NAUKA O śywieniu CZŁOWIEKA

NAUKA O śywieniu CZŁOWIEKA osiągnięcia i wyzwania Wydawnictwo SGGW

NAUKA O śywieniu CZŁOWIEKA osiągnięcia i wyzwania pod redakcją Dominiki Guzek i Dominiki Głąbskiej Wydawnictwo SGGW Warszawa 2013

Copyright by Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2013 Wydanie I Recenzenci prac: Anna Brzozowska, Ewa Czarniecka-Skubina, Małgorzata Drywień, Hanna Górska-Warsewicz, Joanna Gromadzka-Ostrowska, Anna Gronowska-Senger, Krystyna Gutkowska, Ewelina Hallmann, Jadwiga Hamułka, Marzena JeŜewska-Zychowicz, Wojciech Kolanowski, Anna Kołłajtis-Dołowy, Danuta Koło- Ŝyn-Krajewska, Eliza Kostyra, Iwona Kowalczuk, Barbara Kowrygo, Lucyna Kozłowska, Ewa Lange, Wacław Laskowski, Irena Ozimek, Barbara Pietruszka, Wiesław Przybylski, Maria Ewa Rembiałkowska, Danuta Rosołowska-Huszcz, Ewa Świstak, BoŜena Waszkiewicz-Robak, Agata Wawrzyniak, Agnieszka Wierzbicka, Dariusz Włodarek Projekt okładki ElŜbieta Wojnarowska Redakcja techniczna ElŜbieta Wojnarowska ISBN 978-83-7583-546-5 Wydawnictwo SGGW ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa tel. (22) 593 55 20 (-22, -25 sprzedaŝ), fax (22) 593 55 21 e-mail: wydawnictwo@sggw.pl www.wydawnictwosggw.pl Druk: Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, www.grzeg.com.pl

7 Efektywność zwyczajowego spoŝycia fitoestrogenów w normalizacji symptomów wypadowych a polimorfizm genu receptora estrogenowego alfa The effectiveness of phytoestrogen intake in menopausal symptoms relieve and estrogen receptor alpha gene polymorphism dr inŝ. Aleksandra Kostrzewa-Tarnowska 1, dr inŝ. Magdalena Człapka-Matyasik 1, Agnieszka Straburzyńska 1, dr n. med. Dariusz Godlewski 2, dr hab. Agata Chmurzyńska 1 Streszczenie Wprowadzenie: Jednym z załoŝeń hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) jest normalizacja symptomów związanych z menopauzą. Podobną rolę u kobiet, które nie mogą stosować HTZ moŝe spełniać spoŝycie naturalnych fitoestrogenów obecnych np. w produktach zboŝowych z pełnego przemiału czy nasiona roślin strączkowych. Wyniki badań ostatnich lat sugerują, Ŝe wpływ fitoestrogenów na organizm moŝe zaleŝeć od interakcji z receptorem estrogenowym alfa (ER ) i regulacji jego aktywności, która moŝe być uwarunkowana polimorfizmem genu kodującego ten receptor, m.in. polimorfizmem ICVS1-397T/C. Cel: Celem badań była ocena zwyczajowego spoŝycia fitoestrogenów przez kobiety zdrowe ze zdiagnozowaną predyspozycją genetyczną, bądź obciąŝeniem rodzinnym do nowotworu gruczołu piersiowego oraz ocena związku pomiędzy spoŝyciem fitoestrogenów, polimorfizmem ICVS1- -397T/C genu kodującego receptor estrogenowy alfa i natęŝeniem symptomów menopauzalnych. Materiał i metody: Badania przeprowadzono wśród 51 kobiet w wieku 51 ±3 lat, które nie stosowały hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) oraz były we wczesnym okresie menopauzy. SpoŜycie fitoestrogenów oszacowano na podstawie kwestionariusza częstości spoŝycia FFQ. Nasilenie symptomów menopauzalnych określono w oparciu o indeks Kuppermana (IK). Genotyp genu ER ustalono metodą PCR-RFLP. Wyniki: Średnia dzienna podaŝ fitoestrogenów ogółem wynosiła 563 ±30 µg, izoflawonów 392 ±29 µg, lignanów 170 ±12 µg, SECO (ang. secoisolariciresinol) 133 ±10 µg, a MAT (ang. matairesinol) 4,7 ±0,4 µg. SpoŜycie fitoestrogenów było porównywalne we wszystkich podgrupach genotypowych. Około 40% badanej grupy odczuwało słabe lub umiarkowane symptomy wypadowe (IK pomiędzy 16 a 31). U kobiet o genotypie ER CC lub CT nasilenie objawów menopauzalnych korelowało z większą podaŝą w dziennej racji pokarmowej, zarówno fitoestrogenów ogółem (p = 0,004), jak i izoflawonów (p = 0,003). Nie stwierdzono istotnej zaleŝności pomiędzy polimorfizmem ICVS1-397T/C ER a wartością IK. Wnioski: Zwyczajowe spoŝycie fitoestrogenów moŝe korelować dodatnio z wartością IK u kobiet o genotypie ER CC lub CT. Prawdopodobnie przeciwna tendencja charakteryzuje kobiety o genotypie ER TT. 1 Katedra Higieny śywienia Człowieka, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, ul. Wojska Polskiego 31, 60-624 Poznań 2 Ośrodek Epidemiologii i Profilaktyki Nowotworów, ul. Kazimierza Wielkiego 24, Poznań

Efektywność zwyczajowego spoŝycia fitoestrogenów... 461 Słowa kluczowe: spoŝycie fitoestrogenów, symptomy wypadowe, receptor estrogenowy alfa, polimorfizm genów Abstract Introduction: One of the aims of Hormone Replacement Therapy (HRT) is normalization of menopausal symptoms. An alternative for women who cannot be introduced to HRT is intake of natural phytoestrogens, found for example in soy or beans. Results of recent researches suggest that influence of phytoestrogens on the human body may depend on their interactions with estrogen receptor alpha (ER ) and regulation of the receptor s activity, that may be dependent ER gene polymorphism, e.g. ICVS1-397T/C. Aim: The objective of this study was to assess daily intake of phytoestrogens in healthy women with the diagnosed predisposition to breast cancer, and also to assess relations between phytoestrogen intake, the ICVS1-397T/C polymorphism of the ER gene and menopausal symptoms intensity. Materials and method: Phytoestrogen intake was measured with food frequency questionnaire (FFQ). The menopausal symptoms of women were measured according to Kupperman index (KI). Polymorphism of ER gene was analyzed with the use of the PCR-RFLP method. Results: Average daily intake of phytoestrogens was 563 ±30 µg, isoflavones 392 ±29 µg, lignans 170 ±12 µg, SECO 133 ±10 µg, and MAT 4,7 ±0,4 µg. Phytoestrogen intake was similar in all genotype groups. About 40% of the studied group felt menopausal symptoms (KI between 16 and 31). In women with the ER CC or CT genotype intensity of menopausal symptoms correlated with higher phytoestrogen (p = 0.004), and isoflavone (p < 0.003) intake. There was no significant effect of the ICVS1-397T/C polymorphism of ER gene on the KI. Conclusions: Usual phytoestrogen intake may positively correlate with KI in women with ER CC or CT genotype. Most likely in women with ER TT there is an inverse correlation between these parameters. Key words: phytoestrogen intake, menopausal symptoms, estrogen receptor alpha, gene polymorphism Wprowadzenie Objawy menopauzalne i związane z nimi pogorszenie jakości Ŝycia są jedną z najczęstszych przyczyn zgłaszania się pacjentek do lekarza. Szacuje się, Ŝe w okresie okołomenopauzalnym u 80% kobiet występują silnie odczuwalne symptomy wypadowe, przy czym blisko 10% badanych kobiet wskazuje obecność szczególnie uciąŝliwych objawów wazomotorycznych w postaci silnych uderzeń gorąca ( 7 epizodów w ciągu doby). Najskuteczniejszą formą leczenia objawów menopauzalnych jest hormonalna terapia zastępcza (HTZ). W świetle obecnej wiedzy głównymi wskazaniami do jej zastosowania są umiarkowane i silne objawy naczynioruchowe, atrofia urogenitalna, pogorszenie jakości Ŝycia oraz profilaktyka osteoporozy u pacjentek z przedwczesną menopauzą (Bachmann i wsp., 2007, Banks i wsp., 2009, Williams i wsp., 2008). JednakŜe odnotowano, iŝ u wielu kobiet stosowanie HTZ moŝe wywoływać skutki uboczne, takie jak zaburzenia sercowo-naczyniowe oraz nowotwory hormonozaleŝne, w tym nowotwór piersi. Sugeruje się, Ŝe spoŝycie fitoestrogenów z dzienną racją pokarmową moŝe równieŝ redukować nasilenie objawów menopauzalnych (Krebs i wsp., 2004, Lethaby i wsp., 2009). Zarówno naturalne estrogeny, jak i fitoestrogeny pochodzące z diety wpływają na funkcjonowanie organizmu poprzez receptory estrogenowe, w tym receptor estrogenowy alfa (ER ). Efekt oddziaływania fitoestrogenów moŝe, zatem zaleŝeć po części od polimorfizmu genu kodującego ER, m.in. polimorfizmu ICVS1-397 T/C. Obecność allelu C związana jest prawdopodobnie z wyŝszym poziomem ekspresji genu ER, a co za tym idzie z wiązaniem większej ilości estradiolu przez komórki. W związku z tym kobiety z genotypem TT, w przeciwieństwie

462 DIETOTERAPIA WYZWANIA XXI WIEKU do homozygot CC, są w znacznie większym stopniu naraŝone na nasilenie odczuwania symptomów menopauzalnych, a takŝe dyslipidemie i zwiększone ryzyko sercowo-naczyniowe (Myśliwska, 2009). Cel Celem badań była ocena zwyczajowego spoŝycia fitoestrogenów przez kobiety zdrowe ze zdiagnozowaną predyspozycją genetyczną, bądź obciąŝeniem rodzinnym do nowotworu gruczołu piersiowego oraz ocena związku pomiędzy spoŝyciem fitoestrogenów, polimorfizmem ICVS1-397TT/CT genu kodującego receptor estrogenowy alfa i intensywnością symptomów menopauzalnych. Materiał i metody Badaniami objęto 53 kobiety w wieku 51 ±3 lat, które nie stosowały HTZ oraz były we wczesnym okresie menopauzy, tj. około 2 3 lata od momentu rozpoczęcia menopauzy, kiedy to symptomy wypadowe odczuwane są szczególnie silnie. Na podstawie 7-dniowych wywiadów Ŝywieniowych oraz arkusza częstości spoŝycia (ang. food frequency questionnaire FFQ) oceniono podaŝ fitoestrogenów ogółem oraz z uwzględnieniem poszczególnych ich klas, w tym izoflawonów, lignanów oraz podklas SECO (ang. secoisolariciresinol) i MAT (ang. matairesinol). Do oceny racji pokarmowych wykorzystano program komputerowy Wikt Pro, obejmujący poszerzoną bazę produktów oraz potraw o zróŝnicowanej zawartości fitoestrogenów. Nasilenie symptomów wypadowych oceniono w oparciu o indeks Kuppermana (IK) (Heinemann i wsp., 2004, Kupperman i wsp., 1959), uwzględniając udział symptomów towarzyszących menopauzie według stopnia ich waŝkości z podziałem na wazomotoryczne, somatyczne oraz psychiczne. Do klasyfikacji natęŝenia symptomów wypadowych badanej grupy kobiet posłuŝono się skalą czteropunktową: zakres < 15 pkt brak odczuwalnych dolegliwości, 15 20 pkt słabe dolegliwości menopauzalne, 21 35 pkt umiarkowane oraz > 35 pkt silne symptomy wypadowe. Polimorfizm ICVS1-397TT/CT genu ER oznaczono metodą PCR-RFLP, według procedury opisanej przez Hall i wsp. (2006). Wyniki przedstawiono jako średnie dla grup wraz z ich błędami standardowymi. Analizę zaleŝności pomiędzy spoŝyciem fitoestrogenów i natęŝeniem symptomów wypadowych u kobiet o róŝnym genotypie ER przeprowadzono wykorzystując program Statistica 6.0 w oparciu o nieparametryczny test Kruskala-Wallisa oraz korelację rang Spearmana, przy poziomie istotności p < 0,05. Wyniki W przeprowadzonych badaniach zaobserwowano, iŝ dzienna podaŝ fitoestrogenów ogółem w poszczególnych grupach genotypowych kobiet była porównywalna i nie róŝniła się od siebie znamiennie (tab. 1). Odnotowano, iŝ średnia podaŝ fitoestrogenów ogółem wahała się w granicach 521 593 µg/dzień, natomiast średnia dzienna podaŝ fitoestrogenów w diecie wynosiła 563 ±30 µg, izoflawonów 392 ±29 µg, lignanów 170 ±12 µg, SECO 133 ±10 µg, a MAT 4,7 ±0,4 µg. SpoŜycie poszczególnych klas fitoestrogenów przez kobiety o róŝnym genotypie ER nie róŝniło się od siebie znacząco (tab. 1).

Efektywność zwyczajowego spoŝycia fitoestrogenów... 463 W badaniach oceniono równieŝ stopień natęŝenia odczuwania symptomów wypadowych w oparciu o wartość indeksu Kuppermana. Znaczna część badanych kobiet (ponad 38% badanej grupy) odczuwała słabe lub umiarkowane symptomy wypadowe (IK pomiędzy 16 a 31). Jednocześnie 62% kobiet nie odczuwało Ŝadnych dolegliwości (IK poniŝej 15). Wartość średnia IK była najwyŝsza dla osób z genotypem CC oraz CT odpowiednio 14 ±2 i 12 ±1, natomiast najniŝsza dla kobiet z genotypem TT, tj. 8 ±1, przy czym róŝnice te nie były istotne statystycznie. TABELA 1. Średnia dzienna podaŝ poszczególnych klas fitoestrogenów oraz wartości IK u kobiet z określonym genotypem genu ER (róŝnice pomiędzy grupami nieistotne statystycznie) TABLE 1. Average daily intake of phytoestrogens in in women differing with estrogen receptor alpha genotype Parametry [zakres min max] Fitoestrogeny og. [µg] Izoflawony [µg] Lignany [µg] SECO [µg] MAT [µg] Genotyp CC n = 15 593 ±50 [245 835] 414 ±52 [43 740] 177 ±19 [69 316] 142 ±17 [50 288] 5,6 ±0,8 [2,6 11,9] Grupy kobiet o róŝnym genotypie ER Genotyp CT n = 24 574 ±50 [205 1242] 395 ±46 [89 1071] 177 ±20 [44 437] 133 ±15 [33 289] 4,6 ±0,5 [1,4 9,1] Genotyp TT n = 12 506 ±47 [266 893] 356 ±51 [170 811] 148 ±25 [52 287] 122 ±24 [37 253] 4,2 ±0,5 [1,6 8,2] Indeks Kuppermana 14 ±2 [2 31] 12 ±1 [1 26] 8 ±1 [1 17] Przeprowadzona analiza korelacji pomiędzy podaŝą poszczególnych grup fitoestrogenów, a natęŝeniem dolegliwości menopauzalnych ocenianych indeksem Kuppermana (tab. 2) dowiodła, iŝ nasilenie objawów menopauzalnych było dodatnio skorelowane z większą podaŝą w dziennej racji pokarmowej, zarówno fitoestrogenów ogółem, jak i izoflawonów. JednakŜe zaleŝności te obserwowano wyłącznie u kobiet z genotypami CC (p < 0,01) lub CT (p < 0,05). Co ciekawe, u kobiet o genotypie TT, kierunek korelacji był przeciwny, jednak zaleŝność ta nie była istotna statystycznie (tab. 2). Nie stwierdzono znaczącego wpływu polimorfizmu ICVS1- -397T/C na wartość IK (tab. 1). TABELA 2. Ocena korelacji pomiędzy podaŝą poszczególnych klas fitoestrogenów w diecie a nasileniem symptomów wypadowych wyraŝonych jako KI u kobiet z określonym genotypem genu ER TABLE 2. Correlations between phytoestrogen intake and menopausal symptoms shown as KI in women differing with estrogen receptor alpha genotype Parametry Genotyp CC n = 15 Indeks Kuppermana Genotyp CT n = 24 Genotyp TT n = 12 Fitoestrogeny r = 0,69 (p < 0,01) r = 0,44 (p < 0,05) r = 0,48 (NS) Izoflawony r = 0,72 (p < 0,01) r = 0,42 (p < 0,05) r = 0,50 (NS)

464 DIETOTERAPIA WYZWANIA XXI WIEKU Dyskusja Objawy menopauzalne i związane z nimi pogorszenie jakości Ŝycia zmusza często pacjentki do wprowadzenia hormonalnej terapii zastępczej, jednakŝe znajomość wskazań i zagroŝeń często uniemoŝliwia jej zastosowanie. Wyniki badań Women s Health Initiative (WHI) opublikowane w 2002 i 2004 r. oraz badań Milion Women Study (MWS) donosiły o zwiększonym ryzyku działań niepoŝądanych takich jak choroba niedokrwienna serca, udary mózgu, powikłania zakrzepowo-zatorowe, rak sutka (Anderson i wsp., 2004; Beral 2003, Rossouw i wsp., 2002), stąd terapia fitoestrogenowa mogłaby się stać pewnym działaniem alternatywnym. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, Ŝe podaŝ fitoestrogenów w racjach pokarmowych kobiet jest zbliŝona do wartości uzyskanych w badaniach przeprowadzonych wśród Europejek, gdyŝ w populacji Hiszpanek oceniono średnie pobranie fitoestrogenów ogółem, jako 890 µg/dzień (Hernandez-Elizondo i wsp., 2009), natomiast w populacji Holenderek wynosiła średnio 1070 µg/dzień (Keinan-Boker i wsp., 2004). Jednocześnie spoŝycie tych związków biologicznie aktywnych wśród Chinek jest znamiennie wyŝsze i kształtuje się na poziomie aŝ 6050 µg/dzień (Mei i wsp., 2001). Analiza spoŝycia izoflawonów wśród Europejek dowiodła, iŝ poziom ich w diecie nie jest zbyt wysoki, przeciętnie dieta Holenderek (Keinan-Boker i wsp., 2004) odznaczała się podaŝą na poziomie 370 µg/dzień, natomiast u Hiszpanek poziom był wyraźnie niŝszy, zaledwie 120 µg/dzień (Hernandez-Elizondo i wsp., 2009). NajwyŜszym udziałem izoflawonów w diecie cechuje się ludność azjatycka, za wyjątkiem Koreanek, dla których spoŝycie było stosunkowo niskie i nie przekraczało 233 µg/dzień (Surh i wsp., 2006). W świetle zaprezentowanych danych literaturowych, ilość przyjmowanych z dietą fitoestrogenów wśród badanych Polek jest porównywalna do spoŝycia tych związków w populacjach europejskich, przy czym istotne róŝnice zaobserwowano między populacjami europejskimi a azjatyckimi. RóŜnice te wynikają z odmiennego sposobu Ŝywienia tych populacji, jednocześnie naleŝy zaznaczyć, Ŝe stosowanie w diecie soi stanowi główną determinantę róŝniącą populacje azjatyckie od europejskich. Znaczna część badanych kobiet odczuwała symptomy wypadowe mierzone wartością indeksu Kuppermana (1/3 populacji), natomiast pozostałe 2/3 badanych kobiet nie odczuwało Ŝadnych dolegliwości, co potwierdza częstość rejestrowanych symptomów menopauzalnych u kobiet przez Genazzaniego i wsp. (2006). Przeprowadzona analiza korelacji pomiędzy podaŝą poszczególnych grup fitoestrogenów a natęŝeniem dolegliwości menopauzalnych ocenianych indeksem Kuppermana, dowiodła istotnych zaleŝności w przypadku kobiet naleŝących do grup z genotypem CC lub CT. Jednak zaleŝności te miały inny kierunek niŝ spodziewany, tzn. wykazano dodatnią korelację pomiędzy spoŝyciem fitoestrogenów a nasileniem symptomów wypadowych. Zaobserwowano równieŝ przeciwną tendencję u homozygot TT. Jest to o tyle zaskakujące, Ŝe sugeruje się raczej, iŝ wyŝsze spoŝycie fitoestrogenów moŝe wspomagać leczenie objawów menopauzy (Krebs i wsp., 2004; Lethaby i wsp., 2009). Z drugiej strony jednak, część badań, w tym opublikowana niedawno metaanaliza, wskazuje brak wpływu spoŝycia fitoestrogenów na redukcję objawów związanych z menopauzą (Quella i wsp., 200; Eden, 2012). Być moŝe uwzględnienie genotypu w obrębie niektórych genów, np. `ER, moŝe wspomóc identyfikację grupy docelowej dla dietoterapii bazującej na naturalnych fitoestrogenach. Wnioski 1. W badanej grupie kobiet o genotypie ER CC lub CT spoŝycie fitoestrogenów korelowało dodatnio z wartością IK, a przeciwną tendencję zaobserwowano u kobiet o genotypie TT.

Efektywność zwyczajowego spoŝycia fitoestrogenów... 465 2. Wpływ spoŝycia fitoestrogenów na regulację gospodarki hormonalnej jest od dawna dość mocno dyskutowany, ze względu na brak jednoznacznych efektów. 3. Analiza polimorfizmu niektórych genów moŝe okazać się istotnym czynnikiem determinującym osiągnięcie korzystnego efektu terapii kobiet w okresie okołomenopauzalnym. Publikację zrealizowano w ramach grantu N N312 121039 Spis piśmiennictwa 1. Anderson G.L., Limacher M., Assaf A.R., Bassford T., Beresford S.A., Black H., Bonds D., Brunner R., Brzyski R., Caan B., Chlebowski R., Curb D., Gass M., Hays J., Heiss G., Hendrix S., Howard B.V., Hsia J., Hubbell A., Jackson R., Johnson K.C., Judd H., Kotchen J.M., Kuller L., LaCroix A.Z., Lane D., Langer R.D., Lasser N., Lewis C.E., Manson J., Margolis K., Ockene J., O Sullivan M.J., Phillips L., Prentice R.L., Ritenbaugh C., Robbins J., Rossouw J.E., Sarto G., Stefanick M.L., Van Horn L., Wactawski-Wende J., Wallace R., Wassertheil-Smoller S.; Women s Health Initiative Steering Committee, 2004, Effects of conjugated equine estrogen in postmenopausal women with hysterectomy: the Women s Health Initiative randomized controlled trial. JAMA, 291, 1701 1712 2. Bachmann G.A., Schaefers M., Uddin A., Utian W.H., 2007, Lowest effective transdermal 17betaestradiol dose for relief of hot flushes in postmenopausal women: a randomized controlled trial. Obstetrics Gynecolology, 110, 771 779 3. Banks E., Canfell K., 2009. Invited Commentary: Hormone therapy risk and benefits The Women s Health Initiative findings and the postmenopausal estrogen timing hypothesis. American Journal of Epidemiology, 170, 24 28 4. Beral V., Million Women Study Collaborators, 2003, Breast cancer and hormonereplacement therapy in the Million Women Study, Lancet, 362, 419 427 5. Genazzani AR, Schneider HPG, Panay N, Nijland E., 2006 European Menopause Survey, Gynecologycal Eendocrynology, 22(7), 369 375 6. Hall W.L., Vafeiadou K., Hallund J., Bugel S., Reimann M., Koebnick C., Zunft H.J., Ferrari M., Branca F., Dadd T., Talbot D., Powell J., Minihane A.M., Cassidy A, Nilsson M, Dahlman-Wright K, Gustafsson JA, Williams CM., 2006, Soy-isoflavone-enriched foods and markers of lipid and glucose metabolism in postmenopausal women: interactions with genotype and equol production, American Journal of Clinical Nutrition, 83, 592 600 7. Heinemann K., Ruebig A., Potthoff P., Schneider H.P., Strelow F., Heinemann L.A., Do M.T., 2004. The Menopause Rating Scale (MRS) scale: a methodological review. Health of Quality Life Outcomes, 2, 2 45 8. Hernandez-Elizondo J., Mariscal-Arcas M., Rivas A., Feriche B., Velasco J., Olea-Serrano F., 2009, Exposure of phytoestrogens intake trough diet in a sample of females. Nutricion Hospitalaria, 24, 4, 445 451 9. Keinan-Boker L., van Der Schouw Y.T., Grobbee D.E, Peeters PH., 2004, Dietary phytoestrogens and breast cancer risk, American Journal of Clinical Nutrition, 79, 282 288 10. Krebs E., Ensrud K., MacDonald R., Wilt T., 2004, Phytoestrogens for Treatment of Menopausal Symptoms: A Systematic Review, 104, 4, 824 836 11. Kupperman H.S., Wetchler B.B., Bllatt M.M.G., 1959, Contemporary therapy of the menopausal syndrome, JAMA, 171, 1627 1637 12. Lethaby A., Marjoribanks J., Kronenberg F., Roberts H., Eden J., Brown J., 2009, Phytoestrogens for vasomotor menopausal symptoms, The Cochrane Library, DOI: 10.1002/14651858.CD001395.pub3 13. Mei J., Yeung S., Kung A., 2001, High dietary phytoestrogen intake is associated with higher bone mineral in postmenopausal but not premenopausal women, Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism, 86, 5217 5221 14. Myśliwska J., 2009, Hormonalna terapia zastępcza a choroby układu sercowo naczyniowego u kobiet. O krok do przodu, Forum Medycyny Rodzinnej, 3, 1, 1 9

466 DIETOTERAPIA WYZWANIA XXI WIEKU 15. Quella S.K., Loprinzi C.L., Barton D.L., Knost J.A., Sloan J.A., LaVasseur B.I., Swan D., Krupp K.R., Miller K.D., Novotny P.J. Evaluation of soy phytoestrogens for the treatment of hot flashes in breast cancer survivors: A North Central Cancer Treatment Group Trial. J Clin Oncol. 2000 Mar;18(5):1068 1074 16. Rossouw J.E., Anderson G.L., Prentice R.L., LaCroix A.Z., Kooperberg C., Stefanick M.L., Jackson R.D., Beresford S.A., Howard B.V., Johnson KC., Kotchen J.M., Ockene J., Writing Group for the Women s Health Initiative Investigators, 2002, Risks and benefits of estrogen plus progestin in healthy postmenopausal women: principal results From the Women s Health Initiative randomized controlled trial, JAMA, 288, 321 333 17. Saltiki K., Alevizaki M., 2007, Coronary heart disease in postmenopausal women; the role of endogenous estrogens and their receptors, Hormones (Athens), 6, 9 24 18. Schuit S.C.E., de Jong F.H., Stolk L., Koek W.N., van Meurs J.B., Schoofs M.W., Zillikens M.C., Hofman A., van Leeuwen J.P., Pols H.A., Uitterlinden A.G., 2005, Estrogen receptor alpha gene polymorphisms are associated with estradiol levels in postmenopausal women. European Journal of Endocrinology, 153, 327 334 19. Surh J., Kim M. J., Koh E, Kim YK, Kwon H., 2006, Estimated intakes of isoflavones and coumestrol in Korean population, International Journal of Food Sciences and Nutrition, 57, 5 6, 325 344 20. Williams R.E., Kalilani L., DiBenedetti D.B., Zhou X., Granger A.L., Fehnel S.E., Levine K.B., Jordan J., Clark R.V., 2008, Frequency and severity of vasomotor symptoms among peri- and postmenopausal women in the United States. Climacteric, 11, 32 43; Eden JA. Phytoestrogens for menopausal symptoms: a review. Maturitas. 2012 Jun; 72(2): 157 159