JAN PAWEŁ II do pracowników Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego INSTYTUT INNOWACJI I ROZWOJU GOSPODARCZEGO CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU NOWEJ KULTURY PRACY Warszawa, 21 października 2014
Jan Paweł II do pracowników Strona 2
Spis treści Słowo Założyciela 4 Ks. Marian Piwko CR Wprowadzenie 6 Ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański, Kierownik duchowny Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego Selekcja i informacje edytorskie 8 Dr inż. Jerzy Donarski, mgr Aleksander Gołowin Podsumowanie dla pracowników Wybrane stwierdzenia JANA PAWŁA II w Laborem exercens (LE 16) 12 CZĘŚĆ 1. SPOŁECZNE NAUCZANIE JANA PAWŁA II skierowane do pracowników zasady ETYCZNEJ PRACY 13 1.1 Laborem exercens (LE), wybrane punkty do pracowników: preambuła, 12, Castel Gandolfo, 14 września 1981 roku 14 1.2 Centesimus annus (CA), wybrane punkty do pracowników: 8, 29, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 38, 43, 47, Watykan, 1 maja 1991 roku 16 1.3 Gaudium et spes (GS), wybrane punkty do pracowników: 63, 64, Watykan, 7 grudnia 1965 roku 23 1.4 Przesłanie Ojca Świętego Jana Pawła II do przedsiębiorców i pracowników o etycznym wymiarze globalnej gospodarki, Rzym, 2 maja 2000 roku 26 1.5 Przesłanie do uczestników Europejskiego Kongresu Naukowego nt. Ku konstytucji europejskiej?, Watykan, 20 czerwca, 2003 roku 28 1.6 List Jana Pawła II do Duszpasterstwa Przedsiębiorców TALENT w Polsce Castel Gandolfo, 2 sierpnia 2003 roku 29 CZĘŚĆ 2. SPOŁECZNE NAUCZANIE JANA PAWŁA II jako fundament realnego modelu dla pracowników wybrane wyniki badań 30 2.1 Zasady etycznej pracy, sformułowane na podstawie fragmentów encyklik JANA PAWŁA II: Laborem exercens i Centesimus annus oraz Konstytucji Gaudium et spes 31 2.2 Modelowa lista 41 ZASAD etycznej pracy narzędziem pracownika 32 Załącznik: Projekt normy etyczności pracy EK1000 dostępny na stronie: http://www.janski.edu.pl/uczelnia,ek_1000.html 35 Jan Paweł II do pracowników Strona 3
Słowo Założyciela Kościół zawsze podkreślał związek etyki z dokonującymi się procesami gospodarczymi. Działalność gospodarcza jest aktywnością człowieka, dlatego etyczność tego procesu wynika z postępowania człowieka, z jego sumienia, oraz z odpowiedzialności osobistej i społecznej. W to postępowanie oraz w odpowiedzialność wpisuje się w przedsiębiorstwie postawa przedsiębiorcy i pracownika. Już Pius XI mówił, że życie gospodarcze i moralność ludzka, chociaż rządzi się swoimi prawami, to jednak błędne jest twierdzenie, że porządek gospodarczy i moralny tak są od siebie oddzielone i tak sobie obce, iż pierwszy zupełnie nie zależy od drugiego (Quadragesimo anno 42). Tę myśl rozwija też Jan Paweł II stwierdzając, że swoją encyklikę Centesimus annus pisze na prośbę m.in. przedsiębiorców i ludzi pracy (CA 1). Jej celem było spojrzenie w przeszłość, a przede wszystkim skierowanie uwagi ku przyszłości (CA 62). Dlatego Papież podkreśla, że dzisiejszy świat jest coraz bardziej świadomy, że rozwiązanie poważnych problemów narodowych i międzynarodowych nie jest tylko kwestią produkcji gospodarczej czy organizacji prawnej albo społecznej, ale wymaga odwołania się do określonych wartości etyczno-religijnych, przemiany mentalności, postępowania i struktur. Ojciec Święty uważa, że żadna grupa ludzi, która nie wyznaje żadnej religii, nie będzie mogła przyczynić się do ukształtowania moralnych podstaw rozwiązania kwestii społecznych i gospodarczych. Bez dialogu i współpracy ludzi, którzy ponoszą odpowiedzialność za życie gospodarcze, nie będzie można rozwiązać spraw gospodarczych (CA 60). Na bazie powyższych słów Jana Pawła II możemy stwierdzić, że świat XXI wieku potrzebuje ludzi - pracowników, którzy w oparciu o najwyższe wartości będą budować ekonomię gospodarczą i życie społeczne, czyli o te zasady, jakie On określił w encyklikach Centesimus annus i Laborem exercens. I w tym duchu kierujemy naszą publikację pt. Jan Paweł II do pracowników (tytuł po angielsku: POPE JOHN PAUL II TO WORKERS ) do podobnych nam uczelni i szkół biznesu (Business Schools) w trosce o przygotowanie pracowników na nauce Papieża, jaką zawarł w powyższych encyklikach. Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Polsce tworzy sieć szkół, które znajdują się w Chełmie, Elblągu, Krakowie, Łomży, Opolu, Szczecinie, Warszawie i Jan Paweł II do pracowników Strona 4
Zabrzu oraz gimnazja i licea w Łomży i Krakowie. Na 320 szkół niepublicznych (prywatnych) w Polsce zajmuje ona 3 miejsce pod względem własnej powierzchni dydaktycznej; 5 miejsce, co do ilości prowadzonych kierunków (22); 19 miejsce, co do ilości aktualnych studentów (7000). Posiada bardzo dobrą kadrę nauczycieli akademickich, bogatą bibliotekę, i realizuje liczne projekty Unii Europejskiej, studia podyplomowe, kursy, szkolenia, doradztwo. Szkoła Jańskiego od ponad 20 lat pracuje nad odnową polskiego społeczeństwa i do zwiększenia wpływu kultury chrześcijańskiej we współczesnym świecie. Szkoła Jańskiego jako główny cel kształcenia stawia kształtowanie pracowników jako kreatywnych profesjonalistów. Prymat prawdy, dobra i godności człowieka mają ukształtować człowieka kreatywnego. Szkoła Jańskiego od 2000 roku prowadzi badania naukowe nad związkiem stosowania zasad etyki pracy na wyniki nie tylko społeczne organizacji, ale i na wyniki gospodarcze. Innymi słowy, na produktywność pracy, na jej konkurencyjność. W latach 2005-2008 Szkoła realizowała projekt badawczo - rozwojowy, finansowany przez Ministerstwo Nauki. Efektem jest Projekt normy etyczności pracy EK1000 opublikowany w Internecie w kwietniu 2009 roku. Standard ten, po przetłumaczeniu na język angielski - Work Ethicality Standard EC1000 (Exposure draft), został opublikowany w Internecie w październiku 2010 roku. Jest oparty na wartościach społecznego nauczania Jana Pawła II oraz na wynikach badań Unii Europejskiej: Partnership for a new organization of work i Memorandum Stowarzyszenia: European Association of National Productivity Centers dla: Productivity, Quality of Working Life and Employment. Projekt tego standardu jest dostępny dla wszystkich, którzy chcą się przyczyniać do tworzenia i powiększania dobra wspólnego (common good). http://www.janski.edu.pl/uczelnia,ek_1000.html Pragniemy poprzez nasze badania, jak również tę publikację dla różnych uczelni w Unii Europejskiej i poza Europą, przybliżyć nauczanie społeczne (social teaching) Jana Pawła II. Z życzeniami skutecznego współdziałania w pomnażaniu dobra wspólnego Warszawa, 15 kwietnia 2014 Ks. Marian Piwko CR Założyciel Jan Paweł II do pracowników Strona 5
Wprowadzenie Mówiąc o pracy ludzkiej, trzeba sięgnąć do nauczania Kościoła, a szczególnie do encyklik Jana Pawła II nawiązujących do teologii pracy z Księgi Rodzaju oraz nauki głoszonej przez Jezusa Chrystusa i Jego Apostołów. Przede wszystkim encyklika Laborem exercens jest zwiastowaniem Radosnej Nowiny o ludzkim trudzie, bowiem pozwala nam ona widzieć pracę jako element odróżniający człowieka od reszty stworzeń, których działalności związanej z utrzymywaniem życia nie można nazwać pracą i jako szczególny przejaw udziału człowieka w Bożym dziele Stworzenia, Odkupienia i Zbawienia (LE 24). Jednocześnie podkreśla ona przedmiotowy wymiar pracy ludzkiej. Chociaż praca ma ze swej natury odniesienie przedmiotowe, czyli rzeczowe, to jednak nie ono jest dla niej najważniejsze. ( ) Praca ludzka ma swoją wartość etyczną, która wprost i bezpośrednio pozostaje związana z faktem, iż ten, kto ją spełnia, jest osobą, jest świadomym i wolnym, czyli stanowiącym o sobie podmiotem. Ta prawda, która stanowi jakby sam podstawowy i odwieczny rdzeń chrześcijańskiej nauki o pracy ludzkiej, posiadała i posiada zasadnicze znaczenie dla kształtowania doniosłych problemów społecznych w wymiarze całych epok. Źródeł godności pracy należy szukać nie nade wszystko w jej przedmiotowym wymiarze, ale w wymiarze podmiotowym. Wiąże się z tym od razu bardzo ważny wniosek natury etycznej: o ile prawdą jest, że człowiek jest przeznaczony i powołany do pracy, to jednak nade wszystko praca jest dla człowieka, a nie człowiek dla pracy. (LE 6) A więc o duchowym i etycznym wymiarze pracy ludzkiej decyduje w istotny sposób wewnętrzny postęp człowieka. I odwrotnie organizacja pracy swym wewnętrznym ustrojem ma pomagać człowiekowi w rozwoju jego osobowości, w osiąganiu pełni człowieczeństwa. Dużo uwagi Jan Paweł II poświęca rodzinie, co szczególne znaczenie ma w dobie ponowoczesności. Albowiem istotne miejsce w systemie życia rodzinnego zajmuje funkcja ekonomiczna. Dlatego rodzina może tworzyć warunki wychowania do pracy i przez pracę, a tym samym do kształtowania etycznej postawy rodziców i dzieci. Życie rodzinne wprowadza dzieci do świata pracy aż do osiągnięcia zawodowego sukcesu. A więc od rodziców zależy przekazywanie wartości etycznych pracy oraz osobiste ich zdobywanie poprzez kształtowanie w pracy. A więc odwołajmy się do nauczania Jana Pawła II: praca stanowi podstawę kształtowania życia rodzinnego, które jest naturalnym prawem i powołaniem człowieka. Te dwa kręgi wartości - jeden związany z pracą, drugi wynikający z rodzinnego charakteru życia ludzkiego - muszą łączyć się z sobą prawidłowo i wzajemnie się przenikać. Praca jest poniekąd warunkiem zakładania rodziny, rodzina bowiem domaga się środków utrzymania, które w drodze zwyczajnej nabywa człowiek przez pracę. Praca i pracowitość warunkują także cały proces wychowania w rodzinie właśnie z tej racji, że każdy staje się człowiekiem między innymi przez pracę, a owo stawanie się człowiekiem oznacza właśnie istotny cel całego procesu wychowania. Oczywiście, że wchodzą tutaj w grę poniekąd dwa znaczenia pracy: ta, która warunkuje życie i utrzymanie rodziny - i ta, poprzez którą urzeczywistniają się cele rodziny, zwłaszcza wychowanie; tym niemniej te dwa znaczenia pracy łączą się z sobą i dopełniają w różnych punktach. W całości należy przypomnieć i stwierdzić, iż rodzina stanowi jeden z najważniejszych układów odniesienia, wedle których musi być kształtowany społecznoetyczny porządek pracy ludzkiej. ( ) Rodzina jest bowiem równocześnie wspólnotą, która może istnieć dzięki pracy i jest zarazem pierwszą wewnętrzną szkołą pracy dla każdego człowieka. Trzeci krąg wartości, który wyłania się w niniejszej perspektywie - w perspektywie podmiotu pracy - odnosi się do owego wielkiego społeczeństwa, Jan Paweł II do pracowników Strona 6
do którego człowiek przynależy na podstawie szczególnych więzi kultury i historii. To wszystko sprawia, że człowiek swoją głębszą tożsamość ludzką łączy z przynależnością do narodu, swoją zaś pracę pojmuje także jako pomnożenie dobra wspólnego wypracowywanego przez jego rodaków, uświadamiając sobie przy tym, że na tej drodze praca ta służy pomnażaniu dorobku całej rodziny ludzkiej, wszystkich ludzi żyjących na świecie. (LE 10) Również Jan Paweł II mówiąc o społecznej naturze człowieka podkreślał, że z tej właściwości płynie prawo do zrzeszania się, do tworzenia stowarzyszeń i związków zawodowych oraz do doskonalenia się we własnym zawodzie. Kościół uświęca różne grupy zawodowe, ponieważ dzięki nim człowiek ma możliwość rozwoju etycznego i ekonomicznego. Zaś związki zawodowe powinny w imię miłości społecznej służyć drugiemu człowiekowi. Dlatego pisze: na gruncie ( ) uprawnień, wraz z potrzebą ich zabezpieczenia ze strony samych ludzi pracy, wyrasta potrzeba jeszcze jednego uprawnienia. Jest to mianowicie uprawnienie do zrzeszania się, czyli do tworzenia stowarzyszeń lub związków mających na celu obronę żywotnych interesów ludzi zatrudnionych w różnych zawodach. Żywotne interesy ludzi pracy są do pewnego stopnia wspólne dla wszystkich, równocześnie jednak każdy rodzaj pracy, każdy zawód, posiada właściwą sobie specyfikę, która w tych organizacjach winna znaleźć swe szczegółowe odzwierciedlenie. (LE 20) Powyższe fragmenty encykliki mówią o etycznej roli pracy dla rodziny i człowieka. Można by ujmować ją jako szkołę zdyscyplinowania i ofiarności, jako warunek humanizowania świata czy też jako szkołę współpracy z Stwórcą oraz ludzkich cnót. Trzeba jednak stwierdzić, że ludzka praca może stanowić drogę etyczności człowieka dlatego, że może być ona funkcją miłości człowieka do Boga i do drugiego człowieka. A więc wszelkie warunki etycznej wartości pracy ludzkiej, w takim stopniu stanowią o jej wartości etycznej, w jakiej sprawiają, że jest ona faktycznie funkcją i wyrazem miłości oraz służby wobec drugiego człowieka. Dlatego też można powiedzieć, że nie ma takiej pracy, która nie mogłaby stać się wyrazem miłości i tym samym prawdziwa drogą godności etycznej człowieka; drogą rozwoju godnego człowieka. Ta zdolność człowieka do nadawania nawet najbardziej codziennym czynnościom wartości etycznej w świetle prawa Bożego, czyni pracę czynnikiem służącym rozwojowi człowieka, rodziny i społeczeństwa. W ten sposób praca ludzka nabiera wymiaru wiecznego. Właściwie dopiero tu jesteśmy w samym sercu etycznej wartości pracy, jej rozumienia, bowiem przez nią wykonujący prace człowiek spełnia swoją misję względem siebie samego, bliźnich, świata i Boga, misję służby i miłości. Dlatego pracę należy mierzyć przez jej służebny charakter wobec ludzkiej egzystencji. Zatem praca stanowi elementarny wymiar osobowości etycznej człowieka jako osoby, której całokształt działań rozumnych i wolnych winien prowadzić do rozwoju osobowości etycznej. Wobec tego etos pracowniczy wymaga podjęcia pracy z uwagi na etyczny jej imperatyw wiodący do doskonalenia człowieka, do jego rozwoju duchowego. Z tego powodu p. prof. J. Donarski w kontekście nauczania Kościoła, a przede wszystkim Jana Pawła II, podjął się analizy zjawisk pracy w wymiarze etycznym. Trzeba stwierdzić, że wyniki badań wskazują, iż etyczne wykonywanie pracy przejawia się w kształtowaniu dążeń człowieka do sukcesu, jego inicjatyw pracy, zaangażowania dla dobra wspólnego itp. Te ważne elementy pozwalają rozumieć pracę w kategoriach etycznych wartości i nadawać jej sens, twórczość, kreatywność. Warszawa, 15 kwietnia 2014 Ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański Kierownik duchowny Jan Paweł II do pracowników Strona 7
Selekcja i informacje edytorskie Praca jest źródłem uprawnień po stronie człowieka pracującego (LE 16) PAPIEŻ JAN PAWEŁ II w encyklice Laborem exercens, dokonał analizy pracy ludzkiej, ze szczególnym uwzględnieniem jej godności. Podkreślił, że praca musi mieć pierwszeństwo przed kapitałem. Człowiek jest podmiotem pracy i nie może stać się narzędziem produkcji. Zaznaczył, że jeśli praca - w wielorakim tego słowa znaczeniu - jest powinnością, czyli obowiązkiem, to jest ona równocześnie źródłem uprawnień po stronie człowieka pracującego. Do tych uprawnień zaliczył możliwość zrzeszania się w związki zawodowe. Zwrócił uwagę na rolę i znaczenie związków zawodowych stanowią one jeden z warunków gwarantujących godność człowieka jako podmiotu pracy. Studiować, szerzyć i stosować (CA 56) W encyklice Centesimus annus, JAN PAWEŁ II wyraził życzenie, aby studiować, szerzyć, stosować naukę społeczną Kościoła w różnych środowiskach. Udzielenie pomocy: nauczycielom, studentom, księżom, badaczom i naukowcom, menedżerom i pracującym mężczyznom i kobietom dobrej woli, w realizacji tego życzenia, jest bezpośrednią przyczyną selekcji społecznego nauczania JANA PAWŁA II dla pracowników. Dlatego bezpośrednim celem tej publikacji jest budowanie pomostu pomiędzy społecznym nauczaniem Jana Pawła II a praktyką pracowniczą. Jan Paweł II do pracowników Strona 8
Do KOGO przeznaczone jest społeczne nauczanie Papieża JANA PAWŁA II i DLACZEGO? do wszystkich pracujących kobiet i mężczyzn dobrej woli Sprawienie okazji doświadczania radości z czynienia pracy i relacji w pracy z nowym humanizmem oraz efektywnością wspólnie z menedżerami. do menedżerów, którzy chcą wprowadzać nowy humanizm i być efektywnymi Wspieranie menedżerów w działaniu etycznym, w podejmowaniu decyzji społecznie odpowiedzialnych, ku multiplikacji DOBRA WSPÓLNEGO, w celu osiągania społecznych i gospodarczych efektów. Stawać się efektywnym, ponieważ im więcej społecznego nauczania Papieża jest wykorzystywane tym więcej gospodarczych i społecznych efektów można osiągać. Potwierdzają to badania empiryczne prowadzone w Szkole Wyższej im. Bogdana Jańskiego (dzięki studentom, jako transmiterom zatrudnionym w różnych organizacjach w Polsce). Jednak, jak wykazały badania, występują również firmy z wysoką etycznością, lecz z niską konkurencyjnością produktywności. Badamy, DLACZEGO tak się dzieje. do wykładowców i konsultantów nauczających zarządzanie W celu wyposażenia wykładowców (nauczających etyki biznesu, a w szczególności etyki w zarządzaniu) w materiały do prowadzenia wykładów oraz ćwiczeń. Wykorzystując uzasadnienie etycznego postępowania (w punktach z encyklik Centesimus annus i Laborem exercens) można znaleźć odpowiedź, DLACZEGO pracownik powinien tak postępować. do studentów przyszłych pracowników i menedżerów Aby pomóc studiującym zarządzanie (przyszłym kandydatom na stanowiska kierownicze) w wyborze WARTOŚCI I ZASAD, czyniąc ich pracę oraz pracę ich pracowników, ludzką i efektywną....do księży - duszpasterzy W celu kształtowania ludzi pracy, biznesu, kierowników wszystkich szczebli, na gruncie chrześcijańskich wartości. do badaczy i naukowców Dla rozwijania albo kontynuowana potrzebnych badań wpływu etyczności pracy (dotyczącej ZAŁÓG organizacji), na efekty społeczne i gospodarcze. Według naszej opinii nadal istnieje potrzeba prowadzenia badań w tym zakresie. dla natychmiastowego stosowania i dalszego rozwoju Wykładowcy mogą włączać społeczne nauczanie JANA PAWŁA II do swoich wykładów, tym samym wzbogacając wiedzę o wartościach dla pracowników XXI wieku - zorientowanych na chrześcijańską tradycję Europy. Zestaw ZASAD etycznej pracy umożliwia natychmiastowe badanie audytoryjne celem stwierdzenia czy występują ZASADY, którym w badanych firmach nadano wysokie znaczenie (tzw. wysokie WAGI). Jan Paweł II do pracowników Strona 9
W Szkole Wyższej im. Bogdana Jańskiego w nauczaniu Etyki w zarządzaniu oraz podczas prowadzonych zajęć z Edukacji poprzez projekty do badania etyczności pracy w różnych organizacjach (miejsca zatrudnienia studentów) wykorzystywany jest zestaw ZASAD. Duże zainteresowanie studentów Modelową Listą 41 ZASAD etycznej pracy również przyczynia się do uzyskiwania dobrych efektów w nauczaniu. Nie zakłada się zakończenia selekcji i formułowania ZASAD. Społeczne nauczanie JANA PAWŁA II to źródło dalszych ZASAD, niezbędnych w konkretnych organizacjach i określonych stadiach rozwoju etyczności pracy. Proponuje się sięganie do pozostałych punktów encyklik, które nie zostały wyselekcjonowane w prezentowanej publikacji. Przedstawiona metoda formułowania ZASAD etycznej pracy ma być przykładem, jak można budować pomost pomiędzy społecznym nauczaniem PAPIEŻA a praktyką pracowniczą. Jak społeczne nauczanie skierowane do pracowników zostało wyselekcjonowane? Selekcja została przeprowadzona w kilku etapach badań, które rozpoczęły się w roku 2000. Wybór punktów jest wynikiem studiowania encyklik JANA PAWŁA II: Centesimus annus (CA) i Laborem exercens (LE) oraz Konstytucji Gaudium et spes (GS). Realizacja selekcji miała na celu pozyskanie odpowiedzi na zasadnicze pytanie: Jakie stwierdzenia w społecznym nauczaniu Papieża JANA PAWŁA II, mogą wspierać pracowników w podejmowaniu etycznych decyzji w pracy, jak również do użycia ich w charakterze kryterium mierzenia etyczności? Wyselekcjonowane stwierdzenia ujęte w tzw. ZASADACH etycznej pracy zostały zaprezentowane w Tabeli nr 1. ZASADY etycznej pracy. Sformułowano je według encykliki Centesimus annus (CA) i Laborem exercens (LE) oraz Konstytucji Gaudium et spes (GS) i zaprezentowano razem (41 zasad) w Tabeli 2. Selekcja wspomnianych punktów zaczerpniętych z encyklik Centesimus annus i Laborem exercens została przygotowana na bazie oryginalnych dokumentów dostępnych w języku angielskim i polskim na www.vatican.va Pomocą w tej selekcji było empiryczne badanie przeprowadzone pod przewodnictwem autorów z udziałem ponad 150 menedżerów, 1930 respondentów pracowników ze 104 firm, w ramach finansowanego przez rząd projektu badawczego rozwojowego R11 004 01, oraz około 700 studentów pracujących, studiujących zarządzanie, będących pracownikami ponad 500 organizacji. Audytoryjne badania empiryczne są kontynuowane od 2005 roku Badania koncentrują się na mierzeniu wpływu zastosowania ZASAD etycznej pracy przez konkretne organizacje na korzyści społeczne i zarazem na efekty gospodarcze organizacji. Jest to trudne zadanie, lecz bardzo poszukiwane w dążeniu do uczynienia strategii CSR kluczem do uzyskania przewagi konkurencyjnej organizacji europejskich. Jan Paweł II do pracowników Strona 10
W jakim celu zrealizowano selekcję punktów z CA, LE i GS? Prezentowana publikacja, JAN PAWEŁ II do pracowników, ma praktyczny cel, aby umożliwić czytelnikom znalezienie uzasadnienia dla formułowania ZASAD etycznej pracy i pokazać, jak zostały następnie zintegrowane w Modelową Listę 41 ZASAD etycznej pracy. Studiując oryginalny, pełny tekst encyklik, czytelnik może znaleźć odpowiedź na kolejne pytanie DLACZEGO pracownik powinien zachowywać się tak, jak ZASADA wskazuje? Opisywana Modelowa lista jest bazą do mierzenia etyczności pracy, do projektowania usprawnień, wdrażania i oceniania korzyści społecznych wraz z efektami gospodarczymi. Pełny model PROCESU EK1000 zaprezentowano w Projekcie normy etyczności pracy EK1000, opublikowanej w Internecie 2 kwietnia 2009 roku w języku polskim oraz 2 października 2010 roku w języku angielskim. Publikacja składa się z dwóch powiązanych części. CZĘŚĆ 1. - Prezentuje oryginalny i pełny tekst wyselekcjonowanych punktów z encyklik: Centesimus annus (CA), Laborem exercens (LE) i Konstytucji Gaudium et spes (GS), jako szczególnie użyteczne dla pracowników. Sformułowane ZASADY etycznej pracy, ze społecznego nauczania PAPIEŻA, bazujące na fragmentach tekstu, są przedstawione w CZĘŚCI 1. Niektóre przesłania JANA PAWŁA II, kierowane do liderów związków zawodowych, przedsiębiorców, naukowców i duszpasterzy poszerzają Jego społeczne nauczanie do pracowników. CZĘŚĆ 2. - Prezentuje społeczne nauczanie jako fundament realnego modelu dla pracowników. Sformułowane ZASADY etycznej pracy, ze społecznego nauczania JANA PAWŁA II zostały umieszczone w pięciu obszarach decyzyjnych : MISJA, PRODUKT/USŁUGA, TECHNOLOGIA, POLITYKA KADROWA, POLITYKA ROZWOJU I FINANSÓW. ZAŁĄCZNIK - Prezentuje Modelową Listę 41 ZASAD etycznej pracy ukazując, jak jest ona zintegrowana, jako narzędzie pracownicze. Jan Paweł II do pracowników Strona 11
Podsumowanie dla pracowników wybrane stwierdzenia JANA PAWŁA II w Laborem exercens (LE 16) 16. Jeśli praca - w wielorakim tego słowa znaczeniu - jest powinnością, czyli obowiązkiem, to jest ona równocześnie źródłem uprawnień po stronie człowieka pracującego. Uprawnienia te należy rozpatrywać w szerokim kontekście ogółu praw właściwych człowiekowi, z których wiele zostało już proklamowanych przez odnośne instancje międzynarodowe i gwarantowanych coraz bardziej przez poszczególne państwa w stosunku do własnych obywateli. Poszanowanie tego szerokiego ogółu praw człowieka stanowi podstawowy warunek pokoju w świecie współczesnym - zarówno pokoju wewnątrz poszczególnych państw i społeczeństw, jak też w obrębie stosunków międzynarodowych, jak już na to, zwłaszcza od czasu encykliki Pacem in terris, Magisterium Kościoła wielokrotnie zwracało uwagę. Prawa ludzkie wynikające z pracy mieszczą się w szerszym kontekście tych właśnie podstawowych praw osoby. Niemniej, w obrębie tego kontekstu posiadają one charakter swoisty, odpowiadający zarysowanej uprzednio specyficznej naturze pracy ludzkiej i w tym właśnie charakterze wypada na nie spojrzeć. Praca jest, jak powiedziano, powinnością, czyli obowiązkiem człowieka i to w wielorakim tego słowa znaczeniu. Człowiek powinien pracować zarówno ze względu na nakaz Stwórcy, jak też ze względu na swoje własne człowieczeństwo, którego utrzymanie i rozwój domaga się pracy. Powinien człowiek pracować ze względu na bliźnich, zwłaszcza ze względu na swoją rodzinę, ale także ze względu na społeczeństwo, do którego należy, na naród, którego jest synem czy córką, ze względu na całą rodzinę ludzką, której jest członkiem, będąc dziedzicem pracy pokoleń, a zarazem współtwórcą przyszłości tych, którzy po nim nastaną w kolei dziejów. To wszystko składa się na szeroko pojętą moralną powinność pracy. Kiedy wypadnie rozważać odpowiadają tej powinności moralne upragnienia każdego człowieka ze względu na pracę, trzeba będzie zawsze mieć przed oczyma ów szeroki zasięg odniesień, w jakich ukazuje się praca każdego pracującego podmiotu. Jednakże mówiąc o obowiązku pracy oraz o odpowiadającym temuż obowiązkowi prawom człowieka pracy, mamy na myśli przede wszystkim stosunek, jaki zachodzi pomiędzy pracodawcą - bezpośrednim lub pośrednim - a pracownikiem. Rozróżnienie pomiędzy pracodawcą bezpośrednim a pośrednim wydaje się bardzo ważne z uwagi na faktyczną organizację pracy oraz z uwagi na możliwość kształtowania się sprawiedliwych lub niesprawiedliwych stosunków w dziedzinie pracy. Jeżeli pracodawcą bezpośrednim jest ta osoba lub też instytucja, z którą pracownik zawiera bezpośrednio umowę o pracę pod określonymi warunkami - to natomiast przez pracodawcę pośredniego należy rozumieć wiele zróżnicowanych czynników, stojących poza pracodawcą bezpośrednim i wywierających określony wpływ na to, w jaki sposób kształtuje się umowa o pracę, a w konsekwencji mniej lub bardziej sprawiedliwe stosunki w dziedzinie pracy ludzkiej. Jan Paweł II do pracowników Strona 12
CZĘŚĆ 1 SPOŁECZNE NAUCZANIE JANA PAWŁA II skierowane do pracowników ZASADY etycznej pracy sformułowane na podstawie fragmentów nauczania Jana Pawła II: 1.1 Laborem exercens (LE), wybrane punkty do pracowników: preambuła, 12, Castel Gandolfo, 14 września 1981 roku 1.2 Centesimus annus (CA), wybrane punkty do pracowników: 8, 29, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 38, 43, 47, Watykan, 1 maja 1991 roku Jan Paweł II do pracowników Strona 13
Objaśnienie: Niebieskim kolorem zaznaczony jest wybrany fragment tekstu encykliki, który stanowi rdzeń sformułowanej ZASADY etycznej pracy. Oprócz tak zaznaczonego fragmentu tekstu, wpisana jest każda kolejna ZASADA (również kolorem niebieskim). ZASADY sformułowane w taki sposób wskazują na etyczny aspekt decyzji i działań. Wtedy będą uznane jako etyczne i zgodne ze społecznym nauczaniem. Możemy uznać, że stosowanie tych zasad czyni pracę człowieka etyczną. Przykład: ZASADA 1.1. Odczuwam, że kierownictwo firmy przyjmuje dla misji zasadę, że głównym bogactwem firmy jest sam CZŁOWIEK załoga. ZASADA 1.1 została sformułowana według fragmentu tekstu Encykliki Centesimus annus (CA) punkt 32. Kod 1.1 wskazuje, że ta ZASADA umieszczona jest w "obszarze decyzyjnym 1. MISJA Tabela1. Wybrane punkty z pełnym tekstem encykliki ze sformułowanymi ZASADAMI etycznej pracy. Wyselekcjonowane punkty z Encykliki skierowane do pracowników Laborem exercens 1 (preambuła oraz punkt 12) PREAMBUŁA Z PRACY swojej ma człowiek pożywać chleb codzienny i poprzez pracę ma się przyczyniać do ciągłego rozwoju nauki i techniki, a zwłaszcza do nieustannego podnoszenia poziomu kulturalnego i moralnego społeczeństwa, w którym żyje jako członek braterskiej wspólnoty; praca zaś oznacza każdą działalność, jaką człowiek spełnia, bez względu na jej charakter i okoliczności, to znaczy każdą działalność człowieka, którą za pracę uznać można i uznać należy pośród całego bogactwa czynności, do jakich jest zdolny i dysponowany poprzez samą swoją naturę, poprzez samo człowieczeństwo. Stworzony bowiem na obraz i podobieństwo Boga Samego (por. Rdz 1, 26) wśród widzialnego wszechświata, ustanowiony, aby ziemię czynić sobie poddaną (por. Rdz 1, 28), jest człowiek przez to samo od początku powołany do pracy. Praca wyróżnia go wśród reszty stworzeń, których działalności związanej z utrzymaniem życia nie można nazywać pracą tylko człowiek jest do niej zdolny i tylko człowiek ją wykonuje, wypełniając równocześnie pracą swoje bytowanie na ziemi. Tak więc praca nosi na sobie szczególne znamię człowieka i człowieczeństwa, znamię osoby działającej we wspólnocie osób a znamię to stanowi jej wewnętrzną kwalifikację, konstytuuje niejako samą jej naturę. 12. Wobec współczesnej rzeczywistości, w której strukturę wpisało się głęboko tyle konfliktów spowodowanych przez człowieka, i w której środki techniczne owoc ludzkiej pracy grają rolę pierwszoplanową (wchodzi tu w grę także perspektywa kataklizmu o wymiarach światowych w wypadku wojny przy użyciu środków techniczno-nuklearnych o niewyobrażalnych wręcz możliwościach zniszczenia), należy przede wszystkim przypomnieć zasadę, której Kościół stale nauczał. Jest to zasada pierwszeństwa pracy przed kapitałem. Formułowanie "ZASAD etycznej pracy na podstawie fragmentów teksu Encykliki LE (numer wskazuje kod w CZĘŚCI 2) 2 1.6 Uważam, że wymienione poniżej wartości i zasady etyczne są realizowane w naszej firmie: h) Z PRACY swojej ma człowiek pożywać chleb codzienny i poprzez pracę ma się przyczyniać do ciągłego rozwoju nauki i techniki, a zwłaszcza do nieustannego podnoszenia poziomu kulturalnego i moralnego społeczeństwa, w którym żyje jako członek braterskiej wspólnoty. 1 Na podstawie opublikowanej wersji językowej - ze strony Watykanu http://www.vatican.va 2 Projekt normy etyczności pracy EK1000 http://www.janski.edu.pl/uczelnia,ek_1000.html Jan Paweł II do pracowników Strona 14
Zasada ta dotyczy bezpośrednio samego procesu produkcji, w stosunku do której praca jest zawsze przyczyną sprawczą, naczelną, podczas gdy kapitał jako zespół środków produkcji pozostaje tylko instrumentem: przyczyną nadrzędną. Zasada ta jest oczywistą prawdą całego historycznego doświadczenia człowieka. Kiedy w pierwszym rozdziale Biblii słyszymy, że człowiek ma ziemię czynić sobie poddaną to słowa te mówią o wszystkich zasobach, jakie kryje w sobie widzialny świat, oddanych do dyspozycji człowieka. Zasoby te jednakże nie mogą służyć człowiekowi inaczej, jak tylko poprzez pracę. Z pracą również pozostaje związany od początku problem własności: jeżeli bowiem człowiek poprzez pracę ma przyswajać sobie i innym te zasoby, jakie kryje w sobie natura, to ma on jako jedyny środek: własną pracę. Aby te zasoby mogły poprzez pracę owocować, człowiek zawłaszcza cząstki różnych bogactw natury: w głębi ziemi, w morzu, na ziemi, w przestrzeni. Zawłaszcza je, czyniąc z nich warsztat swej pracy. Zawłaszcza przez pracę - i dla pracy. To samo odnosi się do dalszych etapów tego procesu, w którym pierwszym etapem pozostaje zawsze stosunek człowieka do zasobów i bogactw natury. Cały wysiłek poznawczy, zmierzający do odkrycia tych bogactw, do określenia różnych możliwości ich wykorzystywania przez człowieka i dla człowieka, uświadamia nam, że wszystko, co w całym dziele produkcji ekonomicznej pochodzi od człowieka, zarówno praca, jak i zespół środków produkcji oraz związana z nimi technika (czyli umiejętność stosowania tych środków w pracy), zakłada owe bogactwa i zasoby widzialnego świata, które człowiek zastaje, ale ich samych nie tworzy. Zastaje je poniekąd gotowe, przygotowane do poznawczego odkrycia i właściwego wykorzystania w procesie produkcji. Na każdym etapie rozwoju ludzkiej pracy człowiek spotyka się z faktem podstawowego obdarowania przez naturę, czyli w ostateczności przez Stwórcę. U początku ludzkiej pracy stoi tajemnica stworzenia. To stwierdzenie, przyjęte jako punkt wyjścia, stanowi przewodni wątek niniejszego dokumentu i wypadnie jeszcze rozwinąć go w innej części niniejszej wypowiedzi. Dalsze rozważanie tego samego problemu musi nas umocnić w przekonaniu o pierwszeństwie pracy ludzkiej w stosunku do tego, co z biegiem czasu przyzwyczajono się nazywać kapitałem. Jeżeli bowiem w zakres tego ostatniego pojęcia wchodzi. Oprócz zasobów natury stojących do dyspozycji człowieka, również ów zespół środków, przy pomocy których człowiek przyswaja sobie zasoby natury, przetwarzając je na miarę swoich potrzeb (i w ten sposób poniekąd je uczłowieczając ), to już tutaj należy stwierdzić, że ów zespół środków jest owocem historycznego dorobku pracy człowieka. Wszystkie środki produkcji, poczynając od najprymitywniejszych, a kończąc na najnowocześniejszych, wypracował stopniowo człowiek: doświadczenie i umysł człowieka. W ten sposób powstały nie tylko najprostsze narzędzia służące uprawie roli, ale także - przy odpowiednim zaawansowaniu nauki i techniki - te najnowocześniejsze i skomplikowane maszyny i fabryki, laboratoria i komputery. Tak więc owocem pracy jest wszystko to, co ma służyć pracy, co stanowi - przy dzisiejszym stanie techniki - jej rozbudowane narzędzie. 1.7 W firmie uznaje się, że ETYKA jest ważniejsza od techniki ( prymat etyki nad techniką ). 1.8 W firmie uznaje się, że CZŁOWIEK jest ważniejszy od rzeczy ( prymat CZŁOWIEKA wobec rzeczy ). Owo gigantyczne i potężne narzędzie - zespół środków produkcji - który uważa się poniekąd za synonim kapitału, powstał z pracy i nosi na sobie znamiona ludzkiej pracy. Przy obecnym stopniu zaawansowania techniki, człowiek, który jest podmiotem pracy, chcąc posługiwać się owym zespołem nowoczesnych narzędzi, środków produkcji, musi naprzód przyswoić sobie w sposób poznawczy owoc pracy tych ludzi, którzy owe narzędzia wynaleźli, zaplanowali, zbudowali, ulepszali i czynią to nadal. Umiejętność pracy, to znaczy sprawczego uczestnictwa w nowoczesnym procesie produkcji - wymaga coraz większego przygotowania, a przede wszystkim odpowiedniego Jan Paweł II do pracowników Strona 15
wykształcenia. Oczywiście, jest rzeczą jasną, że każdy człowiek, który uczestniczy w procesie produkcji, choćby spełniał tylko takie rodzaje pracy, do których nie potrzeba szczególnego wykształcenia i osobnych kwalifikacji, jest jednak w tymże procesie produkcji prawdziwym podmiotem sprawczym - podczas gdy zespół narzędzi, choćby sam w sobie najdoskonalszy, jest tylko i wyłącznie narzędziem podporządkowanym pracy człowieka. Tę prawdę, która należy do trwałego dziedzictwa nauki Kościoła, trzeba stale podkreślać w związku z problemem ustroju pracy, a także całego ustroju społeczno-ekonomicznego. Trzeba podkreślać i uwydatniać pierwszeństwo człowieka w procesie produkcji - prymat człowieka wobec rzeczy. Wszystko to, co mieści się w pojęciu kapitału - w znaczeniu zawężonym - jest tylko zespołem rzeczy. Człowiek jako podmiot pracy - bez względu na to, jaką spełnia pracę - człowiek sam jeden jest osobą. Prawda ta posiada zasadnicze i doniosłe konsekwencje. Wyselekcjonowane punkty z Encykliki skierowane do pracowników Centesimus annus 3 (punkty: 8, 29, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 38, 43, 47) 8. Papież mówi o innym prawie robotnika jako osoby. Jest to prawo do słusznej płacy, o której nie może decydować wolna umowa stron, tak, że pracodawca wypłaciwszy umówioną płacę, tym samym czyni zadość swoim obowiązkom i do niczego już nie jest obowiązany 23. Ingerencja Państwa mówiono wówczas nie może dotyczyć określania tych umów, lecz jedynie zapewniać wypełnienie zawartych w nich wyraźnie warunków. Tego rodzaju koncepcja stosunków między pracodawcami a robotnikami, czysto pragmatyczna i podyktowana ścisłym indywidualizmem, jest w encyklice poddana surowej krytyce, jako sprzeczna z podwójną naturą pracy, uznanej za fakt osobowy i konieczny. Jeśli bowiem praca, jako fakt osobowy, jest objęta przysługującym każdemu prawem do rozporządzania własnymi zdolnościami i siłami, to jako konieczność jest zdeterminowana przez spoczywający na każdym poważny obowiązek zachowania życia. Z tego to obowiązku wywodzi się kończy Papież prawo do zabiegania o rzeczy potrzebne dla utrzymania życia, których ubogiemu dostarczyć może tylko płaca otrzymana za pracę 24. Płaca musi wystarczać robotnikowi na utrzymanie siebie i swojej rodziny. Jeśli pracownik zmuszony koniecznością albo z obawy przed sytuacją jeszcze gorszą zgadza się na niekorzystne dla siebie warunki, bowiem zostały one narzucone przez właściciela warsztatu czy przedsiębiorstwa i chcąc nie chcąc muszą być przyjęte, jest to oczywistym gwałtem, przeciwko któremu głos podnosi sprawiedliwość 25. Formułowanie "ZASAD etycznej pracy na podstawie fragmentów teksu Encykliki CA (numer wskazuje kod w CZĘŚCI 2) 4 4.22 Płaca wystarcza mi na utrzymanie siebie i mojej rodziny 29. Rozwoju nie należy ponadto pojmować w znaczeniu wyłącznie gospodarczym, ale w sensie integralnie ludzkim 61. Jego celem nie jest tylko zrównanie poziomu życia wszystkich narodów z poziomem, który dziś osiągnęły kraje najbogatsze, ale tworzenie solidarną pracą życia bardziej godnego, konkretne przyczynianie się do umocnienia godności i rozwoju uzdolnień twórczych każdej poszczególnej osoby, jej zdolności do odpowiedzi na własne powołanie, a więc na zawarte w nim Boże wezwanie. 1.3 Tworzenie solidarną pracą życia bardziej godnego, konkretne przyczynianie się do umocnienia godności i rozwoju uzdolnień twórczych każdej 3 Na podstawie opublikowanej wersji językowej - ze strony Watykanu http://www.vatican.va 4 Projekt normy etyczności pracy EK1000 http://www.janski.edu.pl/uczelnia,ek_1000.html Jan Paweł II do pracowników Strona 16
Szczytem rozwoju jest zatem możliwość korzystania z prawa-obowiązku szukania Boga, poznawania Go i życia zgodnie z tym poznaniem 62. W ustrojach totalitarnych i autokratycznych została doprowadzona do ostateczności zasada pierwszeństwa siły przed rozsądkiem. Zmuszono człowieka do poddania się światopoglądowi narzuconemu siłą, a nie wypracowanemu przez wysiłek własnego rozumu i korzystanie z własnej wolności. Należy tę zasadę odwrócić i uznać w całości prawa ludzkiego sumienia, związanego tylko prawdą, czy to naturalną, czy też objawioną. poszczególnej osoby - to zasada realizowana przez naszą ZAŁOGĘ. 31. Odczytując na nowo nauczanie o prawie do własności i powszechnym przeznaczeniu dóbr w perspektywie naszych czasów, można zapytać o pochodzenie dóbr, które utrzymują człowieka przy życiu, zaspokajają jego potrzeby i są przedmiotem jego praw. Pierwszym źródłem wszystkiego, co dobre, jest sam akt Boga, który stworzył ziemię i człowieka, człowiekowi zaś dał ziemię, aby swoją pracą czynił ją sobie poddaną i cieszył się jej owocami (por. Rdz 1, 28-29). Bóg dał ziemię całemu rodzajowi ludzkiemu, aby utrzymywała wszystkich jego członków, nie wykluczając ani nie wyróżniając nikogo. To stanowi uzasadnienie powszechnego przeznaczenia dóbr ziemi. Ona to przez samą swą urodzajność i zdolność zaspokajania potrzeb człowieka jest pierwszym darem, który Bóg ofiarował człowiekowi, aby utrzymać go przy życiu. Ziemia zaś nie wydaje owoców, jeśli ten dar Boży nie spotyka się z właściwą odpowiedzią człowieka, którą jest praca: właśnie przez pracę człowiek, korzystając ze swej inteligencji i wolności, zdolny jest panować nad ziemią i czyni z niej swe mieszkanie. W ten sposób przywłaszcza sobie część ziemi, nabywając ją właśnie poprzez pracę. Tu leży początek własności indywidualnej. Oczywiście nie może przeszkadzać w tym, aby i inni ludzie posiedli część daru Bożego, a nawet powinien współdziałać z nimi, by wspólnie opanowywać ziemię. W przeszłości, u początków każdej ludzkiej społeczności, współdziałały ze sobą zawsze te dwa czynniki: praca i ziemia; nie zawsze jednak pozostają one w tej samej relacji do siebie. Niegdyś naturalna urodzajność ziemi jawiła się i rzeczywiście była głównym czynnikiem bogactwa, a praca była niejako pomocą i uzupełnieniem dla tej urodzajności. W naszych czasach wzrasta rola pracy ludzkiej jako czynnika wytwarzającego dobra niematerialne i materialne; coraz wyraźniej też widzimy, jak praca jednego człowieka splata się w sposób naturalny z pracą innych ludzi. Dzisiaj bardziej niż kiedykolwiek pracować znaczy pracować z innymi i pracować dla innych: znaczy robić coś dla kogoś. Praca jest tym bardziej owocna i wydajna, im lepiej człowiek potrafi poznawać możliwości wytwórcze ziemi i głębiej odczytywać potrzeby drugiego człowieka, dla którego praca jest wykonywana. 4.33 Dostrzegam potrzeby mojego kolegi i pomagam mu, tak, aby praca w naszej firmie była owocna i wydajna. 32. Istnieje jednak inna forma własności, która szczególnie w naszych czasach nabiera znaczenia nie mniejszego niż własność ziemi: jest to własność wiedzy, techniki i umiejętności. Bogactwo Krajów uprzemysłowionych polega o wiele bardziej na tym typie własności, aniżeli na zasobach naturalnych. Istnieje zresztą wiele dóbr, których nie można w odpowiedni sposób wytworzyć pracą pojedynczego człowieka i które wymagają zmierzającej do jednego celu współpracy wielu osób. Zorganizowanie takiego wysiłku, rozplanowanie go w czasie, zatroszczenie się, by rzeczywiście odpowiadał temu, czemu ma służyć, oraz podjęcie koniecznego ryzyka jest dziś także źródłem bogactwa społeczeństwa. W ten sposób staje się coraz bardziej oczywista i determinująca rola 4.10 Uznaję, że własność wiedzy, techniki i umiejętności jest dziś źródłem bogactwa. 1.6 Uważam, że wymienione poniżej wartości i zasady etyczne są realizowane w naszej firmie: f) Determinująca (o wynikach firmy) jest rola zdyscyplinowanej i kreatywnej pracy Jan Paweł II do pracowników Strona 17
zdyscyplinowanej i kreatywnej pracy ludzkiej oraz - jako część istotna tej pracy - rola zdolności do inicjatywy i przedsiębiorczości. 70 Ten proces, który w sposób konkretny i jasny ukazuje prawdę o osobie, prawdę nieustannie potwierdzaną przez chrześcijaństwo, zasługuje na uwagę i przychylność. Istotnie, głównym bogactwem człowieka jest wraz z ziemią sam człowiek. To właśnie jego inteligencja pozwala odkryć możliwości produkcyjne ziemi i różnorakie sposoby zaspokojenia ludzkich potrzeb. To jego zdyscyplinowana praca i solidarne współdziałanie z innymi umożliwia tworzenie coraz szerszych i coraz bardziej godnych zaufania wspólnot pracy, mających dokonywać przekształceń środowiska naturalnego i środowiska społecznego. Współczesna ekonomia przedsiębiorstwa zawiera aspekty pozytywne, których korzeniem jest wolność osoby, wyrażająca się w wielu dziedzinach, między innymi w dziedzinie gospodarczej. Ekonomia, bowiem jest jedną z dziedzin wielorakiej ludzkiej działalności i podobnie jak w każdej z nich obowiązuje w niej prawo do wolności oraz obowiązek odpowiedzialnego z niej korzystania. Trzeba tu jednak podkreślić specyficzne różnice pomiędzy tymi tendencjami współczesnego społeczeństwa a tendencjami występującymi w społeczeństwie przeszłości nawet niedawnej. Niegdyś decydującym czynnikiem produkcji była ziemia, a później kapitał, rozumiany jako wyposażenie w maszyny i dobra służące jako narzędzie, dziś zaś czynnikiem decydującym w coraz większym stopniu jest sam człowiek, to jest jego zdolności poznawcze, wyrażające się w przygotowaniu naukowym, zdolności do uczestniczenia w solidarnej organizacji, umiejętność wyczuwania i zaspokajania potrzeb innych ludzi. ZAŁOGI firmy oraz - jako część istotna tej pracy - rola zdolności do inicjatywy i przedsiębiorczości. 1.1. Odczuwam, że Kierownictwo firmy przyjmuje dla misji zasadę, że głównym bogactwem firmy jest sam CZŁOWIEK załoga firmy 4.29 Promowana jest w firmie zdyscyplinowana praca i solidarne współdziałanie wszystkich członków ZAŁOGI firmy. 1.6 Uważam, że wymienione poniżej wartości i zasady etyczne są realizowane w naszej firmie: e) Moje prawo do wolności oraz obowiązek odpowiedzialnego z niej korzystania. 4.34 Za czynnik decydujący w firmie uznaje się samego człowieka, jego zdolności poznawcze, zdolność uczestniczenia w solidarnej organizacji, umiejętność wyczuwania i zaspakajania potrzeb innych ludzi. 33. Należy jednak ostrzec oraz ujawnić niebezpieczeństwa i problemy związane z tego rodzaju procesem. Istotnie, wielu, może nawet znaczna większość ludzi, nie rozporządza takimi narzędziami, które pozwoliłyby im rzeczywiście i w sposób godny przeniknąć do wnętrza systemu przedsiębiorstwa, w którym praca zajmuje miejsce centralne. Nie jest dla nich dostępne zdobycie podstawowych wiadomości, które pozwoliłyby im wyrazić ich zdolność tworzenia i rozwinąć swe możliwości. Nie mają oni możliwości wejścia w układ znajomości i wzajemnych powiązań, które by im pozwoliły cieszyć się uznaniem i wykorzystać posiadane przymioty. Krótko mówiąc, są oni, jeśli nie wyzyskiwani, to w znacznej mierze pozostawieni na marginesie, i rozwój gospodarczy dokonuje się, rzec można, ponad ich głowami, o ile wprost nie ogranicza już i tak zawężonej przestrzeni ich działalności gospodarczej, z której żyją. Pomimo wielkich przeobrażeń, które dokonały się w najbardziej rozwiniętych społeczeństwach, niedostatki kapitalizmu w dziedzinie humanitarnej, prowadzące do dominacji rzeczy nad ludźmi, bynajmniej nie zanikły; przeciwnie, ubodzy cierpią dziś nie tylko z powodu braku dóbr materialnych, ale także braku wiedzy i umiejętności, co nie pozwala im wyjść ze stanu upokarzającego podporządkowania. Niestety w takich warunkach żyje jeszcze znaczna większość mieszkańców Trzeciego Świata. Byłoby jednak błędem rozumienie pojęcia Trzeci Świat w znaczeniu czysto geograficznym. W niektórych jego rejonach i w niektórych kręgach społecznych zostały zapoczątkowane procesy 4.17 Mam świadomość, że ubodzy cierpią dziś nie tylko z powodu braku dóbr materialnych, ale także braku wiedzy i umiejętności 4.2 Kierownictwo firmy zapoczątkowało procesy rozwojowe zmierzające do lepszego wykorzystania nie Jan Paweł II do pracowników Strona 18
rozwojowe, zmierzające do lepszego wykorzystania nie tyle zasobów materialnych, co zasobów ludzkich. Jeszcze niedawno głoszono tezę, że kraje uboższe, aby się rozwijać, muszą się odizolować od rynków światowych i zaufać jedynie własnym siłom. Jeszcze niedawno głoszono tezę, że kraje uboższe, aby się rozwijać, muszą się odizolować od rynków światowych i zaufać jedynie własnym siłom. Doświadczenia ostatnich lat wykazały, że kraje, które wybrały izolację, zatrzymały się lub cofnęły w rozwoju, natomiast posunęły się naprzód te, które umiały się włączyć w ogólny system wzajemnych powiązań gospodarczych na poziomie międzynarodowym. Wydaje się, zatem, że największym problemem jest uzyskanie równoprawnego dostępu do rynku międzynarodowego, opartego nie na jednostronnej zasadzie eksploatacji zasobów naturalnych, ale na lepszym wykorzystaniu potencjału ludzkiego. 72 Zjawiska typowe dla Trzeciego Świata występują jednak również w krajach rozwiniętych, gdzie nieustanne zmiany sposobów produkcji i użytkowania dóbr dewaluują pewne zdobyte już umiejętności i sprawdzone dotąd przygotowanie zawodowe, zmuszając do nieustannego zdobywania nowych kwalifikacji i przystosowywania się do zmian. Ci, którzy nie potrafią dotrzymać kroku postępowi czasu, łatwo mogą znaleźć się na marginesie, a wraz z nimi ludzie starzy, młodzież nie umiejąca włączyć się w pełni w życie społeczeństwa i w ogóle jednostki najsłabsze i tak zwany Czwarty Świat. Również sytuacja kobiety w tych warunkach nie jest bynajmniej łatwa. tyle zasobów materialnych, co "zasobów ludzkich". 4.16 Uznaję, że nieustanne zmiany sposobów produkcji i użytkowania dóbr dewaluują pewne zdobyte już umiejętności i sprawdzone dotąd przygotowanie zawodowe, zmuszając do nieustannego zdobywania nowych kwalifikacji i przystosowywania się do zmian. 4.3 Kierownictwo uznaje potrzebę "nieustannego zdobywania nowych kwalifikacji i przystosowywania się do zmian" przez ZAŁOGĘ. 34. Istnieją jednak liczne ludzkie potrzeby, które nie mają dostępu do rynku. W imię sprawiedliwości i prawdy nie wolno dopuścić do tego, aby podstawowe ludzkie potrzeby pozostały nie zaspokojone i do wyniszczenia z tego powodu ludzkich istnień. Konieczne jest też udzielenie ludziom potrzebującym pomocy w zdobywaniu wiedzy, we włączaniu się w system wzajemnych powiązań, w rozwinięciu odpowiednich nawyków, które pozwolą im lepiej wykorzystać własne zdolności i zasoby. W warunkach Trzeciego Świata zachowują swą wagę, a w niektórych wypadkach muszą dopiero zostać osiągnięte, cele wskazane przez encyklikę Rerum novarum, by nie sprowadzać ludzkiej pracy i samego człowieka do poziomu zwykłego towaru: płaca wystarczająca na utrzymanie rodziny; ubezpieczenia społeczne dla ludzi starych i bezrobotnych, odpowiednia ochrona warunków pracy. 4.13 Kierownictwo firmy udziela: pomocy w zdobywaniu wiedzy, we włączaniu się w system wzajemnych powiązań, w rozwinięciu odpowiednich nawyków, które pozwolą mi lepiej wykorzystać własne zdolności i zasoby. 35. Otwierają się tu wielkie i bogate możliwości zaangażowania oraz walki w imię sprawiedliwości dla związków zawodowych i innych organizacji pracowniczych, które bronią praw ludzi pracy i ochraniają ich podmiotowość, spełniając jednocześnie istotną funkcję kulturową. Należy umożliwić pracownikom uczestniczenie w sposób bardziej pełny i godny w życiu Narodu i wspierać ich w procesie rozwoju. W tym sensie słusznie można mówić o walce z ustrojem gospodarczym rozumianym jako system zabezpieczający absolutną dominację kapitału oraz własności narzędzi produkcji i ziemi nad podmiotowością i wolnością pracy 4.32 W firmie uznaje się możliwości zaangażowania związków zawodowych i innych organizacji pracowniczych, które bronią praw ludzi pracy spełniając jednocześnie istotną funkcję kulturową Jan Paweł II do pracowników Strona 19
człowieka 73. W walce z tym systemem, modelem alternatywnym nie jest system socjalistyczny, który w rzeczywistości okazuje się kapitalizmem państwowym, lecz społeczeństwo, w którym istnieją: wolność pracy, przedsiębiorczość i uczestnictwo. Tego rodzaju społeczeństwo nie przeciwstawia się wolnemu rynkowi, ale domaga się, by poprzez odpowiednią kontrolę ze strony sił społecznych i państwa było zagwarantowane zaspokojenie podstawowych potrzeb całego społeczeństwa. Kościół uznaje pozytywną rolę zysku jako wskaźnika dobrego funkcjonowania przedsiębiorstwa: gdy przedsiębiorstwo wytwarza zysk, oznacza to, że czynniki produkcyjne zostały właściwie zastosowane a odpowiadające im potrzeby ludzkie zaspokojone. Jednakże zysk nie jest jedynym wskaźnikiem dobrego funkcjonowania przedsiębiorstwa. Może się zdarzyć, że mimo poprawnego rachunku ekonomicznego, ludzie, którzy stanowią najcenniejszy majątek przedsiębiorstwa, są poniżani i obraża się ich godność. Jest to nie tylko moralnie niedopuszczalne, lecz na dłuższą metę musi też negatywnie odbić się na gospodarczej skuteczności przedsiębiorstwa. Celem zaś przedsiębiorstwa nie jest po prostu wytwarzanie zysku, ale samo jego istnienie jaku wspólnoty ludzi, którzy na różny sposób zdążają do zaspokojenia swych podstawowych potrzeb i stanowią szczególną grupę służącą całemu społeczeństwu. Zysk nie jest jedynym regulatorem życia przedsiębiorstwa; obok niego należy brać pod uwagę czynniki ludzkie i moralne, które z perspektywy dłuższego czasu okazują się przynajmniej równie istotne dla życia przedsiębiorstwa. 5.1 Uznaję pozytywną rolę zysku jako wskaźnika dobrego funkcjonowania przedsiębiorstwa. 1.6 Uważam, że wymienione poniżej wartości i zasady etyczne są realizowane w naszej firmie: b) Celem przedsiębiorstwa nie jest po prostu wytwarzanie zysku, ale samo istnienie jako wspólnoty ludzi, którzy zdążają do zaspokojenia swych podstawowych potrzeb. 1.6 Uważam, że wymienione poniżej wartości i zasady etyczne są realizowane w naszej firmie: c) Zysk nie jest jedynym regulatorem życia przedsiębiorstwa; obok niego należy brać pod uwagę czynniki ludzkie i moralne, które z perspektywy dłuższego czasu okazują się równie istotne dla życia przedsiębiorstwa. 36. Wypada teraz zwrócić uwagę na specyficzne problemy i zagrożenia, które powstają w najbardziej rozwiniętych strukturach gospodarczych i wiążą się z ich charakterystycznymi cechami. W poprzednich fazach rozwoju człowiek żył zawsze w obliczu konieczności: jego potrzeby były nieliczne, narzucone poniekąd przez obiektywne struktury jego cielesnej natury, działalność zaś gospodarcza była nastawiona na ich zaspokojenie. Jest jednak oczywiste, że dziś problem polega nie tylko na tym, by dostarczyć człowiekowi odpowiednią ilość dóbr, ale także by zaspokoić zapotrzebowanie na jakość: jakość towarów produkowanych i konsumowanych, jakość usług, z których się korzysta, jakość środowiska naturalnego i życia w ogóle. Dążenie do coraz lepszych i bardziej zadowalających warunków życia i coraz większej zamożności jest samo w sobie uzasadnione; trudno jednak nie podkreślić związanych z tym etapem rozwoju nowych obowiązków i niebezpieczeństw. W sposobie powstawania i określania nowych potrzeb 2.6. W firmie zdajemy sobie sprawę, że dziś problem polega na zaspokojeniu zapotrzebowania na jakość towarów produkowanych, towarów konsumowanych, jakość życia w ogóle. 2.1 Dążenie naszego Klienta do coraz lepszych i bardziej zadawalających warunków życia (z naszym Jan Paweł II do pracowników Strona 20