Wykluczenie cyfrowe Strukturalne uwarunkowania korzystania z Internetu w Polsce i województwie mazowieckim

Wykluczenie cyfrowe Strukturalne uwarunkowania korzystania z Internetu w Polsce i województwie mazowieckim

WYKLUCZENIE CYFROWE STRUKTURALNE UWARUNKOWANIA KORZYSTANIA Z INTERNETU W POLSCE I WOJEWÓDZTWIE MAZOWIECKIM Dominika Czerniawska Warszawa 12 PROJEKT WSPÓŁFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW UNII EUROPEJSKIEJ W RAMACH EUROPEJSKIEGO FUNDUSZU SPOŁECZNEGO

Publikacja przygotowana i wydana w ramach projektu badawczego pt. Trendy rozwojowe i zmiany gospodarcze w regionie Projekt realizowany na podstawie umowy Nr UDA-POKL.8.1.2-14-35/1- o dofinansowanie Projektu Trendy rozwojowe i zmiany gospodarcze w regionie w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytetu VIII. Regionalne kadry gospodarki, Działania 8.1. Rozwój pracowników i przedsiębiorstw w regionie, Poddziałania 8.1.2. Wsparcie procesów adaptacyjnych i modernizacyjnych w regionie, współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, zawartej w dniu 2.2.11 r. pomiędzy Województwem Mazowieckim, w imieniu którego działa Mazowiecka Jednostka Wdrażania Programów Unijnych, a firmą MGG Conferences Sp. z o.o. Koordynator projektu: Danuta Bluj, MGG Conferences Sp. z o.o. Kierownik merytoryczny zespołu badawczego: Dominik Batorski, Uniwersytet Warszawski ICM Tytuł publikacji: Wykluczenie cyfrowe. Strukturalne uwarunkowania korzystania z Internetu w Polsce i województwie mazowieckim Autor: Dominika Czerniawska, Uniwersytet Warszawski ICM Redakcja naukowa: Dominik Batorski, Uniwersytet Warszawski ICM Redakcja językowa: Elżbieta Michalak Projekt graficzny, szablon wydawniczy: Marta Gierych Skład i przygotowanie do druku: detep Maria Jakubowska, www.detep.pl Copyright by Mazowiecka Jednostka Wdrażania Programów Unijnych ISBN: 978-83-63557-3- Uznanie autorstwa-użycie niekomercyjne-bez utworów zależnych 3. Polska Wydawca: MGG Conferences Sp. z o.o., ul. Rakowiecka 43a m. 6, 2-521 Warszawa www.mgg-conferences.pl

SŁOWO WSTĘPNE Polska w ostatnich dwóch dekadach doświadczyła głębokich zmian społeczno-gospodarczych. O ich dynamice i kierunku zadecydowało kilka czynników. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku kluczową rolę odegrały transformacja ustrojowa i rozwój gospodarki rynkowej. W ostatnim czasie istotne znaczenie zyskał proces integracji europejskiej dołączenie Polski do wspólnego rynku oraz napływ funduszy europejskich. Niebagatelny wpływ na sytuację gospodarczą kraju ma także otwarcie europejskiego rynku pracy dla Polaków, które wywołało silną falę emigracji zarobkowej. Coraz istotniejszym czynnikiem zmian staje się postępujący rozwój i upowszechnienie nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych. Odmiennie niż w przypadku akcesji do Unii Europejskiej zmian tych nie wywołuje żadne pojedyncze wydarzenie. Są one związane z wprowadzaniem w życie zaawansowanych rozwiązań technicznych i mają bardzo subtelny charakter. Warto podać kilka przykładów zmian, jakie pociągają za sobą te rozwiązania. I tak nowe technologie przeprofilowują zapotrzebowania na kompetencje na rynku pracy. Cenione jeszcze do niedawna umiejętności tracą na wartości, a w ich miejsce pojawiają się inne, znacznie bardziej pożądane i cenne. Łatwiejszy przepływ informacji, a także obniżenie kosztów komunikacji i transportu na większe odległości przyczyniają się do zwiększenia zasięgu konkurencyjności firmy lokalne coraz częściej rywalizują z firmami z innych krajów, i to zarówno na rynkach regionalnych, jak i wychodząc na rynek globalny. Nowe technologie przyczyniają się do zmian w zakresie organizacji pracy. Wymuszają także tworzenie nowych modeli biznesowych. Zwiększająca się liczba produktów w postaci cyfrowej (m.in. treści, oprogramowanie), w połączeniu z łatwością ich kopiowania, sprawia, że coraz trudniej jest sprzedawać te dobra w formie konfekcjonowanej na nośnikach fizycznych. Tę formę obrotu wypierają modele oparte na sprzedaży usług (np. SaaS oprogramowanie jako usługa). Jako usługa oferowane zaczyna być nie tylko oprogramowanie, widoczne jest to również w przypadku sprzętu (np. leasing). Technologie informacyjno-komunikacyjne doprowadziły do epokowych przemian w komunikowaniu się, dając możliwość upowszechniania informacji bez pośrednictwa tradycyjnych mediów, a także wymiany informacji i komunikacji dwukierunkowej. Dzięki Internetowi firmy mogą tworzyć własne kanały komunikacji, skierowane bezpośrednio do obecnych i przyszłych klientów. Ten potencjał porozumiewania się każdego z każdym prowadzi też do innego zjawiska, a mianowicie malejącej roli pośredników. Doskonale ilustruje to rynek książki, gdzie sprzedaż elektroniczna szybko zyskuje kosztem tradycyjnych księgarni. Rośnie też liczba tytułów publikowanych w modelu self-publishing, bez udziału klasycznych wydawców. Podobnie tracą znaczenie pośrednicy instytucjonalni na przykład pośrednictwo pracy w coraz większym stopniu opiera się na wykorzystaniu Internetu, ograniczając tym samym rolę urzędów pracy. Zasygnalizowane przykłady zmian to tylko niewielki fragment złożonego i zmieniającego się dynamicznie kontekstu funkcjonowania firm, instytucji i organizacji oraz sposobu, w jaki mogą one 3

działać. Zmieniający się świat wymaga od działających w nim podmiotów wysokich zdolności adaptacyjnych. Jednym z najważniejszych narzędzi umożliwiających skuteczną adaptację jest niewątpliwie zrozumienie istoty zachodzących procesów. Do tej pory brakowało usystematyzowanej wiedzy o roli technologii informacyjno-komunikacyjnych w przemianach społeczno-gospodarczych w Polsce. Lukę tę wypełnia seria opracowań powstałych w wyniku projektu Trendy rozwojowe i zmiany gospodarcze w regionie, zrealizowanego w ramach poddziałania 8.1.2. Wsparcie procesów adaptacyjnych i modernizacyjnych w regionie Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Celem projektu było usystematyzowanie wiedzy i wielu rozproszonych badań na temat wpływu rozwoju i upowszechnienia technologii informacyjno-komunikacyjnych na zmiany społeczno-gospodarcze. Tak powstała seria kilkunastu raportów tematycznych. Raporty zawierają zarówno analizy o charakterze diagnostycznym, jak i elementy prognostyczne, wskazujące już teraz na widoczne zjawiska i procesy, które w niedalekiej przyszłości mogą wydatnie zyskać na popularności i znaczeniu. Opracowania zawierają też rekomendacje dla różnego rodzaju podmiotów firm, urzędów i organizacji. Projekt realizowany jest w województwie mazowieckim i koncentruje się na tym regionie. Niemniej jednak autorzy często analizują dane dotyczące całej Polski, a także innych krajów. Jest to uzasadnione, ponieważ analizowane trendy mają bardziej ogólny, ponadregionalny charakter. Celem niniejszego raportu jest przeanalizowanie zjawiska wykluczenia cyfrowego w województwie mazowieckim. Technologie telekomunikacyjno-informacyjne odgrywają coraz większą rolę w codziennym życiu. Są coraz powszechniej wykorzystywane i w coraz większej liczbie sfer trudno jest bez nich funkcjonować. Korzystanie z nich staje się warunkiem uczestnictwa w wydarzeniach, dotarcia do informacji, zdobycia pracy, a osoby z różnych względów pozbawione takiej możliwości mają coraz większe trudności w codziennym funkcjonowaniu. Dominika Czerniawska analizuje społeczno-ekonomiczne uwarunkowania dostępności i korzystania z technologii informacyjno- -komunikacyjnych, jak też umiejętności i sposoby korzystania. Wskazuje na główne bariery hamujące upowszechnienie korzystania z nowych technologii oraz na konsekwencje takiego stanu rzeczy dla użytkowników i osób niekorzystających, zwraca także uwagę na grupy najbardziej zagrożone wykluczeniem cyfrowym. Autorka pokazuje, że wykluczenie cyfrowe jest istotnym problemem społecznym zarówno dla administracji publicznej, jak i dla firm, ponieważ dotyczy ich pracowników i klientów. Dominik Batorski kierownik merytoryczny projektu 4

SPIS TREŚCI Słowo wstępne 3 1. Wprowadzenie wykluczenie cyfrowe pierwszego i drugiego stopnia 6 2. Strukturalne uwarunkowania dostępu do technologii 7 3. Uwarunkowania dostępu do Internetu a miejsce zamieszkania 1 4. Strukturalne uwarunkowania korzystania z Internetu 11 5. Dostęp a korzystanie 14 6. Różnice w sposobach korzystania z Internetu i komputera 15 7. Kompetencje korzystania i ich uwarunkowania strukturalne 16 8. Społeczne wymiary korzystania z Internetu 25 9. Podsumowanie 29 Bibliografia 31 O Autorze 32 O projekcie 33

➊ WPROWADZENIE WYKLUCZENIE CYFROWE PIERWSZEGO I DRUGIEGO STOPNIA Technologie telekomunikacyjno-informacyjne odgrywają coraz większą rolę w życiu codziennym. Wykorzystywane są w pracy, konsumpcji, spędzaniu czasu wolnego, w nauce, kulturze i rozrywce. Dostęp do technologii umożliwia dotarcie do informacji, coraz częściej też decyduje o uczestnictwie w różnych wydarzeniach, a w wielu gałęziach gospodarki jest warunkiem znalezienia pracy. Wraz ze wzrostem znaczenia technologii coraz istotniejsze staje się pytanie, kto z nich korzysta, w jakim stopniu i z jakich powodów. Ważne jest również to, jaka część populacji wykorzystuje nowe technologie. Przekłada się to bowiem na popyt na sprzęt i usługi, na większą innowacyjność, a także konkurencyjność gospodarki. Wzrastająca rola technologii informacyjno-komunikacyjnych powoduje, że osobom, które z nich nie korzystają, może być trudniej funkcjonować we współczesnym świecie, gdzie coraz więcej spraw ma swój wymiar cyfrowy. Dlatego też zagadnienie niekorzystania z nowoczesnych technologii staje się niebagatelnym problemem społecznym, istotnym zarówno dla administracji publicznej, jak i dla firm, ponieważ dotyczy ich pracowników oraz klientów obecnych i potencjalnych. Celem niniejszego opracowania jest analiza zjawiska wykluczenia cyfrowego w województwie mazowieckim. Przedstawimy w nim społeczno-ekonomiczne uwarunkowania dostępności i korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych oraz sposoby ich wykorzystania. Wskażemy na główne bariery utrudniające powszechność dostępu i korzystania oraz na konsekwencje ich istnienia dotykające użytkowników i osoby niekorzystające z technologii. Pierwsza fala badań dotycząca korzystania z komputerów i Internetu koncentrowała się na dostępności tych technologii, przy czym istotny był nieskrępowany dostęp do nich. Jak wykazano, pozostawał on w ścisłym związku z czynnikami społeczno-ekonomicznymi, takimi jak wiek, wykształcenie, zarobki, miejsce zamieszkania. Z czasem jednak problem dostępu stał się istotny tylko dla pewnej części populacji. Przyczyny tego były różne: ograniczenia finansowe, infrastrukturalne, także przyczyny psychologiczne, a więc kwestia motywacji lub odpowiednich kompetencji. Jak pokazują analizy z wielu krajów, w tym również z Polski, ograniczenia w dostępie do technologii telekomunikacyjno-informacyjnych spowodowane są głównie czynnikami miękkimi, a więc właśnie brakiem potrzeby, motywacji lub odpowiednich kompetencji. W tej grupie czynników najważniejsza okazała się motywacja (Dijk, van 4). Ograniczenia finansowe i infrastrukturalne, choć nadal istnieją, dotyczą coraz mniejszej grupy osób (Batorski, Zając 1). Ograniczenia w dostępie do technologii związane są z pierwszą falą wykluczenia cyfrowego. Od pewnego czasu wiele mówi się o drugiej fali tego zjawiska. Kiedy dostępność technologii staje się powszechna, znaczenia nabiera przede wszystkim jej jakość oraz sposób wykorzystywania. Umiejętność korzystania z nowych technologii umożliwia na nieznaną wcześniej skalę dotarcie do wiedzy, usług, informacji, jak też różne formy uczestnictwa/zaangażowania w wydarzenia kulturalne, polityczne i inne. Jak pokazują badania, także sposób korzystania z technologii ma związek z cechami społeczno-

-ekonomicznymi. Z ogromnych możliwości, jakie oferuje Internet, częściej korzystają grupy znajdujące się na wyższych szczeblach drabiny społecznej (por. Haan, de 4; Batorski 5; Dijk, van 6). Demograficzne i socjoekonomiczne uwarunkowanie płynności wykorzystywania Internetu i komputera to następny, obecnie bardzo ważny, problem związany z korzystaniem z nowych technologii komunikacyjnych (Hargittai 2). Wcześniejsze nadzieje na uczynienie z Internetu narzędzia włączenia grup pozbawionych dostępu do wiedzy, instytucji, wydarzeń musiały zostać zweryfikowane. Drugi stopień wykluczenia cyfrowego dotyczy jakości dostępnej technologii. Badacze dowodzą, że jakość technologii, którą dysponujemy, jest związana z kompetencjami, jakie dzięki niej możemy zdobyć. Lepsze technologie sprawiają, że ich użytkownicy mogą poświęcić więcej czasu na zdobywanie i doskonalenie umiejętności, wykorzystywanych później do konsumpcji i produkcji treści w Internecie (Schraide 11; Davison, Cotten 3). Różnice w sposobie korzystania z technologii oraz powiązane z nimi różnice w kompetencjach i celach jej wykorzystania to obecnie zasadnicze pytanie w badaniach nad wykluczeniem cyfrowym. ➋ STRUKTURALNE UWARUNKOWANIA DOSTĘPU DO TECHNOLOGII Dostęp do technologii pozostaje w związku z przynależnością do określonych grup społeczno-ekonomicznych. W województwie mazowieckim 68,5% gospodarstw domowych ma przynajmniej jeden komputer (w tym 41,7% komputer przenośny), a 62,9% dostęp do Internetu. Większość gospodarstw (5,7%) posiada stałe łącze, 14,7% dostęp przez sieć komórkową. Wykres 1. Internet w gospodarstwach domowych ze względu na miejsce zamieszkania w województwie mazowieckim 9 Odsetek gospodarstw domowych z dostępem do Internetu 8 7 6 5 4 3 1 31,6 7,3 37 23,6 1,7 55,5 38,5 13,1 68,4 52,4 33,7 77,6 58,8 47,6 Warszawa Obszary miejskie Obszary wiejskie 3 5 7 9 11 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 3-11. 7

Dostęp do Internetu jest związany z miejscem zamieszkania. W Warszawie ponad ¾ gospodarstw domowych ma taki dostęp, natomiast na obszarach wiejskich województwa mazowieckiego jest to mniej niż połowa. Od 7 roku obserwujemy znaczący przyrost dostępności sieci na wsi, przy czym jest on znacznie szybszy niż w Warszawie i innych miastach województwa. Jak zauważono, znacznie częściej dostęp do Internetu mają rodziny posiadające dzieci. Ten związek jest bardzo widoczny. Wykres 2. Dostęp do Internetu ze względu na typ gospodarstwa domowego w województwie mazowieckim Nierodzinne wieloosobowe Nierodzinne jednoosobowe Wielorodzinne Rodziny niepełne Małżeństwa z 3 i więcej dzieci Małżeństwa z 2 dzieci Małżeństwa z 1 dzieckiem Małżeństwa bez dzieci 25 38 47 48 53 7 66 79 8 78 85 84 87 87 86 82 Mazowieckie Kraj 4 6 8 1 Odsetek gospodarstw domowych w województwie mazowieckim Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 7-11. Dostęp do Internetu w gospodarstwie domowym nadal jest związany z dochodami. W gospodarstwach o dochodzie najniższym występuje on najrzadziej. Różnica pomiędzy najzamożniejszymi a najuboższymi pod względem dostępności Internetu w domu jest bardzo widoczna i w ostatnich latach nie uległa znaczącej poprawie. 8

Wykres 3. Dostęp do Internetu w przedziałach dochodu na jednostkę konsumpcyjną w województwie mazowieckim 1 Odsetek gospodarstw domowych w województwie mazowieckim 9 8 7 6 5 4 3 1 62,9 34,7 24,2 11,1 83,2 63, 38,2 23,4 9,4 72,9 51,3 36, Najniższy dochód 2. kwartyl 3. kwartyl Najwyższy dochód 7 9 11 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 7-11. Jeśli przyjrzeć się najważniejszym powodom braku łącza Internetowego w gospodarstwach domowych, to widać wyraźnie, że powody finansowe, również wśród rodzin mniej zamożnych, w tym wypadku odgrywają drugorzędną rolę. O wiele ważniejszy jest brak potrzeby lub brak umiejętności, czyli miękkie czynniki. Brak możliwości technicznych, tj. operatorów oferujących dostęp do sieci na danym obszarze, podawany jest sporadycznie. Wykres 4. Powody braku dostępu do Internetu z uwzględnieniem podziału na dochody na jednostkę konsumpcyjną w gospodarstwach domowych w województwie mazowieckim Internet nie jest nam potrzebny Brak odpowiedniego sprzętu Brak odpowiednich umiejętności korzystania Koszty dostępu są zbyt duże Inny powód Wystarczające możliwości korzystania z Internetu gdzie indziej Brak możliwości technicznych korzystania z łącza stałego Internet może być szkodliwy, np. może demoralizować dzieci, zabierać czas Względy prywatności lub bezpieczeństwa Internet nie ma nic ciekawego do zaoferowania 4 4,8 2,7,5 2,1 2,8 1,5 1 1,3,5,2,4,6,3 1 16 14,4 17,5 27,1 3. i 4. kwartyl dochodów 1. i 2. kwartyl dochodów 1 3 Odsetek gospodarstw domowych nieposiadających dostępu do Internetu Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 11. 9

➌ UWARUNKOWANIA DOSTĘPU DO INTERNETU A MIEJSCE ZAMIESZKANIA Jak stwierdzono, dostępność komputerów i Internetu w gospodarstwach domowych zależna jest od miejsca zamieszkania, dochodów, typu gospodarstwa domowego. Istotne są także różnice dotyczące jakości dostępnej infrastruktury. Widać je w sposobie dostarczania Internetu w zależności od miejsca zamieszkania. Mieszkańcy Warszawy najczęściej korzystają z usług telewizji kablowych, w dalszej kolejności ze stałego łącza od dostawcy telefonii stacjonarnej lub mobilnej. Na obszarach miejskich poza Warszawą dostawcy są podobni, choć najczęściej jest to dostawca telefonii stacjonarnej, a dopiero w dalszej kolejności telewizji kablowej i telefonii komórkowej. Na obszarach wiejskich struktura dostawców Internetu jest odmienna. Widoczne jest przeważające znaczenie dostawców telefonii stacjonarnej, a następnie mobilnej. Przez telewizję kablową Internet praktycznie nie jest tam dostarczany. Wykres 5. Dostawca Internetu ze względu na miejsce zamieszkania w województwie mazowieckim Dostęp wdzwaniany Inne Dostęp do Internetu przez komórkę (modem w komórce) Inne stałe łącze (np. sieć lokalna, sąsiedzka) Stałe łącze u innego operatora telefonii stacjonarnej (Netia, Dialog itp.) Stały dostęp przez sieć komórkową Stałe łącze u operatora telefonii stacjonarnej neostrada Stałe łącze poprzez dostawcę telewizji kablowej,4 1,2,2 6,7 3,7 2,8 2,2 5,6 11,1 11,1 6,3 13,5 1,8 8,7 25,7 16,7 22,9 2 23,8 Obszary wiejskie Obszary miejskie bez Warszawy Warszawa 42,1 36,2 49,6 1 3 4 5 6 Odsetek gospodarstw domowych w województwie mazowieckim posiadających dostęp do Internetu Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 11. Szybkość łącza jest zróżnicowana ze względu na miejsce zamieszkania. Najszybsze łącza występują w Warszawie, na obszarach wiejskich jest to sporadyczne. Wyraźna różnica zaczyna się pojawiać w łączach powyżej 2 Mb/s. Na obszarach wiejskich częściej występują łącza słabsze 512 kb/s i 1 Mb/s, które w Warszawie ma tylko 6-7% gospodarstw domowych. 1

Wykres 6. Prędkość łącza ze względu na miejsce zamieszkania w województwie mazowieckim Trudno powiedzieć Większa niż Mb/s 2,4 9,1 7,3 8,9 14,1 11-Mb/s 7-1Mb/s 6Mb/s 2Mb/s 1Mb/s 512 kb/s do 144 kb/s 4, 8,9 5,2 9,2 11,8 8,7 7,3 7,6 14,4 6,7,4 1,5,4 19,9 21,4 25,7 21,7 27,5 19, 33,7 Obszary wiejskie Obszary miejskie bez Warszawy Warszawa 5 1 15 25 3 35 4 Odsetek gospodarstw domowych w województwie mazowieckim posiadających dostęp do Internetu Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 11. ➍ STRUKTURALNE UWARUNKOWANIA KORZYSTANIA Z INTERNETU Z Internetu korzysta obecnie nieco ponad 6% mieszkańców województwa mazowieckiego. Korzystanie to jest jednak bardzo zróżnicowane w poszczególnych grupach społeczno-demograficznych. Należy zaznaczyć, że płeć nie odgrywa większej roli, jeśli chodzi o uwarunkowanie korzystania z Internetu. W województwie mazowieckim z Internetu korzysta zbliżony odsetek kobiet i mężczyzn, z niewielką przewagą kobiet, które stanowią 52,6% użytkowników komputerów. W skali całego kraju sytuacja przedstawia się podobnie: przewaga kobiet wśród użytkowników komputerów jest niewielka i wynika z większej liczby kobiet w całej populacji. Płeć nie różnicuje pod względem korzystania z komputera i Internetu mieszkańców województwa mazowieckiego po wyłączeniu Warszawy. Korzystanie z komputera i Internetu jest w dużym stopniu uzależnione od wieku. Z Internetu najczęściej korzystają osoby młode. W najmłodszej grupie do 24 r.ż. z Internetu w województwie mazowieckim korzystało 94% osób. O kilka punktów procentowych mniej (87%) użytkowników Internetu znajdziemy w następnej grupie wiekowej 25-34 lata. W kolejnej grupie 35-44 lata w województwie mazowieckim korzystają z Internetu ponad trzy na cztery osoby. Jest to o 4 p. proc. więcej niż w skali kraju. Przewaga województwa mazowieckiego utrzymuje się także w grupie 45-59 lat, lecz tutaj z Internetu korzysta mniej niż co druga osoba. W najstarszych grupach wiekowych odsetek użytkowników wynosi: 24% w grupie 6-64 lata i 13% wśród osób powyżej 65. r. ż. 11

Należy zauważyć, że w województwie mazowieckim w niskim stopniu przybywa internautów w najstarszych grupach wiekowych. W latach 9-11 wśród osób między 6. a 64. rokiem życia takiego wzrostu nie odnotowano. Jest to również jedyna grupa, w której odsetek internautów w porównaniu do całego kraju jest niższy. Wykres 7. Użytkownicy Internetu w poszczególnych grupach wiekowych w województwie mazowieckim i w Polsce oraz przyrost użytkowników pomiędzy 9 a 11 r. Odsetek osób w wieku 16+ 1 8 6 4 Kraj: 11 Mazowieckie: 11 Kraj: zmiana 9-11 Mazowieckie: zmiana 9-11 93 94 8 6 85 11 1 87 73 77 13 11 46 48 27 24 6 6 5 do 24 lat 25-34 lata 35-44 lata 45-59 lat 6-64 lata 65+ lat 9 13 4 3 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 9-11. Korzystanie z Internetu zróżnicowane jest pomiędzy grupami społeczno-zawodowymi. Najczęściej korzystają z niego uczniowie i studenci 97%. Pod tym względem województwo mazowieckie nie różni się od całego kraju. Drugą w kolejności grupą najczęściej korzystającą z sieci są prywatni przedsiębiorcy. W województwie mazowieckim stanowią oni prawie 86%, czyli o 5 p. proc więcej niż w całym kraju. W 82,5% użytkownikami Internetu są pracownicy sektora publicznego, a w ponad ¾ pracownicy sektora prywatnego. Z Internetu stosunkowo często korzystają bezrobotni. Odsetek internautów w tej kategorii jest wyższy niż odsetek osób korzystających z Internetu w ogóle w skali województwa mazowieckiego. W przypadku innych biernych zawodowo użytkowników Internetu jest to ponad połowa. Rzadziej niż co piąty emeryt, rolnik i rencista mieszkający w województwie mazowieckim korzysta z Internetu. Różnica między mazowieckim a całym krajem jest widoczna zwłaszcza w przypadku rolników i wynosi 1 p. proc. Pomiędzy 9 a 11 rokiem spadek odsetka użytkowników Internetu widoczny był wśród prywatnych przedsiębiorców i rencistów. Spadki te są jednak niewielkie. Największy wzrost odnotowano wśród bezrobotnych i innych biernych zawodowo. Wynosił on odpowiednio: 25 p. proc i prawie 15 p. proc. Tendencja ta jest zgodna z obserwacjami z całego kraju. Wzrost użytkowników zwłaszcza wśród osób bezrobotnych jest bardzo ważnym i pozytywnym zjawiskiem. 12

Wykres 8. Użytkownicy Internetu w poszczególnych grupach społeczno-ekonomicznych w 11 r. wraz z przyrostem użytkowników w latach 9-11 Odsetek osób w wieku 16+ 1 8 6 4-97 97,1 3,4 2,9 Uczniowie i studenci 85,7 82,5 81 79,9 Prywatni przedsiębiorcy Kraj: 11 Mazowieckie: 11 Kraj: zmiana 9-11 Mazowieckie: zmiana 9-11 -2,3 3 76,1 73 7,2 3 6,5 Pracownicy sekt. prywatnego Pracownicy sekt. publicznego 63,9 63 25,4 21,7 Bezrobotni 55,5 53 14,6 12,5 Inni bierni zawodowo 3 17 19,4 19,2 17,8 5,7 4,7 -,7 4,1 3-6,2 Emeryci Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 9-11. Rolnicy Renciści Korzystanie z Internetu jest mocno zróżnicowane ze względu na poziom wykształcenia. Jak pokazano w analizie znaczenia statusu społeczno-zawodowego, grupą najczęściej korzystającą z Internetu są uczniowie i studenci. W województwie mazowieckim 97% osób z tej grupy korzysta z sieci (dokładnie tyle samo, ile w całym kraju). W zdecydowanej większości z Internetu korzystają osoby z wykształceniem wyższym i policealnym. W przypadku województwa mazowieckiego stanowi to 86,8% osób. Odsetek ten jest praktycznie taki sam w skali kraju. W województwie mazowieckim wśród osób z wykształceniem średnim 62,1% korzysta z Internetu. Jest to prawie o 6 p. proc. mniej niż w całym kraju. W tej grupie nastąpił wyraźny wzrost pomiędzy rokiem 9 a 11 o 8 p. proc. Różnice pomiędzy województwem mazowieckim a całym krajem pojawiają się przy porównaniu korzystania z Internetu wśród osób posiadających wykształcenie zasadnicze zawodowe/gimnazjum i podstawowe/niższe. W grupie osób z wykształceniem zawodowym, mimo wzrostu o 8 p. proc. pomiędzy rokiem 9 a 11, z Internetu korzysta mniej niż 35% osób. Różnica pomiędzy całym krajem a omawianym województwem wynosi ponad 15 p. proc. Wśród osób o najniższym poziomie wykształcenia w województwie mazowieckim z Internetu korzysta niecałe 6% osób. Jest to 7,8 p. proc. mniej niż w skali kraju. Wzrost między 9 a 11 rokiem wyniósł tu tylko 1 p. proc. 13

Wykres 9. Użytkownicy Internetu w poszczególnych kategoriach wykształcenia w 11 wraz ze zmianą odsetka w latach 9-11 Odsetek osób w wieku 16+ 1 8 6 4 96,6 97,1 Kraj: 11 Mazowieckie: 11 Kraj: zmiana 9-11 (w p. proc,) Mazowieckie: zmiana 9-11 (w p. proc,) 86,3 86,8 68 62,1 5,2 34,7 13,6 5,8 8,3 7,7 3,4 1,8 1,1 2,9 2,4 7,3 7,3 3,7 Uczniowie i studenci Wyższe i policealne Średnie Zasadnicze zawodowe/ gimnazjum Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 9-11. Podstawowe i niższe ➎ DOSTĘP A KORZYSTANIE Jak pokazano, dostęp do technologii teleinformatycznych jest zróżnicowany pod względem miejsca zamieszkania, dochodów, typu gospodarstwa. Przy czym stwierdzić należy, że wzrost dostępności jest widoczny i stabilny. Do najważniejszych powodów nieposiadania Internetu należą powody miękkie: brak potrzeby i brak kompetencji. Wzrost dostępności jest równoczesny ze wzrostem odsetka użytkowników Internetu. Obecnie odsetek gospodarstw domowych posiadających Internet jest wyższy niż odsetek samych użytkowników. Zestawienie tych dwóch informacji prowadzi do stwierdzenia, że stosunkowo duża grupa osób mających dostęp do Internetu w domu nie korzysta z niego. W województwie mazowieckim w 11 roku było to % spośród posiadających w domu komputer podłączony do sieci. Tak wysoki odsetek osób mających dostęp, ale nie korzystających z Internetu wskazuje, że sam dostęp nie jest wystarczający i dla części osób nie stanowi problemu. Ważniejsze są kompetencje i motywacja do korzystania. 14

Wykres 1. Posiadanie dostępu do komputera i Internetu w domu i korzystanie z tych technologii w województwie mazowieckim 9 Odsetek mieszkańców województwa mazowieckiego 8 7 6 5 4 3 1 76,8 69,4 7,9 62,2 62,7 59,1 59,5 56,4 52,3 53,1 52,5 44,8 44 44,9 43,2 4,1 3,6 23,1 28,7 19,4 3 5 7 9 11 Posiadanie Internetu w domu Posiadanie komputera w domu Korzystanie z Internetu Korzystanie z komputera Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 3-11. ➏ RÓŻNICE W SPOSOBACH KORZYSTANIA Z INTERNETU I KOMPUTERA Obecnie coraz istotniejsze w badaniach nad wykluczeniem cyfrowym staje się pytanie nie o sam dostęp do technologii, ale o sposoby jej wykorzystania. Jak wskazują polskie i zagraniczne badania, Internet wykorzystywany jest w sposób bardzo zróżnicowany (Batorski 5). Pierwszym wymiarem są różnice w konsumowanych treściach. Internet jako narzędzie poszukiwania pracy czy wykorzystywania funkcji ekonomicznych (bankowość internetowa, zakupy przez Internet) związany jest ze statusem społeczno-ekonomicznym i zarobkami (Batorski 6). Wykorzystanie funkcji ekonomicznych prowadzi do oszczędności czasu i pieniędzy (Mclaren, Zaappala 2), co może pogłębiać istniejące już różnice. Dodatkowo biegłość w obsłudze komputera pomaga odnaleźć się na rynku pracy po przemianie, która nastąpiła pod wpływem nowych technologii. Internet zmienił również sposób dystrybucji informacji i wiedzy. Jak pokazują badania, możliwości z tym związane są wykorzystywane w nierównym stopniu. Szybciej i skuteczniej do potrzebnych informacji docierają osoby lepiej wykształcone, młodsze, zamożniejsze (Hargittai 2). Inni korzystają z funkcji komunikacyjnych i rozrywki (Batorski 5; Bauerlin 8). 15 Widoczne są także podziały związane z wykorzystaniem narzędzi komunikacyjnych: osoby o niższym statusie korzystają z innych portali społecznościowych niż osoby o wyższym statusie (Batorski 11, boyd 7). Osoby o wyższym statusie społeczno-ekonomicznym lepiej radzą sobie też z realizacją celów, do których wykorzystują Internet, podczas gdy osoby o niższym statucie realizują to w okrężny sposób (Cho i in. 3). Wyższy status sprzyja częstszemu wykorzystywaniu Internetu do zdobywania informacji wzbogacającej kapitał społeczny i kulturowy poprzez odwiedzanie stron politycznych, rządowych, związanych ze zdrowiem i rozwojem kariery (Hagratti i in. 8). Co więcej, osoby z wyższych szczebli drabiny społecznej częściej są producentami treści w Internecie (Schraide 11; Hargitta, Walejko, 8).

Jak pokazują badania, duże znaczenie w korzystaniu z technologii ma również otoczenie społeczne, które może w sposób negatywny naznaczyć korzystanie z technologii (Rojas i in. 4). Sprawne posługiwanie się Internetem pozostaje w ścisłym związku z posiadaniem bądź zdobyciem określonych kompetencji. Dotyczy to przede wszystkim sprawnego poszukiwania informacji, jej oceny i wykorzystania. Drugi zestaw kompetencji to umiejętność nawiązywania kontaktów i ich podtrzymywania bądź zrywania (Batorski 5). Dzięki takim kompetencjom jednostki mogą odciąć się od niechcianych lub zagrażających interakcji, a zarazem nawiązać te pożądane, takie jak kontakty z ekspertami (umiejętność zadania odpowiednich pytań), kontakty z urzędami itp. Takie kompetencje są wypadkową wiedzy technicznej (służącej np. zablokowaniu poczty przychodzącej z niechcianego adresu) i kompetencji kulturowych (np. poznania socjodialektu). ➐ KOMPETENCJE KORZYSTANIA I ICH UWARUNKOWANIA STRUKTURALNE Dla analizy zjawiska wykluczenia cyfrowego zasadnicze znaczenie mają konsekwencje korzystania z nowych technologii oraz to, co one zmieniają w życiu użytkowników. Dlatego też niezwykle ważne są kompetencje osób korzystających z komputerów i Internetu, czyli to, co potrafią one zrobić i co faktycznie robią za pomocą technologii. Te umiejętności również pozostają w zależności od czynników społeczno-ekonomicznych. Wraz ze wzrostem liczby użytkowników nie wzrasta wyraźnie intensywność korzystania z komputera. W województwie mazowieckim, z wyłączeniem Warszawy, średni czas korzystania z komputera w tygodniu poprzedzającym badanie wyniósł 14,8 godz. W Warszawie był znacznie dłuższy 25,5 godz. Również intensywność korzystania z Internetu nie wzrasta wraz ze wzrostem liczby użytkowników. Wykres 11. Intensywność korzystania z komputera w województwie mazowieckim a miejsce zamieszkania 3 26,3 25,34 25,6 Średnia liczba godzin korzystania z komputera w tygodniu 25 15 1 5 19,5 19,52 14,79 15,48 13,68 14,44 16,38 15,92 15,7 15,66 14,8 14 Warszawa Mazowieckie bez Warszawy Kraj 3 5 7 9 11 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 3-11. 16

Przyglądając się kompetencjom osób korzystających z komputera, należy stwierdzić, że generalnie potrafią one wykonać najprostsze czynności, takie jak kopiowanie pliku i folderu bądź fragmentów pliku. Odsetek użytkowników komputerów posiadających tylko te podstawowe kompetencje nieznacznie maleje. Analizując posiadanie bardziej zaawansowanych kompetencji, trzeba zauważyć, że ma je mniej niż połowa użytkowników. Mimo wzrostu odsetka użytkowników nie można zaobserwować równoległego wzrostu kompetencji. Analizując wszechstronność wykonywanych czynności w województwie mazowieckim, trzeba też zwrócić uwagę na średnią liczbę wykonywanych czynności. W 11 roku było to 2,41 mniej niż w 9 (2,65) i mniej niż w 7 (2,55). Na wykresie 12 przedstawiono informację dotyczącą odsetka użytkowników komputerów, którzy wykonują więcej czynności niż średnia (przynajmniej 3 czynności). Jak można zauważyć, odsetek takich osób maleje. Jeśli przeanalizujemy odsetek osób o najwyższych kompetencjach (5 lub 6 czynności), których w 1 roku było 15,3%, i porównamy go z tą samą kategorią w latach poprzednich, okaże się, że grupa osób o najwyższych kompetencjach także nieznacznie maleje (w 7 16,2%, w 9 18,5%). Aż 23% użytkowników komputerów deklaruje niewykonywanie żadnej z wymienionych czynności. Wykres 12. Kompetencje w korzystaniu z w województwie mazowieckim Odsetek osób w wieku 16+ korzystających z komputera w województwie mazowieckim 9 8 7 6 5 4 3 1 77,7 75,2 75,1 71,5 7,4 67,7 55,3 54 48,2 49,5 44,5 44,5 42,4 38,2,4 31,9 27 12,2 4,3 9,2 8,6 7 9 11 Kopiowanie lub prznoszenie pliku albo folderu Kopiowanie, wycinanie i wklejanie wybranych fragmentów dokumentu Wykorzystanie podstawowych funkcji matematycznych w arkuszu kalkulacyjnym Tworzenie elektronicznej prezentacji Instalowanie nowych urządzeń (np. drukarki, modemu, skanera) Pisanie programu komputerowego z użyciem j zyka programowania Wykonuje więcej niż średnia liczba czynności Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 7-11. Sposób korzystania z komputera zależy od uwarunkowań społeczno-ekonomicznych. Kompetencje w korzystaniu z tego narzędzia pozostają w związku z miejscem zamieszkania. W Warszawie jest zdecydowanie więcej osób o kompetencjach wyższych niż przeciętne. W innych miastach oraz na wsiach jest ich mniej, ale różnica pomiędzy tymi dwoma kategoriami nie jest tak znaczna. Istotny wydaje się spadek osób o wyższych kompetencjach na obszarach miejskich, w tym w Warszawie. 17

Wykres 13. Posiadacze najwyższych kompetencji w korzystaniu z komputera ze względu na miejsce zamieszkania w województwie mazowieckiem 7 62,6 63,1 6 57,1 Odsetek użytkowników komputerów wykonujących liczbę czynności większą niż średnia 5 4 3 1 47,2 43,9 51,6 45,7 41,1 4,7 Warszawa Obszary miejskie bez Warszawy Obszary wiejskie 7 9 11 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 7-11. Kompetencje związane z wykorzystaniem komputera są bardzo silnie związane z wiekiem. Wśród osób młodszych jest wyraźnie więcej osób o wyższych kompetencjach. W starszych grupach wiekowych odsetek osób kompetentnych jest mniejszy i, co ważne, spada. Można więc powiedzieć, że wzrost liczby użytkowników w tych grupach nie idzie w parze z podwyższaniem kompetencji. Wykres 14. Posiadacze najwyższych kompetencji w korzystaniu z komputera ze względu na wiek w województwie mazowieckiem 8 Odsetek użytkowników komputerów wykonujących liczbę czynności na komputerze większą niż średnia 7 6 5 4 3 1 66,3 57,3 49, 32,8 24,3 62,2 61,7 52,2 42,8 29,8 67,8 57,5 45, 38, 17,8 do 24 25-34 35-44 45-59 6+ 7 9 11 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 7-11. 18

Zauważono, że osoby o najwyższych dochodach mają też większe kompetencje w obsłudze komputerów niż inni. Prawie 65% takich osób potrafi wykonać więcej niż średnią liczbę czynności. Co istotne, w grupach o niższych dochodach ta zależność nie jest już tak oczywista. Większymi kompetencjami charakteryzują się również osoby z 3. kwartyla dochodów, a użytkownicy komputerów z najniższymi dochodami i z dochodami z 2. kwartyla mają kompetencje zbliżone. Oprócz grupy najzamożniejszej można zaobserwować spadek kompetencji w korzystaniu z komputera. Jest to związane z ciągłym powiększaniem się grupy użytkowników. Wykres 15. Grupy osób posiadające najwyższe kompetencje w korzystaniu z komputera ze względu na dochody w województwie mazowieckiem 8 Odsetek użytkowników komputerów wykonujących liczbę czynności na komputerze większą niż średnia 7 6 5 4 3 1 59,7 52,2 46,5 4, 67,4 64,4 49,5 47,1 44,8 36,1 35, 35,2 Najniższy dochód 2. kwartyl 3. kwartyl Najwyższy dochód 7 9 11 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 7-11. Kompetencje korzystania z komputera są bardzo silnie związane z wykształceniem. Im wyższe wykształcenie, tym większy odsetek użytkowników komputerów o wysokich kompetencjach. Spadek odsetka osób o wysokich kompetencjach można zaobserwować we wszystkich grupach. Grupy, w których zaobserwowano najwyższy odsetek osób o wysokich kompetencjach, to uczniowie i studenci oraz pracownicy sektora publicznego i prywatnego, a także prywatni przedsiębiorcy. W tych grupach nie ma dużych wahań, jeśli chodzi o odsetek osób bardziej kompetentnych. W pozostałych grupach poziom wykorzystania narzędzi komputerowych jest o wiele niższy. Najsłabiej wypadają grupy rolników, rencistów i emerytów, lepiej natomiast bezrobotni i inni bierni zawodowo. Co ważne, w dwóch ostatnich grupach widać systematyczny wzrost odsetka osób o wyższych kompetencjach. 19

Wykres 16. Grupy osób posiadające najwyższe kompetencje w korzystaniu z komputera ze względu na wykształcenie w województwie mazowieckiem 8 Odsetek użytkowników komputerów wykonujących liczbę czynności na komputerze większą niż średnia 7 6 5 4 3 1 67,5 6,4 41,9 43,1 23,2, 6,5 36,6 19,1 Podstawowe/niższe i zasadnicze zawodowe Średnie Wyższe i policealne 7 9 11 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 7-11. Wykres 17. Grupy osób posiadające najwyższe kompetencje w korzystaniu z komputera ze względu na status społeczno zawodowy w województwie mazowieckiem Uczniowie i studenci Prywatni przedsiębiorcy Pracownicy sekt. publicznego Pracownicy sekt. prywatnego Bezrobotni Inni bierni zawodowo Rolnicy Renciści Emeryci 22,7 17,2 1,4 17,3 15,5 13, 5,6 6,1 5,6 4,2 8, 8,2 3,3 2,8 2,6 4,3 43,5 41,2 38,9 4,7 35,9 34,8 36,6 31,9 65,1 67,1 65,3 11 9 7 1 3 4 5 6 7 8 Odsetek użytkowników komputera wykonujących liczbę czynności na komputerze większą niż średnia Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 7-11.

Jak udało się pokazać, kompetencje związane z korzystaniem z komputera maleją mimo rosnącej grupy użytkowników. Są one również zależne od statusu społeczno-ekonomicznego. Kompetencje te są bardzo silnie związane z wiekiem i wykształceniem, ale już w mniejszym stopniu z dochodami. Jak widać, większe kompetencje mają też osoby pracujące lub uczące się. Co ważne, w ostatnich latach wzrasta odsetek osób o większych kompetencjach wśród bezrobotnych i innych biernych zawodowo. Obok kompetencji związanych z korzystaniem z komputerów rozwijają się także kompetencje związane z wykorzystaniem Internetu. Średnia liczba czynności wykonanych (kiedykolwiek lub w ostatnim tygodniu) przez osoby korzystające z Internetu w województwie mazowieckim w 11 roku wyniosła 12,3. Jest to więcej niż w 7 (1,5) i 9 roku (11,2). Analizując związek pomiędzy kompetencjami korzystania z Internetu, wzięto pod uwagę odsetek użytkowników Internetu, którzy wykonali więcej niż średnią liczbę czynności. Kompetencje w korzystaniu z Internetu pozostają w związku z miejscem zamieszkania. Analizując poszczególne czynniki społeczno-ekonomiczne i ich powiązania z kompetencjami internetowymi, trzeba zwrócić uwagę na systematyczny wzrost osób z wyższymi kompetencjami na terenach wiejskich. Od 7 roku wyniósł on 1 p. proc. Natomiast w miastach, w tym również w Warszawie, odsetek osób o wyższych kompetencjach maleje, a w przypadku miast poza Warszawą jest obecnie mniejszy niż na terenach wiejskich. Wykres 18. Grupy posiadające kompetencje w korzystaniu z Internetu wyższe niż przeciętne ze względu na miejsce zamieszkania w województwie mazowieckim 7 Odsetek internautów wykonujących liczbę czynności w Internecie większą niż średnia 6 5 4 3 1 61,1 57,8 5,9 44,3 44 45,3 41,2 34,4 36,2 7 9 11 Warszawa Obszary miejskie bez Warszawy Obszary wiejskie Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 7-11. Kompetencje są ściśle związane z wiekiem użytkowników. Wśród najmłodszych mieszkańców województwa mazowieckiego większe niż przeciętne kompetencje ma 65% osób, w grupie 45-59 lat, czyli w grupie osób w wieku produkcyjnym, większe niż średnie kompetencje ma tylko 3% użytkowników. Różnice pomiędzy młodszymi i starszymi użytkownikami komputerów są znaczne i cały czas się utrzymują. 21

Wykres 19. Grupy posiadające kompetencje w korzystaniu z Internetu wyższe niż przeciętne ze względu na wiek w województwie mazowieckim Odsetek internautów wykonujących liczbę czynności w Internecie większą niż średnia 7 6 5 4 3 1 57,5 53,8 37,5 25,9 21,8 66,1 62, 44,8 29,1 16,7 64,7 63,3 43,8 29,6 17,5 do 24 25-34 35-44 45-59 6+ 7 9 11 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 7-11. Analiza kompetencji internautów i ich związku z zamożnością (kwartyle dochodów wyliczone dla poszczególnych lat w województwie mazowieckim) potwierdza, że najwyższe kompetencje mają osoby najzamożniejsze, jednak drugą grupą są osoby z 2. kwartyla dochodów. Większa różnica w kompetencjach istnieje pomiędzy 1. i 3. kwartylem dochodów a 2. i 4. kwartylem. Kompetencje w korzystaniu z Internetu są więc w sposób nieregularny związane z dochodami. Wykres. Grupy posiadające kompetencje w korzystaniu z Internetu wyższe niż przeciętne ze względu na dochody w województwie mazowieckim 7 Odsetek internautów wykonujących liczbę czynności w Internecie większą niż średnia 6 5 4 3 1 6,7 47,6 46,4 45,7 43, 42,4 36,6 41,4 57,4 51,9 43, 39,5 Najubożsi 2. kwartyl 3. kwartyl Najzamożniejsi 7 9 11 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 7-11. 22

Kompetencje korzystania z Internetu są mocno związane z wykształceniem. Najwyższe kompetencje mają osoby najlepiej wykształcone. W tej grupie obserwuje się stały wzrost liczby osób o wyższych kompetencjach. Wyższe niż przeciętne kompetencje wśród osób najsłabiej wykształconych ma 26,8% użytkowników komputerów. Co wydaje się istotne, spada odsetek osób z większymi kompetencjami w grupie z wykształceniem średnim. W 11 roku w tej grupie większe kompetencje miało niecałe 4% użytkowników Internetu, co stanowi prawie o 5 p. proc. mniej niż w 9 roku. Wykres 21. Grupy posiadające kompetencje w korzystaniu z Internetu wyższe niż przeciętne ze względu na wykształcenie w województwie mazowieckim 7, Odsetek internautów wykonujących liczbę czynności w Internecie większą niż średnia 6, 5, 4, 3,, 1, 48,2 38,6 24,2 54, 44,8 3,7 58,7 39,3 26,8 Podstawowe, niższe, zasadnicze zawodowe Średnie Wyższe i policealne, 7 9 11 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 7-11. Kompetencje korzystania z Internetu są zróżnicowane ze względu na grupę społeczno-ekonomiczną. Największe umiejętności wykazują uczniowie i studenci. Wysokie kompetencje mają też pracownicy sektora publicznego i prywatnego oraz bezrobotni (57% bezrobotnych w województwie mazowieckim ma kompetencje wyższe niż przeciętne). W przypadku analizy kompetencji w grupach społeczno-ekonomicznych należy zwrócić uwagę na stagnację wzrostu kompetencji wśród pracowników sektorów publicznego i prywatnego. Spadek kompetencji widoczny jest wśród prywatnych przedsiębiorców oraz innych osób biernych zawodowo. Wyraźny wzrost z kolei zauważono wśród osób bezrobotnych i rencistów. Stosując bardziej restrykcyjne kryterium wykonania danej czynności w minionym tygodniu, ale jako granicę przyjmując połowę czynności (1 z, czyli o 2 mniej niż w przypadku średniej liczby czynności wykonanych przez Internet w 12 r.), należy stwierdzić, że różnorodność aktywności wykonywanych na co dzień jest mała i jeszcze silniej powiązana z czynnikami społeczno-ekonomicznymi. 23

Wykres 22. Grupy, gdzie internauci posiadają kompetencje większe niż przeciętne ze względu na grupę społeczno-ekonomiczną w województwie mazowieckim Uczniowie i studenci Bezrobotni Pracownicy sekt. prywatnego Renciści Pracownicy sekt. publicznego Prywatni przedsiębiorcy Inni bierni zawodowo Rolnicy Emeryci 8,8 57,5 57, 46,7 34,8 54,8 55,9 44,4 48,5 47,9 31,6 47,4 43,9 49,2 41,7 53,4 46,3 37,3 44,8 33,3 26,7 22,2 38,5 16,1 15,3 63,6 64,7 11 9 7 1 3 4 5 6 7 Odsetek internautów wykonujących liczbę czynności w Internecie większą niż średnia Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 7-11. Ponad połowę czynności, o które zapytano respondentów, wykonywało 34,4% osób do 24. roku życia i 32,8% osób w wieku 25-34 lat. W następnej kategorii wiekowej (35-44 lata) takich osób było mniej niż %. Wśród osób powyżej 6. roku życia jest to mniej niż 1%. Duże znaczenie w sposobie korzystania z Internetu ma wykształcenie. Osoby z wykształceniem wyższym lub policealnym w 27,2% zadeklarowały wykonywanie przynajmniej połowy czynności. W przypadku osób z wykształceniem średnim było to 15,2%. W sposób mniej zróżnicowany z Internetu korzystają osoby z niższym wykształceniem: zawodowym/gimnazjalnym 5,9%, podstawowym/niższym mniej niż 1%. Bardziej różnorodne czynności wykonują osoby aktywne zawodowo, pracujące w sektorze publicznym i prywatni przedsiębiorcy oraz pracujący w sektorze prywatnym. W większym zakresie Internet eksplorują jedynie uczniowie i studenci. Ponad połowę wymienionych czynności wykonywało ostatnio 33,4% osób z tej grupy. Wśród grup, które korzystają z Internetu aktywnie (ponad % osób wykonywało przynajmniej połowę czynności), znajdują się również pracownicy sektora publicznego (,6%), pracownicy sektora prywatnego (25,5%) oraz bezrobotni (21,1%). Najniższy odsetek korzystających różnorodnie odnotowano wśród rolników (2,6%), emerytów (poniżej 1%) i rencistów (5,9%). Należy stwierdzić, że kompetencje mieszkańców województwa mazowieckiego w zakresie korzystania z komputerów i Internetu w porównaniu do całego kraju nie różnią się w sposób znaczny. Biorąc pod uwagę wszystkie województwa i tylko województwo mazowieckie, widać, że więcej niż połowę czynności wykonuje niewiele ponad 16% użytkowników komputerów. Wzrost odsetka użytkowników komputerów i Internetu nie jest równoznaczny z podnoszeniem kwalifikacji. Zwiększanie znaczenia technologii komunikacyjno-informacyjnych w codziennym funkcjo- 24

nowaniu będzie wymuszał zdobywanie coraz większych kompetencji w tym zakresie. Istotny staje się już nie tylko sam fakt korzystania z tych technologii, ale również sposób, w jaki z nich korzystamy, oraz zakres kompetencji przez nas posiadanych. Obok działań ukierunkowanych na zwiększanie odsetka osób korzystających z komputera i Internetu należy pamiętać o działaniach skoncentrowanych na podwyższaniu kompetencji, również wśród osób już korzystających z tych technologii. ➑ SPOŁECZNE WYMIARY KORZYSTANIA Z INTERNETU Według istniejących badań wykluczenie cyfrowe związane jest również z wykluczeniem na innych poziomach. Korzystanie z technologii w coraz większym stopniu wykazuje zależność od sytuacji społeczno-zawodowej użytkowników i osób z nich niekorzystających. W tej części opracowania przeanalizujemy związek między korzystaniem z sieci a aktywnością społeczną mieszkańców województwa mazowieckiego. Tym samym uwidocznione zostanie znaczenie i konsekwencje zjawiska wykluczenia cyfrowego. Jak pokazano wcześniej, widoczny jest wpływ miejsca zamieszkania, wykształcenia, zamożności, statusu społeczno-ekonomicznego na to, czy korzystamy z komputera i Internetu, oraz na to, jak korzystamy z tych technologii. Jedną z najważniejszych i najczęściej wykorzystywanych funkcji Internetu, obok zdobywania różnego rodzaju informacji, jest komunikacja. Respondenci korzystający z Internetu powszechnie deklarują regularne wykorzystanie tej technologii do komunikacji (podjęli tę aktywność w tygodniu poprzedzającym badanie). W województwie mazowieckim 69,5% internautów wysyła i odbiera e-maile, 38,8% korzysta z komunikatorów,,1% telefonuje przez Internet, 69,1% internautów korzysta z portali społecznościowych (w skali kraju jest to 68%). Wykres 23. Utrzymywanie kontaktów z rodziną, przyjaciółmi i znajomymi a korzystanie z Internetu 12 Średnia liczba osób, z którymi utrzymuje się kontakty (wśród mieszkańców woj. mazowieckiego) 1 8 6 4 2 9,67 7,5 1,22 9,2 4,8 5,3 Rodzina Przyjaciele Znajomi Internauci Nieinternauci Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 11. Pomiędzy użytkownikami Internetu a osobami niekorzystającymi z sieci widoczne są też różnice w liczbie osób, z którymi podtrzymuje się znajomość. Jeśli wziąć pod uwagę kontakty 25

rodzinne, różnice te są mniejsze, jednak w przypadku przyjaciół i znajomych są już duże. Jak pokazują wcześniejsze analizy, korzystanie z Internetu ma ograniczony wpływ na wzrost liczby znajomych, jednak różnice te nie są wynikiem innych czynników wpływających na liczbę znajomych, takich jak np. wiek (Batorski 11). Osoby korzystające z Internetu inaczej spędzają czas wolny. Jeśli porówna się uczestniczenie w wydarzeniach kulturalnych osób korzystających i niekorzystających z Internetu, widać wyraźną różnicę pomiędzy pierwszą a drugą grupą. Wykres 24. Uczestniczenie w życiu kulturalnym i towarzyskim a korzystanie z Internetu 3 2,8 Średnia deklarowana liczba uczestniczenia w wydarzeniach 2,5 2 1,5 1,5,9 1,85,17,27 1,3 Kino, teatr, koncert Restauracja, kawiarnia, pub Spotkanie towarzyskie Internauci Nieinternauci Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 11. Jeśli porówna się różnice nie tyle w intensywności, ile w samym fakcie uczestniczenia w jednym z tych wydarzeń, można będzie zobaczyć wielką przewagę internautów nad nieinternautami. Prawie połowa internautów w miesiącu poprzedzającym badanie była w kinie, teatrze lub na koncercie. W przypadku osób niekorzystających z Internetu jest to mniej niż 1 na 1. Podobnie duża różnica jest widoczna w przypadku odwiedzin restauracji, kawiarni lub pubu 57,5% internautów było w takich miejscach przynajmniej raz, w przypadku nieinternautów jest to 9,5% osób. Najpopularniejszą formą aktywności wśród nieinternautów były spotkania towarzyskie. Przynajmniej raz uczestniczyło w nich 38% osób. W przypadku internautów odsetek ten wyniósł 79%. Różnice w uczestniczeniu w życiu kulturalnym między internautami a nieinternautami są także wypadkową innych cech, takich jak wiek, zamożność, miejsce zamieszkania. Różnice między tymi dwiema grupami osób dotyczą nie tylko intensywności korzystania, lecz także samego faktu korzystania. Z drugiej strony internauci mniej czasu poświęcają na telewizję: 1-3 godziny tygodniowo. Grupa ta to 6% internautów. Znacznie mniej (22,2%) internautów spędza przed telewizorem więcej niż 3 godziny tygodniowo. Analogicznie grupa spędzająca najwięcej czasu przed telewizorem wśród nieinternautów stanowi prawie 4%. Można powiedzieć, że jeśli internauci oglądają telewizję, robią to zdecydowanie mniej intensywnie niż 26

osoby niekorzystające z Internetu. Różnice między czasem poświęconym na telewizję przez osoby mieszkające w województwie mazowieckim i osoby w całym kraju nie są znaczące. Wykres 25. Powszechność uczestnictwa w wydarzeniach kulturalnych i towarzyskich wśród internautów i nieinterneutów Odsetek osób uczestniczących w wydarzeniu przynajmniej raz w ciągu miesiąca poprzedzającego badanie 9 8 7 6 5 4 3 1 79,1 57,5 49,2 Internauci 37,8 8,8 9,5 Nieinternauci Kino, teatr, koncert Restauracja, kawiarnia, pub Spotkanie towarzyskie Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 11. Wykres 26. Intensywność oglądania telewizji wśród internautów i nieinternautów Odsetek internautów/nieinternautów spędzających czas na oglądaniu telewizji 1% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% % 1% % 21,4 18,4 29,5 21,6 1,2 12, 29,4 3,8 22,1 17,6 26,3 24,7 12 13 26 32,5 12,2 12,4 6,8 7,2 2,5 5,4 2,2 4,2 Mazowieckie: nieinternauci Mazowieckie: internauci Kraj: nieinternauci Kraj: internauci Więcej niż 4 godziny 3-4 godziny 2-3 godziny 1-2 godziny Do godziny Nie ogląda telewizji Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Diagnozy społecznej 11. Podsumowując, można stwierdzić, że internauci i nieinternauci różnią się w sposobie spędzania czasu wolnego. Osoby korzystające z tej technologii częściej uczestniczą w wydarzeniach 27