Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology

Vol. 5/2006 Nr 4(17) Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Samoocena własnej sylwetki u dzieci w wieku przedpokwitaniowym Self-perception of body shape in polish prepuberlat children 1 Paweł Matusik, 1 Ewa Małecka-Tendera, 2 Katarzyna Klimek, 3 Magdalena Olszanecka-Glinianowicz, Polska Grupa Badawcza ds. Otyłości u Dzieci 1 Katedra i Klinika Pediatrii, Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej, 2 Katedra i Zakład Biologii Molekularnej, Biochemii i Biofarmacji, 3 Katedra i Zakład Patofizjologii, Śląska Akademia Medyczna, Katowice Adres do korespondencji: Paweł Matusik, Katedra i Klinika Pediatrii Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach, ul. Medyków 16, 40-752 Katowice, tel. 32 207 16 54, fax. 32 207 16 53, e-mail: endocrine@wp.pl Słowa kluczowe: samoocena, sylwetka, dzieci, otyłość, okres przedpokwitaniowy Key words: self-perception, body shape, children, obesity, prepubertal period STRESZCZENIE/ABSTRACT Z powodu mody na szczupłą sylwetkę liczne badania donoszą o znaczącej tendencji do wprowadzania dużych ograniczeń dietetycznych przez dziewczęta i chłopców o prawidłowej masie ciała, a nawet z niedowagą. Może to być związane z zaburzoną oceną wyglądu własnego ciała. Z drugiej strony występowanie nadwagi i otyłości w tej grupie wiekowej jest obecnie narastającym problemem klinicznym. Istotna jest więc ocena postrzegania przez dzieci własnej sylwetki. W roku 2001 zostało przeprowadzone badanie dotyczące występowania otyłości w grupie 7 9 letnich dzieci, w ośmiu losowo wybranych okręgach Polski. Wszystkie dzieci zostały poproszone o zaznaczenie na skali sylwetek tej, która najbardziej odpowiada ich własnej. Przebadano 3370 dzieci (1596 dziewcząt, 1636 chłopców). Po wykluczeniu dzieci ze schorzeniami mogącymi mieć wpływ na wzrost i masę ciała u 2957 dzieci (1481 dziewcząt i 1476 chłopców) wyznaczono BMI. 88 (6,1%) dziewczynek miało niedowagę, u 121 (8,4%) stwierdzono nadwagę, a 40 (2,8%) było otyłych. U 112 (7,6%) chłopców stwierdzono niedowagę 97 (6,6%) chłopców miało nadwagę a otyłość występowała w 47 (3,1%) przypadków. Stwierdzono znamienną statystycznie korelację pomiędzy obliczonym BMI a sylwetką wskazaną przez oceniane dzieci. Można wnioskować, że polskie dzieci w wieku 7 9 lat w realny sposób oceniają własną sylwetkę. Endokrynol. Ped., 5/2006;4(17):41-46 Due to the fashion of thinness many surveys reported high levels of dietary restraint in significant proportion of normal or even underweight boys and girls who misclassified their body shape. On the other side obesity and overweight is the growing clinical problem in this age group. It therefore seems important to asses how children self-estimate their body. Obesity prevalence study was carried out in Polish 7 9 years old children from 8 randomly selected regions. Data on pupils weight and height were collected by the centrally trained medical teams and computerized at the national coordinating center level. All the children were asked to point out on a scale of seven line drawings of a girl or boy figure which figure was most like him/her. A total of 3370 pupils (1596 girls and 1636 boys) were examined. After excluding the subjects with medical conditions known to affect weight and height, in 2957 children (1481 girls 41

Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 5/2006;4(17):41-46 Badanie dotyczące występowania otyłości zostało przeprowadzone w roku 2001 w grupie 7 9- letnich polskich dzieci na podstawie protokołu zaproponowanego przez European Childhood Obesity Group [1]. Badanie przeprowadzono w ośmiu losowo wybranych okręgach Polski. Dalszy losowy dobór dzieci prowadzony był metodą klastrów sporządzonych w oparciu o listy uczniów uczęszczających do klas I i II szkół podstawowych. Pomiary antropometryczne (wzrost, masa ciała, obwód talii, obwód bioder) były wykonywane przez cenand 1476 boys) BMI was calculated. 88 (6.1%) of girls were underweight, 121 (8.4%) of girls were found overweight by national standard and 40 (2.8%) were obese. 112 (7.6%) of boys were underweight, 97 (6.6%) of boys were found overweight and 47 (3.1%) obese by the same standard. Statistically significant correlation between BMI and figure selected by children was found. It is concluded that Polish prepubertal children express realistic self-perception of their body shape. Pediatr. Endocrinol., 5/2006;4(17):41-46 Wstęp Zaburzenia odżywiania u dzieci są obecnie bardzo istotnym problemem klinicznym. Na jednym biegunie mamy do czynienia ze zbytnimi ograniczeniami, kalorycznymi związanymi z lansowaną przez media i powszechnie akceptowaną społecznie modą na szczupłą sylwetkę. Z drugiej strony w ostatnich dwóch dekadach obserwuje się znaczący wzrost występowania nadwagi i otyłości w tej grupie wiekowej [1, 2]. Uważa się, że jednym z czynników odpowiedzialnych za zwiększenie zapadalności na schorzenia z grupy zaburzeń odżywiania jest nieprawidłowa ocena własnej sylwetki przez dzieci i młodzież, a także ich rodziców. Problem ten dotyczy głównie młodzieży w okresie dojrzewania. Obecnie jednak już w bardzo wczesnym okresie życia społeczne oddziaływanie kształtuje u dzieci model idealnej sylwetki, np. poprzez kierowanie reklam do bardzo małych dzieci czy rewie mody i konkursy małej miss w przedszkolu i szkole. Celem pracy była zatem ocena, czy polskie dzieci w wieku przedpokwitaniowym (7 9 lat) prawidłowo oceniają swoją sylwetkę. Material i metody A B Rycina 1. Zestaw siedmiu sylwetek wykorzystany do samooceny własnego ciała dla (A) chłopców i (B) dziewczynek Figure 1. The seven figure silhouettes for self-estimation of body shape for (A) boys and (B) girls 42

Matusik P. i inni Samoocena własnej sylwetki u dzieci w wieku przedpokwitaniowym tralnie przeszkolone zespoły badawcze, wyposażone w zunifikowane przyrządy pomiarowe. Przebadano 3370 dzieci (1596 dziewcząt, 1636 chłopców). Po wykluczeniu dzieci ze schorzeniami mogącymi mieć wpływ na wzrost i masę ciała analizowana grupa liczyła ostatecznie 2957 dzieci (1481 dziewcząt i 1476 chłopców), u których wyznaczono wskaźnik masy ciała (BMI). Samooceny własnego wyglądu dokonano na podstawie siedmiostopniowej skali sylwetek (modyfikacja według Sunkard i wsp. [3]) przygotowanej w wersji dla chłopców (ryc. 1A) i dla dziewczynek (ryc. 1B). Wszystkie dzieci zostały poproszone o zaznaczenie na skali tej sylwetki, która najbardziej odpowiada ich własnej. Uzyskane dane zostały następnie poddane obróbce komputerowej i analizie statystycznej. Wyniki Na podstawie uzyskanych wartości wskaźnika masy ciała (BMI) i ich analizy za pomocą odpowiednich siatek centylowych stwierdzono, że w ocenianej grupie dzieci 88 (6,1%) dziewczynek wykazywało niedowagę, 121 (8,4%) dziewczynek nadwagę, a 40 (2,8%) było otyłych. U 112 (7,6%) chłopców stwierdzono niedowagę, 97 (6,6%) chłopców miało nadwagę, a otyłość występowała w 47 (3,1%) przypadkach. Dokładna analiza wyników dotyczących występowania nadwagi i otyłości na tym materiale została przedstawiona w odrębnej publikacji [2]. Odsetek dokonywanych wyborów wraz z odpowiadającą mu średnią wartością BMI został dla poszczególnych grup wiekowych i płci przedstawiony w tabelach 1 i 2. BMI zostało przedstawione jako średnia ± odchylenie standardowe (rozkłady wartości BMI były zbliżone do normalnych). Tylko w trzech przypadkach dziewczynki wybrały dla siebie ostatni typ sylwetki (bardzo otyła). Wraz ze wzrostem wieku malał odsetek dziewczynek wybierających swoją sylwetkę w kategoriach szczupła (1+2+3) (7 lat: 49%, 8 lat: 32%, 9 lat: 29,9%), a wzrastał w kategoriach nadwaga (5+6+7) (7 lat: 16,1%, 8 lat: 24,7%, 9 lat: 27,3%), jednakże ta tendencja nie osiągnęła statystycznej istotności. Natomiast w grupie chłopców nie zaobserwowano żadnej tendencji związanej z wiekiem do określania swojej sylwetki jako szczupłej lub otyłej. Po zastosowaniu współczynników korelacji rangowej Spearmana wykazano znamienną statystycznie korelację pomiędzy BMI a sylwetką wskazaną przez oceniane dzieci (chłopcy: r=0,53, p<0,001; dziewczynki: r=0,54, p<0,001). Dyskusja Wpływ na ocenę sylwetki u dzieci mogą mieć różnorakie czynniki, np. nieustalony system wartości, wpływ ze strony rodziny, grupy rówieśniczej czy mass mediów. Problem ten dotyczy głównie dzieci starszych, zwłaszcza w momencie gdy wkraczają one w okres dojrzewania, kiedy dynamicznym zmianom w sferze fizycznej i psychicznej towarzyszy wzrost zainteresowania wyglądem zewnętrznym. W badaniu, które przeprowadzili Kołoło i wsp. [4] w latach 1994 2002, opartym na populacji polskich 11, 13, 15-latków, stwierdzono brak zgodności między samooceną sylwetki i realnymi parametrami antropometrycznym. Rozbież- Tabela I. Porównanie samooceny własnej sylwetki ze średnią wartością wskaźnika masy ciała (BMI) w grupie chłopców Table I. Self-estimation of body shape and mean level of body mass index (BMI) comparison in boys 1 2 3 4 5 6 7 Wiek Niedowaga Szczupła 7 lat 8 lat 9 lat Razem 7 9 lat 2,4% ΒΜΙ=15,6 0,8%? BMI=16,7 ±0,9 1,6% BMI=15,8 8,7% BMI=16,1 7,2% BMI=15,4 7,2% BMI=14,8 ±1,0 7,3% BMI=15,2 Dosyć szczupła 27,9% BMI=15,3 ± 1,3 19,2% BMI=15,6 ± 1,5 22,9% BMI=15,8 ± 1,5 21,3% BMI=15,6 ± 1,5 Prawidłowa Nadwaga Otyła 43,3% BMI=15,9 ± 1,4 44,1% BMI=16,1 ± 1,6 44,4% BMI=16,3 ± 1,7 44,2% BMI=16,2 ± 1,7 16,3% BMI=17,7 ±2,9 21,4% BMI=17,9 ±3,0 20,0% BMI=18,3 ±2,7 21,0% BMI=18,1 ±2,8 2,9% BMI=17,8 ±2,3 4,1% BMI=21,3 ±2,8 4,3% BMI=21,3 ±3,3 4,1% BMI=21,2 ±3,0 Bardzo otyła 0,7% ±6,8 0,7% ±6,8 43

Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 5/2006;4(17):41-46 Tabela II. Porównanie samooceny własnej sylwetki ze średnią wartością wskaźnika masy ciała (BMI) w grupie dziewcząt Table II. Self-estimation of body shape and mean level of body mass index (BMI) comparison in girls 1 2 3 4 5 6 7 Wiek Niedowaga Szczupła 7 lat 8 lat 9 lat Razem 7 9 lat 4,7% BMI=14,8 ±1,1 2,2% BMI=14,4 1,8% BMI=15,2 2,2% BMI=14,7 11,3% BMI=14,0 ±1,1 7,4% BMI=15,1 ±1,2 7,0% BMI=14,7 7,6% BMI=14,8 Dosyć szczupła 33% BMI=15,2 23,1% BMI=15,3 21,1% BMI=15,4 23,4% BMI=15,3 Prawidłowa Nadwaga Otyła 34,9% BMI=16,0 41,7% BMI=16,3 40,3% BMI=16,1 ±1,6 41,2% BMI=16,2 ±1,7 14,2% BMI=17,7 20,9% BMI=18,0 23,8% BMI=18,6 ±2,7 21,9% BMI=18,3 1,9% BMI=23,4 ±2,7 3,5% BMI=21,5 ±2,9 3,5% BMI=23,0 ±3,4 3,4% BMI=22,2 ±3,1 Bardzo otyła 0,3% 0,3% ność ta wzrastała wraz z wiekiem ocenianych nastolatków. Chłopcy oceniali swoją sylwetkę jako zbyt szczupłą, a dziewczynki jako zbyt otyłą. W badaniu Al.-Sendi i wsp. [5] w grupie nastolatków dzieci poza oceną własnej sylwetki wybierały także sylwetkę ich zdaniem idealną. Dziewczęta z prawidłową masą ciała jako idealną podawały sylwetkę znamiennie szczuplejszą a chłopcy znamiennie cięższą. Ocena wyników tych badań jednoznacznie świadczy o tym, że w okresie dojrzewania dzieci są zbyt surowe w ocenie własnej sylwetki. W przeprowadzonym przez nas badaniu w populacji dzieci młodszych w wieku 7 9 lat ocena własnej sylwetki korelowała znamiennie z uzyskanym wskaźnikiem masy ciała zarówno w grupie chłopców, jak i dziewcząt. W naszym materiale tylko w grupie dziewcząt stwierdzono wraz z wiekiem wzrost odsetka osób wybierających sylwetkę z kategorii nadwaga. Trend ten nie osiągnął jednak znamienności statystycznej. Davison i wsp. [6] w pracy opartej na grupie dziewięcioletnich dziewczynek stwierdzili, że już w tym wieku negatywne stereotypy dotyczące otyłości są silnie zaznaczone. Angle i wsp. [7] w swojej pracy oceniającej przyrost masy ciała od 7 miesiąca do 8 roku życia stwierdzili, że zwłaszcza u dziewczynek stopień niezadowolenia z własnej sylwetki korelował znamiennie z wielkością przyrostu masy ciała między 3 a 8 rokiem życia. Kolejnym czynnikiem, który może zaburzać ocenę własnego ciała, jest nieprawidłowa ocena stopnia odżywiania własnego dziecka przez rodziców. Jest to tym istotniejsze, że dorośli także wykazują brak krytycyzmu odnośnie do własnej sylwetki, co wykazało badanie Sanchez-Villegas i wsp. [8] na populacji dorosłej krajów Unii Europejskiej. W badaniu tym nieprawidłowości dotyczące oceny własnej sylwetki dotyczyły grupy osób z nadwagą i otyłością z tendencją do zaniżania swojej realnej masy ciała, zwłaszcza w grupie kobiet. W badaniu Al.-Sendi i wsp. [5] 25% rodziców uważało, że ich dziecko ma niedowagę (realnie 3% dziewcząt i 11% chłopców w badanej grupie), zaś niecałe 10% dostrzegało otyłość u swojego dziecka (realnie 20% dziewcząt i 16% chłopców w badanej grupie). W badaniu przeprowadzonym w populacji brytyjskiej przez Jeffrey i wsp. [9] tylko jedna czwarta rodziców realnie oceniała swoje dzieci z nadwagą i nawet w przypadku gdy dziecko było otyłe, tylko 33% matek i 57% ojców prawidłowo oceniało stopień odżywienia dziecka. Podobnie w pracy Maynard i wsp. 30% matek zaniżało stopień odżywienia swoich dzieci z nadwagą, zwracając większą uwagę na masę ciała córek [10]. O tym, jak ważny wpływ także na rozwój psychiczny i społeczny dzieci ma ocena wyglądu zewnętrznego, świadczą wyniki pracy Hill i wsp. [11] w grupie dziewięciolatków. Na podstawie oceny sylwetek dzieci w badaniu ankietowym autorki stwierdziły, że osoby otyłe mają mniej przyjaciół, są mniej akceptowane przez rodziców, mają gorsze wyniki w nauce i pragną być szczuplejsze. Silny związek pomiędzy złym samopoczuciem fizycznym i psychicznym a nieprawidłową masą ciała był stwierdzany u dzieci już w 5 roku życia [12, 13]. Liczne badania wskazują także na tendencję do marginalizacji społecznej dzieci otyłych oraz na ich zwiększoną skłonność do zachowań depresyjnych [14 17]. Grupa badawcz Lawlor i wsp. [18] przeprowadziła ocenę problemów psychospołecznych 44

Matusik P. i inni Samoocena własnej sylwetki u dzieci w wieku przedpokwitaniowym w tej samej grupie dzieci w wieku 5 lat, a następnie po 9 latach, stwierdzając większe ich występowanie u dzieci otyłych i nasilanie się wraz ze wzrostem masy ciała. Jednakże redukcja masy ciała znamiennie poprawiała samoocenę. Polskie dzieci w wieku 7 9 lat w realny sposób oceniają własną sylwetkę. Edukacja dzieci i ich rodzin, dotycząca oceny stopnia odżywienia i kształtowania prawidłowej sylwetki poprzez zdrowe zachowania dietetyczne i aktywność fizyczną, może zapobiec nieprawidłowościom w rozwoju fizycznym, psychicznym i społecznym dzieci. Wnioski Badanie finansowane przez grant KBN No. 4P05D06518 Polska Grupa Badawcza ds. Otyłości u Dzieci: E. Małecka-Tendera, K. Klimek, P. Matusik, M. Olszanecka-Glinianowicz: Katowice; E. Korman, B. Skowrońska, W. Stankiewicz: Poznań; M. Urban, J. Szczepańska-Kostro,, B. Głowińska: Białystok; H. Dziatkowiak, D. Januś, D. Bilecka, B. Żukowicz-Słabowska: Kraków; T. Niżankowska-Błaż, A. Mazur: Rzeszów; B. Rymkiewicz-Kluczyńska, B. Pyrżak, A Majcher: Warszawa; M. Szalecki, J. Nawrotek, E. Skotarczyk-Kowalska: Kielce; M. Walczak, A. Walczak, B. Garanty-Bogacka: Szczecin PIŚMIENNICTWO/REFERENCES [1] Lehingue Y.: The European Childhood Obesity Group (ECOG) project: the European collaborative study on the prevalence of obesity in children. Am. J. Clin. Nutr., 1999:70, 166 168 [2] Małecka-Tendera E., Klimek K., Matusik P., Olszanecka-Glinianowicz M., Lehingue Y. on behalf of the Polish Childhood Obesity Study Group. Obesity and Overweight Prevalence in Polish 7- to 9-Year-Old Children. Obes. Res., 2005:13, 964 968 [3] Stunkard A., Sorensen T., Schulsinger F.: Use of the Danish Adoption Register for the study of obesity and thinness. [w:] The Genetics of Neurological and Psychiatric Disorders. Raven Press: New York 1983. [4] Kołoło H., Woynarowska B. Samoocena masy ciała i odchudzanie się młodzieży w okresie dojrzewania. Przegl. Pediatr., 2004:34, 196 201. [5] Al-Sendi A.M., Shetty P., Musaiger A.O.: Body weight perception among Bahraini adolescents. Child: Care, Health & Development, 2004:30, 369 376. [6] Davison K.K., Birch L.L.: Predictors of Fat Stereotypes among 9-Year-Old Girls and Their Parents. Obes. Res., 2004:12, 86 94. [7] Angle S., Keskinen S., Lapinleimu H., Helenius H., Raittinen P., Ronnemaa T., Simell O.: Weight Gain Since Infancy and Prepubertal Body Dissatisfaction. Arch. Pediatr. Adolesc. Med., 2005:159, 567 571. [8] Sanchez-Villegas A., Madrigal H., Martinez-Gonzalez M.A., Kearney J., Gibney M.J., de Irala J., Martinez JA.: Perception of body image as indicator of weight status in the European Union. J. Hum. Nutr. Dietet., 2001:14, 93 102. [9] Jeffrey A.N., Voss L.D., Metcalf B.S., Alba S., Wilkin T.J.: Parents awareness of overweight in themselves and their children: cross sectional study within a cohort (EarlyBird 21). BMJ, 2005:330, 23 24. [10] Maynard L.M., Galuska D.A., Blanck H.M., Serdula M.K.: Maternal Perceptions of Weight Status of Children. Pediatrics, 2003:111, 1226 1231. [11] Hill A.J., Silver E.K.: Fat, friendless and unhealthy: 9-year old children s perception of body shape stereotypes. Int. J. Obes., 1995:19, 423 430. [12] Davison K.K., Birch L.L.: Weight Status, Parent Reaction, and Self-Concept in Five-Year-Old Girls. Pediatrics, 2001:107, 46 53. [13] Hesketh K., Wake M., Waters E.: Body mass index and parent-reported self esteem in elementary school children: evidence for a causal relationship. Int. J. Obes., 2004:28, 1233 1237. [14] Barefoot J.C., Heitmann B.L., Helms M.J., Williams R.B., Surwit R.S., Siegler I.C.: Symptoms of depression and changes in body weight from adolescence to mid-life. Int. J. Obes., 1998:22, 688 694. [15] Friedman K.E., Reichmann S.K., Costanzo P.R., Musante G.J.: Body Image Partially Mediates the Relationship between Obesity and Psychological Distress. Obes. Res., 2002:10, 33 41. 45

Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 5/2006;4(17):41-46 [16] Richardson L.P., Davis R., Poulton R., McCauley E., Moffitt T.E., Caspi A., Connell F.: A longitudinal Evaluation of Adolescent Depression and Adult Obesity. Arch. Pediatr. Adolesc. Med., 2003:157, 739 745. [17] Strauss R.S., Pollack H.A.: Social Marginalization of Overweight Children. Arch. Pediatr. Adolesc. Med., 2003:157, 746 752. [18] Lawlor D.A., Mamun A.A., O Callaghan M.J., Bor W., Williams G.M., Najman J.M.: Is being overweight associated with behavioral problems in childhood and adolescence? Findings from the Mater-University study of pregnancy and its outcomes. Arch. Dis. Child., 2005:90, 692 697. 46