejsze problemy zautomatyzowanego katalogu bibliotecznego wiążą się z: przestrzeganiem pełnych ujednoliconych krajowych zasad katalogowania (doboru i formułowania haseł, opisu bibliograficznego, budowy katalogu); wyborem wspólnego języka (-ów) informacyjno-wyszukiwawczego (-ych) dla charakterystyki rzeczowej dokumentów; zaimplementowaniem w systemie ujednoliconego zintegrowanego formatu opisu danych bibliograficznych wszystkich typów dokumentów; możliwościami systemu w zakresie: - przejmowania opisów dokumentów, - obsługi kartoteki haseł wzorcowych.
Na brak pełnych krajowych zasad katalogowania o czym pisał w swojej publikacji Andrzej Padziński,[1] w zasadzie osoby tworzące katalogi lokalne w swoich bibliotekach publicznych nie mają wpływu. [1] A. Padziński, Stosowanie polskich norm w zautomatyzowanych katalogach bibliotecznych. Warszawa, 2000
Możemy jednak założyć, że: tworzymy w swoich lokalnych bibliotekach wspólny katalog wszystkich typów dokumentów (niezależnie od wydzielonych kolekcji); przejmujemy na ile to możliwe - gotowe rekordy bibliograficzne, co obniża koszty katalogowania; wykorzystujemy khw do kopiowania haseł i do wyszukiwania w bazie katalogowej; za podstawowy język informacyjno-wyszukiwawczy przyjmujemy JHP BN.
Najnowsze wersje systemu MAK pozwalają m.in. na: wyszukiwanie przez warianty haseł oraz przez hasła związane (czyli odsyłacze ogólne i uzupełniające z podwiązanej bazy khw); pobieranie opisów w postaci wymiennej ISO 2709 z INTERNET-u: z baz Biblioteki Narodowej, posadowionych w MAK-u WWW, poprzez KARO z INNOPAC-a i NUKAT-u oraz przez FIDKAR; eliminację z khw martwych odsyłaczy; wymianę pól wg kartoteki wzorcowej; dołączenie do rekordów bibliograficznych dowolnych plików np. graficznych czy dźwiękowych.
Integracja baz, zintegrowana baza danych Podjęta próba zintegrowania i uporządkowania struktury bazy katalogowej w formacie MARC 21 ma na celu przede wszystkim usprawnienie przejmowania danych i dążenie do ich możliwej spójności na poziomie formatu. W wielu bibliotekach, pracujących w systemie MAK (w tym publicznych) tworzone są odrębne bazy katalogowe dla różnych typów dokumentów, projektowane w różnym czasie, nacechowane indywidualnymi rozwiązaniami w związku z różną interpretacją formatu, bo niezależnie od uwarunkowań zewnętrznych w środowiskach lokalnych oczekuje się szybkich efektów. Zanim np. ukazał się w Polsce Format MARC 21 rekordu bibliograficznego dla dokumentu elektronicznego"[1] Krystyny Sanetry, powstawały w MAK-u zautomatyzowane katalogi dokumentów elektronicznych. [1] 2003 r.
Tworzony przy BN Zespół ds. ujednolicenia struktury katalogu w systemie MAK podejmie stałą pracę nad ujednolicaniem struktury bazy katalogowej zarówno w zakresie rekordu bibliograficznego, jak i danych zasobu. Po osobno publikowanych w Stanach Zjednoczonych do 1973 r. formatach dla różnych typów dokumentów pojawiły się i tam trudności z zachowaniem spójności struktur danych opisu bibliograficznego. Od 1980 r. mówi się o tzw. formacie zintegrowanym. Problemy wspólnego katalogu w systemie MAK, to kwestia integracji różnych katalogów zautomatyzowanych.
Za wspólnym katalogiem przemawia przede wszystkim to, że: większość pól rekordu bibliograficznego jest wspólna dla wszystkich typów dokumentów, tworzona jest jedna kartoteka haseł wzorcowych, opisów bibliograficznych poszczególnych typów dokumentów nie można traktować osobno; typologia dokumentów, zastosowana przez Bibliotekę Kongresu, jest niejednoznaczna i należy ją traktować bardzo umownie; ważną cechą katalogu w formacie MARC 21 jest możliwość tworzenia powiązań między różnymi postaciami fizycznymi dokumentów, zawierającymi te same dzieła a także powiązań z ich wersjami (lub ich częściami) i dokumentami związanymi dostępnymi w sieci INTERNET on-line.
Ciągłość zmian w formacie MARC 21 W literaturze wielokrotnie sygnalizowano, że prace nad formatem MARC 21 mają charakter ciągły. W miarę zdobywania doświadczenia środowiska bibliotekarskiego jest on rozwijany i modyfikowany. Informacje o zmianach publikowane są na stronie www Biblioteki Kongresu (http://www.loc.gov./marc). Pierwsze polskie instrukcje formatu USMARC (seria Formaty, Kartoteki ) powstały z myślą o współpracujących ze sobą bibliotekach uczelnianych. Wykorzystywane były jednak również przez biblioteki publiczne w Polsce. Warto jednak pamiętać, że sami autorzy traktują je jako propozycje, które może zweryfikować praktyka. Rozwijający się NUKAT i przystąpienie do niego Biblioteki Narodowej zaowocowało uzgodnionym między Centrum NUKAT a BN formatem dla książki.[1] [1] Dostępnym na stronie: www.nukat.edu.pl
Zintegrowana baza danych w formacie MARC 21 Projektowana struktura katalogu w formacie MARC 21 w systemie MAK uwzględnia następujące typy dokumentów zwartych: książkę (druk standardowy, druk dużą czcionką, wydawnictwa albumowe); dokument normalizacyjny (zaliczony do książek); druk muzyczny; dokument kartograficzny (atlasy i mapy); dokument dźwiękowy (muzyczny i niemuzyczny z uwzględnieniem tzw. książki mówionej ); dokument ikonograficzny (przede wszystkim ze względu na regionalne zbiory graficzne, dla których warto wykorzystać możliwości dołączenia do rekordów bibliograficznych plików graficznych, na co system MAK pozwala); dokument elektroniczny.
Na tym etapie prac nie uwzględniono książek w postaci mikrofilmu, mikrofiszy, mikrokarty, odnotowanych w poz. 23 pola 008 Formatu MARC 21 rekordu bibliograficznego dla książki (Centrum NUKAT-u strona www.nukat.edu.pl), gdyż: mikroformy w bibliotekach publicznych nie stanowią najważniejszej części zbiorów bibliotecznych; konsekwencją podania kodów a, b lub c w polu 008 powinno być wprowadzenie w strefie tytułu i oznaczenia odpowiedzialności (pole 245, podpole h) wartości [Mikroforma]. Nie są też w tej chwili prowadzone prace w zakresie maski ekranowej ( formatki ) do wprowadzania dla wydawnictw ciągłych, gdyż istnieje konieczność dopracowania w systemie mechanizmów wprowadzania rekordów podrzędnych, jeśli przyjmiemy, że dane bibliograficzne umieścimy tylko raz w rekordzie bibliograficznym, a zasób w rekordzie podrzędnym, który będzie pełnił rolę rekordu zasobu. Elementy aktywne rekordu zasobu to przede wszystkim pola: LDR, 001, 004 na numer związanego z nim rekordu bibliograficznego, 852 na lokalizację oraz 866, 867 i 868 na zasób. Pola te i pola związków bibliograficznych 760-787 właściwe dla ciągłych dopisane zostały do struktury bazy. Takie rozwiązanie stosowane było z powodzeniem w momencie używania systemu MAK w Bibliotece Publicznej m. st. Warszawy. Pomysł ten wzbudza moją akceptację, aczkolwiek sam mechanizm wprowadzania dokumentów podrzędnych (o innej strukturze) wymaga udoskonalenia. Rozwiązania wymaga też sortowanie danych zasobu.
Cechy specyficzne formatu dla systemu MAK: Pozycje znakowe pól LDR, 001, 005, 006, 007 i 008 zostały podzielone na podpola, które otrzymały swoje etykiety, co ułatwia wprowadzanie danych, ich częściową automatyzację za pomocą makrooperacji oraz ewentualne ich wykorzystanie jako elementów wyszukiwawczych. Elementy niezdefiniowane i znak <spacji> otrzymały znak + <plus>. Jako zawartość wskaźników nieużywanych wprowadzamy znak. <kropki>. Dla podania braku zamiaru kodowania zawartości podpól dopuszcza się stosowanie znaku # lub!, bo oba są już stosowane przez użytkowników systemu. Zastępują one znak - tzw. wypełniacz.[1] Wszystkie pola haseł ujednoliconych mają dodatkowe podpole 0, które wypełniane jest automatycznie przy kopiowaniu hasła z khw i zawiera nr rekordu z khw. Separator podpola to znak %. [1] Rozważyć należy, jaki symbol preferować dla nowych użytkowników MAK-a.
Etykiety podpól dla LDR, 001, 005, 006, 007 i 008 Zaprojektowano je kompleksowo dla wszystkich typów dokumentów, w celu ułatwienia dalszych prac nad formatem wewnętrznym w systemie MAK. Rozstrzygnięć wymaga określenie zasad stosowania pól 006 i 007, a także dopuszczenie braku zamiaru kodowania dla niektórych pozycji znakowych (w MAK-u podpól). Wg najnowszych postanowień dotyczących książki nie wypełnia się pola 006 dla dodatków do książek np. w postaci elektronicznej, map, kaset dźwiękowych itp. Zakłada się wypełnianie pola 006 (dodatkowe cechy dokumentów) dla dokumentów elektronicznych, gdy ich aspekt pozakomputerowy podany jest w polu 008. Pole 007 (forma fizyczna dokumentu) o różnej długości dla różnych typów dokumentów przeznaczone jest dla dokumentów kartograficznych, ikonograficznych, dźwiękowych, dokumentu elektronicznego oraz kaset video i mikroform. Pole 001 w formacie wewnętrznym w systemie MAK w podpolu a zawiera numer nadawany automatycznie przez system. Numer ten identyfikuje rekord w obrębie jednej bazy danych.
Uruchomione zostaną prace nad takim przygotowaniem pobierania danych ze źródeł zewnętrznych, by zawartość pól z pozycjami znakowymi kopiowana była do odpowiednich podpól. Eksport bez etykiet podpól w systemie MAK funkcjonuje od dawna. Wszystkie pola świadczące o pochodzeniu opisu, np. pole 003 (dla NUKAT-u), 015 (dla PB) zostały uwzględnione w strukturze bazy.
Pole 005 - data ostatniej modyfikacji rekordu - będzie wprowadzane ręcznie wg schematu rrrrmmdd. Przy założeniu podawania informacji o cechach indywidualnych poszczególnych egzemplarzy dokumentów zwartych w polach lokalnych rekordu bibliograficznego, datę ostatniej modyfikacji danych rekordu bibliograficznego należy wpisać z klawiatury. W formacie wewnętrznym systemu MAK pole to ma kod podpola a. Z pól 1XX, 2XX, 3XX, 4XX, 5XX, 6XX, 7XX, 8XX pozostawiono w strukturze bazy pole 243 tytuł ujednolicony zbiorczy (niestosowane w katalogu NUKAT), uznając je za przydatne szczególnie przy opisie dokumentów muzycznych. Pola 6XX dla haseł przedmiotowych o strukturze zgodnej z formatem z dopisanym na końcu specyficznym w systemie MAK podpolem 0 (jak dla wszystkich haseł ujednoliconych) - nr rekordu hasła z kopiowanego khw Pola 9XX zarezerwowane do użytku lokalnego są największym problemem w integracji struktury bazy katalogowej dla wszystkich użytkowników MAK-a
Pola opisu rzeczowego Pole 080 (NP) symbol UKD, zwykle pozostawiane w postaci proponowanej przez BN Wskaźnik pierwszy nieużywany Wskaźnik drugi nieużywany Podpole %a (NP) pełny symbol UKD Zostawione w strukturze. Nieużywane. Nieindeksowane Pole 980 (NP) UKD lokalne w formie do edycji (wydruku i prezentacji na ekranie) Wskaźniki nie występują Podpole %a (NP) pełny symbol UKD Pole 990 (P) UKD Wskaźniki nie występują Podpole %a symbol UKD (jednostka leksykalna samodzielna znaczeniowo) Podpole %c odpowiednik słowny lub hasło przedmiotowe z indeksu UKD
Dla zawartości podpola %c dopuszczam dwa warianty (odpowiednik słowny lub hasło przedmiotowe) w zależności od tego, czy UKD jest jedynym językiem charakterystyki treści dokumentów czy też współistnieje z językiem haseł przedmiotowych. Pole 980 wykorzystywane jest przez część bibliotek publicznych od dawna (przede wszystkim z przyzwyczajenia do UKD). Część bibliotek publicznych używa UKD na wszelki wypadek, część z powodu drukowania kart katalogowych dla katalogów tradycyjnych. Źródłem danych dla tego pola mogłaby się stać baza UKD w formie elektronicznej, opracowana w Bibliotece Narodowej, o ile dałoby się ją potraktować jako kartotekę wzorcową UKD. Format USMARC rekordu symbolu klasyfikacyjnego, opracowany w 1990 r. dla wspomagania utrzymania i rozwoju systemów klasyfikacji, może być wykorzystywany do wersyfikacji symboli klasyfikacyjnych i tworzenia powiązań między symbolami klasyfikacyjnymi i rekordami khw. Pole 692(NP) słowa kluczowe Wskaźniki nie występują Podpole %x (P) słowo kluczowe Pole 981 (NP) klasyfikacja działowo-poziomowa literatury pięknej dla dzieci i młodzieży Wskaźniki nie występują Podpole %a (NP) poziom Podpole %b (NP) symbol działu
Opis egzemplarza dla dokumentów zwartych Od dawna dopuszczono w systemie MAK tworzenie opisu egzemplarza dokumentów zwartych w polach 9XX rekordu bibliograficznego, co zostanie utrzymane. W zaimplementowanych lokalnie katalogach są to pola o różnych etykietach. Doliczono się kilkunastu rozwiązań. Najczęściej używanymi polami są: - pole 923 - pole 960 Oba pola zostały dopisane do struktury bazy, aby w wyniku przerzucenia opisów do nowej struktury nie stracić danych, ale docelowo warto byłoby zdecydować się na używanie jednego z nich. Wówczas rozwój dodatkowych funkcji systemu MAK mógłby bazować na jednolitej strukturze opisu egzemplarza.
Inne pola lokalne to: pole 998 do obsługi wydruku kart katalogowych, pole 999 do identyfikacji działów i/lub osób biorących udział w opracowaniu rekordu bibliograficznego i zaproponowane ostatnio: pole 951 dla wyodrębnienia - zdefiniowanych przez lokalne biblioteki - podbaz logicznych, służące zawężaniu przeszukiwań.
Warto potraktować JHP BN jako podstawowy język informacyjno-wyszukiwawczy dla wszystkich bibliotek publicznych, odchodzić od indywidualnych rozwiązań (sami sobie nie poradzimy), dążyć do strukturalnych rozwiązań regionalnych w zakresie pobierania danych, bo proces katalogowania jest czasochłonny, a nawet najnowocześniejsze oprogramowanie nie zapewni nam sprawnego przejmowania danych oraz w sprawnego wyszukiwania w rozproszonych katalogów regionalnych.