SPIS TREŚCI WSTĘP... 5

SPIS TREŚCI WSTĘP... 5 ROZDZIAŁ 1. ŹRÓDŁA ETKI... 7 1.1. Religijne źródła etyki... 8 1.1.1. Judaizm... 8 1.1.2. Chrześcijaństwo... 9 1.1.3. Islam... 10 1.1.4. Buddyzm... 11 1.1.5. Hinduizm... 13 1.2. Świeckie źródła etyki... 14 1.2.1. Starożytne systemy etyczne... 14 1.2.2. Filozofia nowożytna... 16 1.3. Podsumowanie... 17 ROZDZIAŁ 2. ETYKA W ŻYCIU GOSPODARCZYM... 18 2.1. Etyczne wyzwania naszych czasów... 18 2.2. Od etyki ogólnej do etyk szczegółowych... 20 2.3. Etyka a prawo... 23 2.4. Etyka gospodarcza... 26 2.4.1. Miejsce etyki gospodarczej wśród innych etyk szczegółowych... 26 2.4.2. Rola, znacznie i sens etyki biznesu... 29 2.4.3. Poziomy etyki gospodarczej... 31 2.5. Podsumowanie... 33 ROZDZIAŁ 3. MIĘDZYNARODOWY WYMIAR OGÓLNYCH KODEKSÓW ETYCZNYCH... 34 3.1. Kodeksy etyczne... 34 3.2. Inicjatywy międzynarodowe... 35 3.2.1. Manifest z Davos... 35 3

3.2.2. Globalne zasady Sullivana... 37 3.2.3. Zasady Okrągłego Stołu z Caux... 38 3.2.4. Global Compact... 45 3.3. Kodeksy etyki zawodowej... 47 3.4. Podsumowanie... 48 ROZDZIAŁ 4. ETYKA W ORGANIZACJI JAKO POCHODNA OGÓLNYCH STANDARÓW POSTĘPOWANIA W ŚWIECIE BIZNESU... 54 4.1. Społeczna odpowiedzialność biznesu... 54 4.2. Etyka w przedsiębiorstwie i jej elementy... 52 4.3. Stopnie rozwoju etycznego organizacji... 54 4.4. Korzyści z etyki... 58 4.5. Wpływ państwa na rozwój etyki organizacyjnej... 55 4.6. Ocena etycznego przygotowania przedsiębiorstwa... 60 4.7. Podsumowanie... 62 ZAKOŃCZENIE... 63 BIBLIOGRAFIA... 65 4

WSTĘP Tematem niniejszej pracy, która poświęcona została zagadnieniom związanym z etyką gospodarczą, są ogólne kodeksy etyczne, ukazana jako wyraz międzynarodowych standardów postępowania z sferze działalności gospodarczej. O jego wyborze nie zadecydowała obserwowana ostatnio zwiększona popularność tej dziedziny, lecz moje faktyczne zainteresowanie tym obszarem, oraz interdyscyplinarne przygotowanie, będące pochodną ekonomicznego i humanistycznego wykształcenia. Jednoczesne studia w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie oraz na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach, pozwoliły mi uzyskać niezwykle interesującą perspektywę widzenia owej problematyki. Dla ekonomistów bowiem, zysk bywa często główną przesłanką działania, i przez jego pryzmat pojmują oni większość procesów zachodzących w otaczającym ich świecie; studenci filozofii są z kolei skłonni do nadmiernego teoretyzowania; brakuje im praktycznej wiedzy na temat sfery gospodarczej aktywności człowieka. Kierują się ponadto innymi wartościami i są wyposażeni w różne kompetencje, tak samo jednak potrzebne do właściwego badania problematyki etyki gospodarczej. Postaram się wykazać istnienie uniwersalnych wartości, które stały się podstawą formowania międzynarodowych inicjatyw etycznych. Zapisy owych dokumentów mają globalny charakter i dopiero na ich bazie tworzone są etyki zawodowe oraz elementy kultury etycznej poszczególnych przedsiębiorstw. Wskażę również na faktyczne zapotrzebowanie na etykę biznesu, która nie jest tylko modą, czy narzędziem kreowania wizerunku organizacji. Za metodę badawczą przyjęłam analizę porównawczą dokumentów oraz tekstów krytycznych poświęconych owym zagadnieniom. W poszukiwaniu źródeł etyki, inspiracją były dzieła wielkich filozofów i myślicieli. Bardzo pomocne okazały się również serwisy internetowe poświęcone tematyce społecznej odpowiedzialności biznesu, gdzie prezentowano najnowsze postępy w tej dziedzinie oraz aktualne dane. Pragnę zaznaczyć, iż ze względu na ograniczony charakter pracy, pewne kwestie zostały jedynie zasygnalizowane, choć ich wnikliwa analiza mogłaby z pewności stać się tematem osobnej rozprawy. I tak w rozdziale pierwszym 5

dokonałam krótkiego przeglądu źródeł etyki, przyglądając się założeniom największych religii świata oraz stanowiskom wybranych myślicieli. Celem było ukazania pewnych wspólnych im elementów, które wyrażają się w uniwersalnych wartościach bliskich wszystkim ludziom, bez względu na ich wyznanie, kulturowe, społeczne czy polityczne pochodzenie. Rozdział drugi ma charakter wprowadzający w ogólnie rozumianą tematykę etyki biznesu. Systematyzuje pewne pojęcia, tłumaczy duże zainteresowanie tą dziedziną, ale także objaśnia tendencje jakie towarzyszą gospodarczej aktywności człowieka w ostatnich latach. Przede wszystkim jednak omawia przedmiot etyki biznesu oraz zakresy jej realizowania. Najważniejszą cześć pracy stanowi rozdział trzeci, który bezpośrednio dotyka problematyki ogólnych kodeksów etycznych, ich pochodzenia, funkcji oraz globalnego charakteru. Znajduje się tu analiza dokumentów powstałych w wyniku międzynarodowych inicjatyw. Za najważniejsze uznałam zapisy jakie znalazły się w Manifeście z Davos, te wyrażone w Globalnych zasadach Sullivana, Zasady Okrągłego Stołu z Caux oraz priorytety Global Compact. To one właśnie kształtują etyczny charakter międzynarodowego obrotu gospodarczego. Są punktem odniesienia dla tworzenia kodeksów szczegółowych oraz innych elementów etyki organizacyjnej. W rozdziale czwartym, który jest pewnym podsumowaniem wcześniejszych rozważań, zilustrowałam praktyczne rozwiązania etyczne w organizacjach, ich rodzaje i cel implementacji. Wskazałam także korzyści jakie niesie etyczne zorientowanie przedsiębiorstwa i jego społeczna odpowiedzialność. Pokładam nadzieję, iż niniejsza praca przybliży nieco tematykę etyki gospodarczej oraz pokaże niedocenianą, i w literaturze przedmiotu często pomijaną, rolę ogólnych kodeksów etycznych i ich międzynarodowego wymiaru. 6

ROZDZIAŁ 1 ŹRÓDŁA ETYKI Będąca dziełem starożytnych Greków, filozofia, oznaczająca dosłownie miłowanie mądrości, stanowiła początkowo przejście pomiędzy religią a nauką; łączyła magie i misterium z wiedzą o otaczającym świecie i praktycznymi umiejętnościami. Z czasem stała się punktem odniesienia do poszukiwań dróg poznania i odpowiedzi na pytania nurtujące człowieka. Czym jest prawda? Co istnieje? Czym jest piękno? Czym jest dobro? Co wyróżnia człowieka spośród innych bytów? Rozważaniami nad poszczególnymi kwestiami zajmują się działy filozofii: epistemologia, ontologia, estetyka, etyka czy antropologia filozoficzna. 1 O ewolucji pojęcia i przedmiocie filozofii tak pisze W. Tatarkiewicz: Pierwotnie, we wczesnych czasach greckich, za Pitagorasa i jeszcze w następnych pokoleniach, rozumiano ją jako»powszechną naukę«. Wyraz»filozofia«znaczył tyle co nauka. I określano ją ogólnie jako»poznanie rzeczy boskich i ludzkich«. Do poznania nie zaliczano prostego ustalenia faktów, wiedzy opisowej i historycznej; ani także praktycznych, technicznych umiejętności. Bo od poznania wymagano, by było ogólne i połączone ze zrozumieniem. Natomiast wszystko co tym warunkom czyniło zadość, zaliczano do jedynej, wszechobejmującej nauki, która nazywano filozofią: a więc rozważania o naturze ciał i przemian, o pierwszej przyczynie bytu, ale także o żywiołach budowie ziemi i nieba, o klimacie, o przyczynie burz i tęcz, wiatrów i trzęsień ziemi, o naturze zwierząt i roślin. Jednym słowem, zaliczano do filozofii także i to, co dzisiaj nazwiemy fizyką, geografią, meteorologią, czy biologią. 2 Etyka, podobnie jak estetyka, jest działem filozofii praktycznej i koncentruje się na badaniu moralności, poszukiwaniu tego co jest dobra, a co złe; próbie wskazania jak i dlaczego człowiek powinien postępować. Nie należy jej mylić z samą 1 Por. W. Tyburski, A. Wachowiak, R. Wiśniewski: Historia filozofii i etyki. Źródła i komentarze. Toruń 1997, s. 9 18. 2 W. Tatarkiewicz: Droga do filozofii w: W. Tatarkiewicz: Droga do filozofii i inne rozprawy filozoficzne. Pisma zebrane. Warszawa 1997, s. 47. 7

moralnością, czyli zbiorem norm postępowaniach funkcjonujących w danej epoce i społeczeństwie. Celem etyki jest badanie pochodzenia zasad moralnych, wartościowanie oraz poszukiwanie przesłanek, na podstawie których można tworzyć zbiory reguł postępowania. Źródeł etyki powinno się poszukiwać w dwóch obszarach: religijnym i świeckim. Należy jednaka pamiętać, iż etyka jako dziedzina nauki posługuje się racjonalną argumentacją, co odróżnia ją od potocznego poznania, ideologii czy też religijnego dogmatyzmu. 1.1. Religijne źródła etyki Według zwolenników wywodzenia etyki ze źródeł religijnych (z tzw. wielkich religii świata 3 ) bazuje ona na normach moralnych danych przez boga, które stanowią prawo naturalne wyrażone w świętych księgach. 1.1.1. Judaizm. Jest jedną z najstarszych, a zarazem ciągle żywych religii świata. Opiera się na dwóch założeniach: monoteizmie, czyli wierze w jednego Boga, Stwórcę i Pana Wszechświata oraz na przekonaniu o posłannictwie Żydów z racji przymierza, jakie Bóg zawarł z nimi, jako narodem wybranym. Źródłami doktryny jest Biblia Hebrajska (chrześcijański Stary Testament) oraz Talmud (zawiera nauki rabinów). Uniwersalny wymiar judaizmu wyraża się w możliwości przyjęcia tej wiary przez każdego człowieka. Zasady postępowania w życiu codziennym Żydów są regulowane przez 613 talmudycznych przykazań (248 nakazów i 365 zakazów), wśród których znajdują się obowiązki rytualne: modlitwa, obchodzenie świąt oraz najważniejsze normy etyczne: miłość bliźniego, sprawiedliwość, uczciwość, pracowitość i solidarność. 4 Istotne miejsce w judaizmie zajmuje praca. Bogactwo i przedsiębiorczość jest oznaką błogosławieństwa, a bezczynność uważana jest za grzech. Taki stosunek do aktywności gospodarczej i jej powiązanie z religią powoduje nałożenie pewnych norm 3 Przez wielkie religie świata rozumie się: judaizm, chrześcijaństwo, islam, buddyzm i hinduizm. 4 Por. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3918448/judaizm.html 8

etycznych na działania w tym zakresie. I tak wyznawcom judaizmu zakazuj się marnotrawienia dóbr, kradzieży, dawania i brania łapówek, oszukiwania, nieuczciwej konkurencji, sprzedaży produktów złej jakości, fałszowania miar i wag, wyzysku i przemocy. Religia nakłada na swoich wyznawców obowiązek dotrzymywani umów, terminowej spłaty długów, płacenia podatków ale również pomocy najbiedniejszym. Aktywność gospodarcza jest uważna za ważny element życia społecznego, a naruszenie zasad sprawiedliwości i uczciwości na tym polu obraża Boga tak samo jak naruszenie zasad moralnych w innym zakresie. 5 1.1.2. Chrześcijaństwo Chrześcijaństwo jest religią monoteistyczną i uniwersalistyczną; uznaje istnienie Boga jedynego w trzech osobach (czyli w Trójcy Świętej: Boga Ojca, Syna Bożego i Ducha Świętego), który jest stwórcą świata widzialnego i niewidzialnego. Człowiek został stworzony na obraz i podobieństwo Boga. Istotą chrześcijaństwa jest wiara w Jezusa Chrystusa Syna Bożego, który przybrał ludzką postać i zszedł na ziemię by swą ofiarą odkupić grzechy człowieka, dokonać zbawiania świata poprzez śmierć męczeńską i zmartwychwstanie. 6 Chrześcijański Bóg jest miłosierny i sprawiedliwy. Celem ludzkiego życie jest osiągnięcia zbawienia po śmierci, czemu ma służyć przestrzeganie określonych zasad jakie można wywieźć ze Starego i Nowego Testamentu. Ich trzon stanowi Dziesięć Przykazań Bożych, które wraz z naukami Jezusa Chrystusa tworzą kanon etyki chrześcijańskiej, najogólniej wyrażający się w: czynieniu dobra (nieczynienie zła nie wystarcza) oraz bezinteresownej miłości i życzliwość nawet wobec nieprzyjaciół. Zasady etyki chrześcijańskiej oraz wartość przypisywana osobie ludzkiej leżą u podstaw współcześnie rozumianej (w kręgu kulturowym którego dotyczą) godności, wolności i sprawiedliwości. Według słów Jezusa Chrystusa Chrześcijanin powinien postępować zgodnie z zasadą: wszystko więc, co byście chcieli, żeby wam ludzie czynili, i wy im czyńcie. 5 Por. M. U. Tworuschka: Religie świata: historia, doktryna, współczesność. Warszawa 2010, hasło: judaizm 6 Por. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3886180/chrzescijanstwo.html 9

Dziesięć Przykazań Bożych: I. Nie będziesz miał Bogów cudzych przede maną. II. Nie będziesz brał imienia Pana, Boga swego, nadaremnie. III. Pamiętaj, abyś dzień święty święcił. IV. Czcij ojca swego i matkę swoją. V. Nie zabijaj. VI. Nie cudzołóż. VII. Nie kradnij. VIII. Nie mów fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu swemu. IX. Nie pożądaj żony bliźniego swego. X. Ani żadnej rzeczy, która jego jest. Tabela nr 1. Dziesięć Przykazań Bożych. Źródło: Księga Wyjścia, Stary Testament. W ramach religii chrześcijańskiej wyróżnić można odrębne Kościoły, które wydzieliły się w procesie historycznym. Największe z nich to: Kościół Katolicki, Prawosławny i Protestancki. Istnieją pomiędzy mini pewne doktrynalne, dogmatyczne i obrzędowe różnice, nie jest to jednak przedmiotem niniejszej analizy. W zakresie norm etycznych są one podobne co do najważniejszych założeń. Katolicyzm uchodzi za moralnie najbardziej rygorystyczny, z kolei protestantyzm i kalwinizm, podobnie jak judaizm, kładzie silny nacisk na etykę pracy, leżącą u podstaw rozwoju kapitalizmu. Prawosławna nauka społeczno etyczna jest mniej zawansowana od katolickiej. 7 1.1.3. Islam Islam jest monoteistyczną religią (obowiązuje ikonoklazm), której podstawowy dogmat to wiara w jednego Boga Allaha. Została ona objawiona arabskiemu prorokowi Mahometowi w Mekce i zawarta w świętej księdze, Koranie, celem poprawienia zmian wprowadzonych do religii przez Żydów i Chrześcijan. Muzułmanów obowiązuje wiara w anioły, księgi objawione (Koran, Stary i Nowy 7 Por. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3921214/katolicyzm.html, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3961927/prawoslawie.html, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3962869/protestantyzm.html 10

Testament), proroków (Adama, Abrahama, Jezusa, Mahometa) oraz w życie pozagrobowe. Obowiązkiem każdego wyznawcy jest przestrzeganie pięciu arkan wiary: szahada: wyznanie wiary w jedynego Boga, salat: modlitwa odmawiana pięciokrotne w ciągu dnia, saum: post w miesiącu ramadan, zakat: jałmużna lub podatek na rzecz gminy muzułmańskiej, hadżdż: pielgrzymka do Mekki przynajmniej raz w życiu. 8 Wyznawców islamu obowiązują takie normy etyczne jak: uczciwość, życzliwość, gościnność, prawdomówność, solidarność czy męstwo. Wysoko ceniona jest także aktywność gospodarcza. Kontrowersje rodzi natomiast surowe prawo muzułmańskie (szariat), które reguluje nie tylko obowiązki religijne ale też sfery życia społecznego (handel, sprawy cywilnej, majątkowe) i politycznego (system sprawowania władzy, administracja państwowa). Poświęca dużo uwagi prawom kobiety w odróżnieniu od prawa plemiennego zapewnia im prawną ochronę w zakresie dziedziczenia majątku, określa pozycji wobec męża i dzieci oraz miejsce w społeczeństwie (u boku mężczyzny). Prawo w państwach islamskich jest podporządkowane religii; szariat przewiduje okrutne kary takie jak fizyczne okaleczeni ciała np. przez odcięcie kończyn czy kara śmierci. 9 1.1.4. Buddyzm Buddyzm jest uważany za jedną z wielkich religii uniwersalnych; jest także systemem filozoficzno etycznym stworzonym przez Buddę. Choć nie pozostawił on żadnych pism, jego nauki, podstawy systemu i sposób rozumowania przetrwały do czasów współczesnych. Idee buddyzmu bazują w pewnym stopniu na pojęciach i wierzeniach hinduistycznych (braminizm) i filozofii indyjskiej sprzed okresu działalności jego twórcy; choć przejęto z nich wiele elementów, nadał im nowy sens. Buddyzm bywa określany religią ateistyczną, gdyż nie ma w nim postaci osobowego boga, rozumianego tak jak w judaizmie, chrześcijaństwie czy islamie. Centralne miejsce zajmuje w buddyzmie problem cierpienia, ujęty w Czterech Szlachetnych 8 Por. M. U. Tworuschka: Religie świata: historia, doktryna, współczesność. Warszawa 2010, hasło: islam. 9 Por. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3944804/muzulmanskie-prawo.html 11

Prawdach o Cierpieniu, które Budda objawił w swym pierwszym kazaniu. Głoszą one że: cierpienie stoi u początku życia ludzkiego; jego przyczyną są pragnienia, które prowadzą do powtórnych narodzin; cierpienie można usunąć przez wykorzenienie pożądania; wiedzie do tego ośmioraka ścieżka: należyta wiara, należyte postanowienie, należyta mowa, należyty czyn, należyte życie, należyte dążenie, należyte pamiętanie, należyte zagłębianie się. 10 Cztery Szlachetne Prawy o Cierpieniu: 1. Pierwsza Szlachetna Prawda o Cierpieniu: Oto, o mnisi, Szlachetna Prawda o dukkha (cierpieniu): Narodziny są dukkha, starzenie się jest dukkha, śmierć jest dukkha; rozpacz, lament, ból i napięcie są dukkha; powiązanie z niechcianym jest dukkhą; rozłąka z upragnionym jest dukkha; nie osiągnięcie pożądanego jest dukkha. Pokrótce, pięć znikających zespołów jest dukkha. 2. Druga Szlachetna Prawda o Przyczynie Cierpienia: Oto, mnisi, jest Szlachetna Prawda o Powstawaniu Cierpienia: Pragnienie, które tworzy dalsze stawanie się któremu towarzyszy namiętność i zachwyt, znajdujące rozkosz to tu, to tam pragnienie zmysłowej przyjemności, pragnienie stawania się, pragnienie niszczenia się. 3. Trzecia Szlachetna Prawda o Ustaniu Cierpienia: "Oto, mnisi, jest Szlachetna Prawda o Wygaśnięciu Cierpienia: To całkowite zaniknięcie i ustanie, wyrzeczenie się, zaniechanie, wyzwolenie, puszczenie pragnienia." 4. Czwarta Szlachetna Prawda o Ścieżce Prowadzącej do Ustania Cierpienia: "Oto, mnisi, jest Szlachetna Prawda o sposobie praktyki wiodącej do wygaśnięcia cierpienia: Dokładnie ta Szlachetna Ośmioaspektowa Ścieżka właściwy pogląd, właściwe postanowienie, właściwa mowa, właściwe działanie, właściwy żywot, właściwe dążenie, właściwe skupienie, właściwa medytacja." Tabele nr 2. Cztery Szlachetne Prawy o Cierpieniu. Źródło: Nauki Buddy. 10 Por. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3881584/buddyzm.html 12

Celem życia jednostki jest zatem samodoskonalenie i wyzwolenie z kręgu cierpienia czyli kolejnych wcieleń, które to można osiągnąć w nirwanie. Buddyści wierzą w reinkarnację i to, że etyczna wartość uczynków wpływa na rodzaj następnego wcielenia, które może być lepsze lub gorsze. Ponowne odrodzenie w formie człowieka jest trudne, istnieje możliwość reinkarnacji w postaci zwierzęcia czy rośliny, ale także istoty demonicznej. Kolejne byty łączące osobowość ludzką zmieniają się pod wpływem prawa przyczynowości, które konsekwentnie wymierza zapłatę za dobre i złe czyny. Trzy podstawowe cnoty, pozwalające na lepsze wcielenie oraz osiągnięcie stanu nirwany to: maitri przyjaźń do wszystkich stworzeń (co wiąże się z ideą odrodzenia w innej postaci), ahinsa nieszkodzeniu nikomu, karuna miłosierdzie. Ważną rolę odgrywają technikach medytacyjnych; obowiązuje również panowanie nad zmysłami i abstynencja seksualna. 11 Zasady etyczne jakie można wywieść z zaleceń właściwej postawy buddysty będą więc koncentrowały się na nieczynieniu zła, współczuciu i miłosierdziu dla wszystkich istot żywych, poszanowaniu środowiska naturalnego i nieantropocentrycznej orientacji. Praca ma służyć dobru wszystkich ludzi, a nie realizować egoistyczne cele jednostki; zarządzanie i kierowanie ludźmi powinno być realizowane w duchu wzajemnej życzliwości i szacunku. 1.1.5. Hinduizm Termin hinduizm odnosi się do grupy wierzeń i tradycji obecnych w systemie kastowym subkontynentalnego obszaru indyjskiego. Mający spójne podstawy ideologicznie, hinduizm sprzyjał utrzymaniu i sankcjonowaniu wspólnotowego ustroju społecznego, w którym podstawą była kasta hinduska i rodzina. Podłożem jego formowania się był system wierzeń animistycznych związanych z rdzennymi ludami Indii, praktyki szamanistyczne i kult płodności. Hinduizm nazywany bywa pseudopoliteizmem, gdyż pod powierzchowna warstwą wielobóstwa kryje się monoteistyczna wiara w jednego boga Brahmę, który może przybierać różne wcielenia. Podstawę religii stanowi jednak przekonanie o moralnym ładzie świata 11 Por. M. U. Tworuschka: Religie świata: historia, doktryna, współczesność. Warszawa 2010, hasło: buddyzm. 13

i obowiązku kastowym (dharma), odpłacie za czyny (karman) i kole egzystencji (sansara). Podobnie jak buddyzm, hinduizm zakłada reinkarnację oraz wędrówkę duszy, którą mają nie tylko ludzie, ale także zwierzęta, rośliny a nawet przedmioty. Celem życie jest wyzwolenie z kręgu narodzin i śmierci, do którego prowadzą trzy drogi: bhakitijoga bezinteresowna miłość i oddanie Bogu, który może występować w różnych rolach, dźńanajoga duchowa mądrość i poznanie, karmajoga bezinteresowne czynienie dobra. 12 Ingerencja doktryny religijnej w sferę stosunków społeczno ekonomicznych i rytualizacja większości elementów życia wiąże się również z nadrzędnym traktowaniem takich wartości jak: miłosierdzie, prawdomówność, odpowiedzialność, nie czynienie zła (w szczególności odnosi się to do nie zabijania ludzi i zwierząt; hinduiści są wegetarianami). 1.2. Świeckie źródła etyki Zwolennicy świeckiego pochodzenia etyki upatrują jej źródeł w filozofii oraz innych naukach, szczególnie społeczno politycznych, a za podstawę uznają cechy człowieka w rozumieniu humanizmu: jego godność i najwyższą wartość. Postulują rozstrzyganie dylematów etycznych poprzez odwoływanie się do pojęć uniwersalnych, wspólnych wszystkim ludziom. Źródeł moralności poszukują w samym człowieku i jego dążeniu do szczęścia, a normy etyczne uzasadniają rozumowo. 1.2.1. Starożytne systemy etyczne Dorobku starożytnych filozofów i ich wkładu w rozwój myśli etycznej nie da się przecenić. Ich podstawowe rozważania w tym zakresie koncentrowały się wokół poszukiwania odpowiedzi na pytanie: czym jest dobro? Sofistów łączyło przekonanie o tym, że to nie prawa boskie czy prawa przyrody, lecz umowa społeczna przesądza o tym co jest etyczne. Kładli nacisk na antropocentryczną orientację świata, wyrażającą się doskonale w sentencji 12 Por. M. U. Tworuschka: Religie świata: historia, doktryna, współczesność. Warszawa 2010, hasło:hinduizm. 14

Protagorasa: człowiek jest miarą wszechrzeczy. Choć problemom moralnym poświęcili wiele uwagi, nie wskazali zasady z której się one wywodzą, jako że to wymaga określenia istoty człowieka. Tymczasem Protagoras widział go relatywizującego wrażenia zmysłowe, dla Gorgiasza był podmiotem zmiennych emocji, inni odwoływali się z kolei do jego biologicznej i zwierzęcej natury. 13 Zainteresowania Sokratesa skupiły się wokół sensu ludzkiego istnienia i odpowiedzi na pytanie: jak żyć? Za najwyższy cel egzystencji uznał osiągnięcie szczęścia, czyli dobra trwałego, którego nikt nie może człowiekowi odebrać. Szczególnie ważnym elementem jego refleksji etycznej było dążenie do doskonałości polegające na rozwijaniu cnót, które różnią ludzi od zwierząt. Najwyższe dobro można osiągnąć jedynie dzięki wiedzy, człowiek jest bowiem z natury dobry, moralność jest mu niejako dana; zło bierze się z niewiedzy i ignorancji, gdyż nikt nie czyni go dobrowolnie. 14 Sedno platońskiej etyki tkwiło w jego idealistycznym poglądzie na świat. Jak byt tak i dobro podzielił na dwa światy: idealny i realny. Rozwinął koncepcję cnoty jako ładu i harmonii duszy; wyróżnił cztery cnoty kardynalne: mądrości, męstwa, umiarkowania oraz sprawiedliwości. Arystoteles odrzucił platońską ideę dobra, jako, że jego zdaniem, dobro obecne jest w rzeczywistych sytuacjach, konkretnych uczynkach. Nie ma innego dobra niż realne. W sprawach etyki człowiek nie może osiągnąć wiedzy absolutnej, może jednak wyprowadzić zasady etyczne do swego postępowania. Cele ludzkości są wyższe i niższe. Cele niższe są środkiem do uzyskania wyższych. Najwyższy, który już nie jest środkiem do niczego to eudajmonia doskonałość jednostki rozumiana jako szczęście. Arystoteles dzielił cnoty na praktyczne cnoty etyczne i teoretyczne cnoty intelektualne. Cnoty praktyczną definiował w kategoriach racjonalnego wyboru pomiędzy dwiema skrajnościami (cnota męstwa: pomiędzy tchórzostwem a brawurą, cnota powściągliwości: pomiędzy asceza z rozpustą). Postępowanie zgodne z tymi zasadami nazwał dzielnością etyczną. 13 Por. G. Reale: Historia filozofii starożytnej. T. I. Lublin 2005, s. 294 296. 14 Por. tamże, s. 329 335. 15

1.2.2. Filozofia nowożytna Według utylitarystów najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa, a celem wszelkiego działania powinno być największe szczęście największej liczby ludzi. Podkreśla się tu wagę efektów postępowania - intencja czynu nie ma większego znaczenia etycznego - ważne jest tylko, czy daje on więcej efektów korzystnych czy szkodliwych. Najbardziej wyrazistą postać utylitaryzmu, w której szczęście zostało utożsamione z przyjemnością, lub w późniejszej formie ze zmniejszaniem przykrości, stworzyli J. Bentham i J.S. Mill. Mill głosił, iż dokonania człowieka mają być użyteczne społecznie. Moralny jest więc ten kto postępuje z myślą o społeczeństwie i dla jego dobra. 15 I. Kanta uważa się za twórcę etyki obowiązku; jest on autorem imperatywu kategorycznego, wedle którego każdy człowiek powinien postępować zgodnie z taką zasadą jaką chciałby uczynić powszechnym prawem. Wszelkie normy moralne można wywieść z imperatywu kategorycznego. Uzasadnienia słuszności czynów należy szukać w samym sobie. Czynnikiem kształtującym wybory moralne jest rozum, który jest taki sam u każdego człowieka, zatem wybory racjonalne są wyborami moralnymi. Imperatyw obowiązku zakłada natomiast, że moralne jest to, co jest czynione z powinności, to zaś, co się robi z własnej ochoty, jest albo obojętne moralnie (jeżeli nie stoi w sprzeczności z powinnością), albo naganne (jeśli jest z obowiązkiem sprzeczne). 16 Nietzscheańska analiza etyczna wyróżnia dwa typy moralności. Moralność panów w której dobre jest wszystko to, co służy jednostce, wzmacnia ją i daje poczucie siły. W tym rozumieniu dobry będzie wróg, bo trzeba z nim walczyć, ból, który należy znosić itp. Zło jest pojęciem wtórnym i oznacza jedynie to, co wolę mocy osłabia. Moralność niewolnicza bazuje z kolei na pojęciu zła jako pierwotnym, które rozumiane jest jako cierpienie i wysiłek. Złe jest to, co zadaje ból, zmusza do wysiłku i walki. Dobro jest ulgą w cierpieniu, spokojem. Cechą charakterystyczną moralności niewolniczej jest resentyment uraza wobec świata, żal do życia, które nie spełnia 15 Por. Wykłady z przedmiotu: Historia etyki. dr P. Machura, Uniwersytety Śląski w Katowicach, 2010. 16 Por. tamże. 16

oczekiwań. Moralność człowieka jest zawsze wypadkową obu tych typów, nie ma typów czystych, a różnice występują jedynie w przewadze jednego nad drugim. 17 1.3. Podsumowanie Choć źródeł etyki można poszukiwać tak w wielkich religiach świata, wierzeniach o mniejszym zasięgu, w filozofii czy myśli społeczno politycznej, wszystkie one posiadają pewne punkty styczne. W naszym kręgu kulturowym etyka starogrecka łącz się z chrześcijańską. Także w innych doktrynach religijnych, choć kształtowały się one w różnym czasie i często na odległych terenach, odnaleźć można takie wartości jak współczucie, szacunek, sprawiedliwości. Czynienie dobra, a przynajmniej nie czynienie zła, jest podstawowym zleceniem wynikającym z poszczególnych systemów religijnych. Stad też można wywieść wniosek, iż istnieją uniwersalne wartość, które są uznawane i pożądane przez wszystkich ludzi, niezależnie od ich przekonań religijnych, kręgu kultury w jakim żyją czy systemu politycznego i ekonomicznego regulujących ich codzienność. 17 Por. V. J. Bourke: Historia etyki. Toruń 1994, s. 300 301. 17

ROZDZIAŁ 2 ETYKA W ŻYCIU GOSPODARCZYM Społeczeństwo pozbawione etyki, która kształtowałaby międzyludzką solidarność i odgrywała rolę drogowskazu, nie jest zdolne do długotrwałego istnienia. Bez wyraźnych reguł, bez tradycji i bez minimum consensusu, określającego normy zachowań, pewnego dnia współżycie społeczne załamie się tak samo, jak stało się to z systemem socjalistycznym. Marion Gräfin Dönhoff 2.1. Etyczne wyzwania naszych czasów Świat otaczający współczesnego człowieka jest zupełnie inny niż ten sprzed kilkudziesięciu czy kilkuset lat. Z perspektywy historycznej widać, że każde stulecie przynosi coraz więcej zmian, zachodzących w coraz krótszym czasie. Dzieje ludzkości wyznaczane są kolejnymi rewolucjami. Poczynając od przejścia z koczowniczego trybu życia związanego ze zbieractwem i łowiectwem do osadnictwa i związanej z nim uprawy roli i hodowli zwierzą rewolucja neolityczna 18 przez rozwój skupisk ludzkich i powstanie pierwszych, dużych miast rewolucja urbanistyczna a następnie rewolucję przemysłową 19, która dała początek produkcji fabrycznej na masową skalę, dotarliśmy do miejsca, gdzie na naszych oczach dokonują się rewolucyjne przemiany naukowo techniczne i teleinformatyczne. Dawniej ludzie zdobywali pożywienie polując, zajmując się zbieractwem, uprawą ziemię i hodowlą zwierzęta. Sami zaspokajali swoje podstawowe potrzeby bytowe, opierając się na produkcji manufakturowej bądź rzemieślniczej i słabo rozwiniętej wymianie handlowej. Pojęcie własności prywatnej początkowo było im obce, podobnie jak praca najemna. Z czasem nauczyli się coraz lepiej panować nad przyrodą i wykorzystywać 18 Por. http://www.edupedia.pl/words/index/show/497253_slownik_historii_powszechnejrewolucja_neolityczna.html 19 Por. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3967502/rewolucja-przemyslowa.html 18

jej zasoby, co doprowadziło do udoskonalenia form gospodarowania, a obecnie przyjęło formę gospodarek opartych na wiedzy, innowacyjności i rozwoju nowych technologii. Nauka, technika i rozwój gospodarczy prowadzą do silnej unifikacji globalnego społeczeństwa, ale rodzą także potrzebę wzajemnej odpowiedzialności. I nie chodzi tu tylko o odpowiedzialność wobec najbliższego otoczenia, ale także ludzi, czy całych grup społecznych w odległych zakątkach świata. Międzynarodowe powiązania gospodarek powodują, że często nie jesteśmy świadomi realnych skutków swoich działań. Technologiczne konsekwencje ogólnie rozumiane postępu mają uniwersalny zasięg; dlatego właśnie wymagają odnowy etycznych standardów na poziomie międzynarodowym. Żaden bowiem wąski system normatywny, dotyczący jedynie wybranej społeczności, czy nawet kraju, nie jest w stanie rozwiązać rozległych problemów globalizacji. 20 Nowoczesna nauka, technologie, ale także rozwój medycyny nierzadko budzą lęk, powodują bowiem wzrost możliwości człowieka, który stał się podmiotem i przedmiotem swoich działań. Przejawia on także niebezpieczną tendencję do eksperymentów i innowacji, których celem jest pokonanie wszelkich barier, osiągnięcie niemożliwego. Dotyczy to zwłaszcza wykorzystania zasobów naturalnych i eksploatacji środowiska naturalnego, jako efektu ubocznego działań, których sens łatwo zakwestionować. Szczególnie niepokojące są jednak ingerencje człowieka we własne wnętrze, fizyczne i psychiczne. Chodzi tu o postępujący rozwój medycyny, która pozwala kontrolować procesy, niegdyś od człowieka niezależne. Rozwój technologii i nauki, a w szczególności nauk medycznych przekłada się oczywiście na ogromną poprawę jakości i zwiększenie długości życia, z drugiej jednaka strony rodzi niespotykane dotąd problemy etyczne. 21 Zmiany zachodzące we współczesnym świcie ulokowały człowieka w centrum obrotu gospodarczego. Właściwie każdy jest dziś jego uczestnikiem, odgrywając różne role: konsumenta, pracownika, pracodawcy. Jak pisze P. Pratley podstawowym zajęciem współczesnej ludzkości jest produkcja oraz wymiana towarów i usług 20 Por. J. Russ: Współczesna myśl etyczna. Warszawa 2006, s. 5 7. 21 Por. tamże, s. 16 18. 19

prowadzona w celach zarobkowych, a pieniądze uzyskane w ten sposób przeznacza się na zakup innych towarów i usług. 22 Należałoby w tym miejscu podnieść niezwykle ważny temat nadmiernej konsumpcji i jej skutków, jednak nie to jest tematem niniejszej pracy. Konieczne jest jednak uświadomienie sobie, że w dzisiejszych czasach aktywność gospodarcza jest istotnym elementem życia każdej jednostki, co z kolei rodzi potrzebę większego zainteresowania się zasadami funkcjonowania sfery biznesu, także w zakresie takiej dyscypliny jak etyka. 2.2. Od etyki ogólnej do etyk szczegółowych Termin etyka wywodzi się z grackiego słowa ethikos. Nawiązuje do pojęcia ethos, które w zależności od pisowni może oznaczać: zwyczaj i przyzwyczajenie, oraz to co dzięki nim powstaje lub: zwyczaj w stałym miejscu zamieszkania. 23 Zostało ono wprowadzony przez Arystotelesa, dla oznaczenia części tzw. filozofii praktycznej i filozofii spraw ludzkich. Łaciński odpowiednik, moralis, oznacza natomiast: zwyczaj, obyczaj i postępowanie, majce na celu dobro, stały i utrwalony sposób postępowania określonych wspólnot ludzkich. 24 Stąd też w filozofii obszaru łacińskiego moralność stała się synonimem etyki. I współcześnie pojęcie etyki nie jest jednoznaczne. Częstokroć utożsamia się ją z moralnością właśnie lub prawem. Moralność oznacza jednak ogół norm, ocen i zachowań funkcjonujących w danym społeczeństwie w określonej kulturze i czasach. 25 Jest zjawiskiem realnym, społecznym. Prawo natomiast to system normatywny, o zupełnie innym pochodzeniu, cechach i funkcjach. (Będzie o tym mowa w dalszej części.) W niniejszej pracy, etyka będzie rozumiana jako dyscyplina filozoficzna, dział filozofii praktycznej zajmujący się dobrem i złem; poszukiwaniem moralnych powinności; tego co jest akceptowalne, a co nie. 26 Etyka jest, w tym znaczeniu, teorią moralności. Oto kilka przykładowych definicji etyki: 22 P. Pratley: Etyka w biznesie, Warszawa 2000, s. XIII 23 M. Sułek, J. Świniarski: Etyka jako filozofia dobrego działania zawodowego. Warszawa 2001, s. 32. 24 Tamże, s.32. 25 Por. Wykłady z przedmiotu: Etyka biznesu i zarządzania, prof. nadzw. dr hab. T. Oleksyn, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, 2011. 26 Por. tamże. 20

Najogólniej można etykę określić jako dyscyplinę filozoficzną, obejmującą zespół zagadnień związanych z określeniem istoty powinności moralnej (dobra lub zła moralnego), z determinacją jej szczegółowej treści (słuszności), ostatecznym wyjaśnieniem faktu powinności moralnej działania (metafizyka moralności) oraz genezą zła (upadku) moralnego i sposobami jego przezwyciężenia (soteriologia etyczna). 27 Etyka dokonuje dekonstrukcji zasad postępowania, niszczy ich struktury i rozbiera ich budowę, próbując zejść aż do ukrytych fundamentów obowiązku. W odróżnieniu od moralności, dąży więc do dekonstrukcji i obnażenia fundamentów, wypowiedzenia zasad czy ostatecznych postaw. Z racji swego bardziej teoretycznego wymiaru, woli cofnięcia się aż do samych źródeł, etyka odróżnia się od moralności i ma nad nią wyższość. 28 Etyka to dział filozofii; nauka o moralności uzależniona od przyjętej filozoficznej koncepcji rzeczywistości; zbiór zasad i norm moralnych, wyznaczający granice dla ludzkich zachowań, postępowań poprzez definiowanie pojęć: dobro, sprawiedliwość, cnota, itp.; wyróżnia się trzy rodzaje etyki: normatywna (zawiera cele, obowiązki moralne i postępowanie człowieka, wskazując na to, co może wieść go ku szczęściu lub cierpieniu), opisowa (przedstawia zachowania ludzkie z różnych punktów widzenia), krytyczna (zajmuje się teoriami etycznymi, pojęciami, badając ich prawdziwość, trafność); w rozumieniu Bergsona to ogół zasad etycznych podporządkowujących zachowanie człowieka, mających dwa źródła: społeczne i indywidualne, źródło społeczne wytwarza nakazy i zakazy moralne, pilnując następnie ich przestrzegania, by utrzymać funkcjonowanie społeczeństwa w określonych ramach, co powoduje stwarzanie ograniczeń dla jednostek, czujących z tego powodu dyskomfort; źródło indywidualne wytwarza normy moralne, biorąc za wzór jednostki najlepsze: bohaterów, świętych, itp., by następnie je upowszechniać. 29 27 T. Styczeń: ABC etyki. Lublin 1983, s.5. 28 J. Russ: Współczesna myśl etyczna. Warszawa 2006, s. 8. 29 http://www.edupedia.pl/words/index/show/493369_slownik_filozoficzny-etyka.html 21

Ze względu na sposób podejścia do przedmiotu etyki, można wyróżnić trzy jej działy: etykę normatywną, etykę opisową i metaetykę. Etyka normatywna zajmuje się ustaleniem norm moralnych, określa co jest dobre a co złe. Wartościuje, postuluje i argumentuje jak być powinno. 30 Dzieli się na: o Aksjologię teorię wartości, dóbr moralnych i dobra najwyższego, 31 o Deontologię etykę obowiązku, która określa obowiązki moralne, ich granice, a także to co decyduje o wartości moralnej czynu (intencja, skutki). 32 Etyka opisowa (etologia) skupia się na analizie i wyjaśnieniu tego co danym społeczeństwie i epoce historycznej było uważane za moralnie poprawne i dlaczego. Zajmuje się także badaniem ewolucji etyki. Uwzględnia aspekt socjologiczny, psychologiczny i historyczny 33. Metaetyka jest natomiast metodologią nauk etycznych, zajmuje się analizą języka etyki, znaczeniem pojęć takich jak dobro, zło. 34 Dział etyki Przedmiot zainteresowań Kluczowe pytanie METAETYKA ETYKA OPISOWA ETYKA NORMATYWNA Bada język etyki i znaczenie poszczególnych pojęć. Opisuje i wyjaśnia przeszły i obecny stan rzeczy, nie wartościuje. Poszukuje zasad i reguł postępowania, wartościuje i ocenia. Co to znaczy? Jak było lub jak jest? Jak powinno być? Tabele nr 3: Działy etyki i przedmiot ich zainteresowania. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: M. Sułek, J. Świniarski: Etyka jako filozofia dobrego działania zawodowego. Warszawa 2001, s. 34 36. 30 Por. Wykłady z przedmiotu: Etyka biznesu i zarządzania, prof. nadzw. dr hab. T. Oleksyn, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, 2011 31 Por. tamże. 32 Por. tamże. 33 Por. tamże. 34 Por. tamże. 22

Możliwy jest jeszcze inny podział etyki; na ogólną i szczegółową, który uwzględnia z kolei zasięg jej unormowań. Etyka ogólna jest filozoficzną refleksją nad tym co jest dobre, a co złe, stawia pytanie o naturę dobra i zła, cel i sens życia. Poszukuje źródeł etycznego poznania, 35 Etyka szczegółowa udziela praktycznych wskazówek w odniesieniu do konkretnych sytuacji; dzieli się ja na: 36 o Etykę indywidualną określa co jest celem jednostki; uwzględnić tu należy postawy takie jak hedonizm, perfekcjonizm czy altruizm. 37 o Etykę społeczną jej adresatem jest określona grupa społeczna, wskazuje jak realizowane powinno być dobro ogółu (utylitaryzm, marksizm). 38 2.3. Etyka a prawo Ochrona interesów społeczeństwa jako całości, a także poszczególnych jego grup jak i osób indywidualnych leży u podstaw tworzenia systemów normatywnych, z których każdy w mniej lub bardziej szczegółowy sposób określa normy postępowania. Takim systemem normatywnym jest m.in. religia, moralność, obyczaj czy prawo (w ujęciu przedmiotowym, ujęcie podmiotowe prawa rozumie się jako prawo/uprawnienie do czegoś). 39 Każdy z nich różni się w sposób znaczący od pozostałych funkcją społeczną, przedmiotem, zakresem, rodzajem sankcji a także sposobem unormowania. Systemy normatywne odróżnia także ich pochodzenie, cel jakiemu służą oraz sposób w jaki są chronione. Relacje pomiędzy prawem a etyką są złożone, bowiem oba systemy regulują i wyraźnie określają normy postępowania; nie są jednak tożsame. 35 Por. Wykłady z przedmiotu: Etyki zawodowe, prof. UŚ dr hab. D. Ślęczek Czakon, Uniwersytety Śląski w Katowicach, 2010. 36 Por. tamże. 37 Por. tamże. 38 Por. tamże. 39 Por. J. Lewandowski: Encyklopedia prawa w zarysie. Warszawa 2004, s. 9. 23

Prawo reguluje tylko tą część stosunków społecznych, jaka została uznana przez państwo za wymagającą tego rodzaju ochrony. Jego normy mają ściśle określoną treść, w szczegółowy sposób regulują wzajemne relacje tak osób indywidualnych jak i instytucji. Zasady etyczne odnoszą się do całości stosunków międzyludzkich, są swego rodzaju filozofią postępowania w każdej sytuacji, bez względu na to czy jest ona prawnie uregulowana. W dziedzinie etyki nie ma przepisów, które należałoby literalnie stosować; mamy do czynienia raczej z zaleceniami, wskazówkami. Normy prawa zazwyczaj są stanowione przez upoważnione do tego organy państwowe w specjalnie określonym trybie; są oparte na aktach prawnych lub wywodzą się z innych źródeł prawa 40. Tymczasem zasady etyczne mają swe źródła w religii, filozofii czy określonym systemie myślowym, nie ma nadrzędnych organów, któryby je stanowiły lub kodyfikowały. Prawo ma charakter powszechny, co oznacza, że dotyczy wszystkich ludzi (np. obywateli dengo państwa bądź wspólnoty międzynarodowej).w przypadku norm etycznych możemy mieć do czynienia z regulacjami dotyczącymi określonej grupy społecznej (np. zawodowej) lub konkretnej organizacji (np. przedsiębiorstwa). Co jednak ważniejsze normy prawa są poparte określonymi sankcjami; ich przestrzeganie państwo egzekwuje siłą przymusu. Nieprzestrzeganie prawa rodzi poważne konsekwencje powoduje interwencję odpowiednich organów państwowych (sądów, organów ścigania, komorników), które stosują tryb postępowania adekwatny do charakteru naruszenia, a zmierzający do zapewnienia poszanowania prawa. Złamanie zasad etycznych także rodzi skutki, jednak zupełnie inne niż w przypadku prawa; mogą mieć one charakter potępienia moralnego. 41 Prawo, jako system o bardzo sformalizowanym charakterze, me również pewne ograniczenia czasowe. Zakłada przedawnienie winy czy zatarcie kary. Dla osądu moralnego upływ czasu nie ma znaczenia. Prawo nie tylko nie działa wstecz, ale nie dotyczy również spraw przyszłych. W przypadku etyki, troska o przyszłe pokolenia, czy wręcz branie za nie odpowiedzialności nie jest niczym niezwykłym. Etyka nie jest regulowana prawem; jest przed nim, w tym sensie, że można jeszcze nie naruszać praw a już postępować nieetycznie. Działania na granicy prawa 40 Por. J. Lewandowski: Encyklopedia prawa w zarysie. Warszawa 2004, s. 50 63. 41 Por. tamże, s. 9 22. 24

lub z wykorzystaniem jego luk zazwyczaj bywają nieetyczne. Szczególnie w odniesieniu do niektórych zawodów, psychologa, lekarza, sędziego czy strażaka, normy prawa są niewystarczające. Od ich wykonawców oczekuje się zachowań supererogacyjnych, wykraczających poza obowiązek a niejednokrotnie wiążących się z narażeniem własnego zdrowia i życia. Mogą zaistnieć jednak sytuacje zgoła odmienne, w których motywy etyczne powinny skłonić do złamania prawa. Po pierwsze, stanie się tak w przypadku obowiązywania prawa niemoralnego, a mówiąc językiem specjalistycznym, niepraworządnego. O praworządności może być mowa, tylko gdy prawo zapewnia równości praw wszystkich obywateli, przy zagwarantowaniu, że podstawowe dziedziny stosunków społecznych są normowane jego przepisami. Musi ono zapewniać podstawowe prawa człowieka i obywatela. 42 Gdyby bowiem polegać jedynie na formalnym przestrzeganiu prawa, działalność np. III Rzeszy Niemieckiej należałoby uznać za prawną. Po drugie, w okolicznościach, w których wartości etyczne zostaną uznane za ważniejsze od norm prawa, np. kradzież leków lub jedzenie dla ratowania życia. (Nie rozważamy tutaj kwestii związanych z normami religijnymi, zgodnie z którymi kradzież będzie zawsze nagana). Należy w tym miejscu podkreślić, iż uważane zazwyczaj za bezduszne i niewidzące człowieka przepisy prawa, wywodzą się ze źródeł, których celem jest właśnie ochrona interesu jednostki, poszanowanie sprawiedliwości i zasad współżycia społecznego. Wśród źródeł prawa międzynarodowego publicznego (umowy międzynarodowe, zwyczaj międzynarodowy, ogólne zasady prawa, orzecznictwo sądów międzynarodowych, doktrynę, akty jednostronne czy uchwały organizacji międzynarodowych. 43 ) szczególnie w zwyczaju międzynarodowy i ogólnych zasadach prawa uwzględnione są etyczne normy postępowania i tak np.: ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane, zakładają m.in. zasadę dobrej wiary cz naprawienia wyrządzonej szkody. 44 Podobnie jest w przypadku prawa krajowego. Troskę o etyczny wymiar zasad współżycia społecznego wyrażono w Konstytucji 42 Por. J. Lewandowski: Encyklopedia prawa w zarysie. Warszawa 2004, s. 15 16. 43 Por. R. Bierzanek, J. Symonides: Prawo międzynarodowe publiczne. Warszawa 2005, s.75 116 44 Por. tamże, s.109. 25

Rzeczpospolitej Polskiej oraz Kodeksie Cywilnym. Szerzej będzie o tym mowa w rozdziale czwartym. Jak wcześniej wspomniano, etyka i prawo nie są tożsame; etyka nie jest też nakazana prawem, chociaż o właściwym porządku prawa można mówić jedynie gdy ten charakteryzuje się praworządnością. Ponadto, co wynika w historycznego pochodzenia źródeł prawa, jego norm opierają się na pewnych fundamentalnych zasadach jak równość i sprawiedliwość. O ile etyka nie jest prawnie unormowana, o tyle przedmiotem prawnych regulacji coraz częściej stają się normy postępowania wyrażające etyczne standardy, zwłaszcza w sferze działalności gospodarczej. Szczególnie widoczne jest to w Unii Europejskiej. W ostatnich latach daje się zauważyć coraz większe zainteresowanie takimi projektami, które dotyczą budowania nowej równowagi pomiędzy wymiarem ekonomicznym, ekologicznym i społecznym funkcjonowania przedsiębiorstwa. 45 2.4. Etyka gospodarcza Etyka gospodarcza zajmuje się określeniem norm postępowania w zakresie ekonomicznej aktywności człowieka. Jako, że obrót gospodarczy nie jest możliwy w oderwaniu od innych dziedzin życia, podobnie etyk gospodarcza nie może funkcjonować niezależnie od innych etyk szczegółowych. 2.4.1. Miejsce etyki gospodarczej wśród innych etyk szczegółowych Jak wykazano w poprzednich częściach pracy, współczesność stawia człowiekowi liczne wyzwania etyczne w różnych dziedzinach życia. Stąd też pojawienie się etyk szczegółowych, podejmujących próbę regulacji niektórych z nich. Najczęściej dziś spotykane, wyodrębnione działy, zajmują się etycznymi aspektami: medycyny bioetyka, działalności środków masowego przekazu etyka mediów, 45 Por. W. Gasparski, A. Lewicka-Strzałecka, B. Rok, G. Szulczewski: Europejskie i światowe standardy etyki oraz społecznej odpowiedzialności w działaniu gospodarczym. Warszawa 2008. 26

ochrony środowiska naturalnego etyka środowiska, działalności politycznej etyka polityki oraz poszczególnych zawodów etyka zawodowa. Bioetyka jest nauką interdyscyplinarną. Jej początki sięgają przełomu lat 50 i 60 XX w. Przedmiotem jej zainteresowanie są etyczne aspekty nauk biologicznych i opieki zdrowotnej. Ustala normy moralne dotyczące działalności, ingerencji człowieka w granicznych sytuacjach związanych z zapoczątkowaniem życia (biogeneza), jego trwaniem (bioterapia), umieraniem i śmiercią (tanatologia). Do podstawowych zagadnień bioetyki należą etyczne aspekty inżynierii genetycznej, eugeniki, klonowania, sztucznego zapłodnienia, aborcji, diagnostyki i leczenia płodu oraz terapii medycznej w zakresie relacji personelu medycznego i pacjenta, granic chirurgii plastycznej, eksperymentów na ludziach, jak i oceny działań łagodzących ból, eutanazji, kary śmierci, samobójstwa. Bioetyka zajmuje się również kwestiami społeczno politycznymi, takimi jak: sposób organizacji służby zdrowi, systemu emerytalnego, dostępu do opieki zdrowotnej czy masowych zagrożeń epidemiologicznych. 46 Etyka mediów określa moralne aspekty działalności dziennikarskiej oraz sposobu przekazywania informacji przez masmedia. Przedmiotem jej zainteresowani jest przed wszystkim wpływ środków masowego przekazu na świadomość odbiorcy, jego poglądy i przekonania oraz sposób bycia. Kluczowe stają się tu kwestie uczciwości i rzetelności dziennikarskiej. Zjawiska takie jak manipulacja informacją, rozpowszechnianie treści brutalnych czy nadmierna sensacyjność, znajdują się w zakresie regulacji etyki mediów, podobnie jak etyczne aspekty reklamy, zabiegi socjotechniczne, wykorzystanie dzieci i zwierząt w przekazie reklamowym czy wreszcie polityczna zależność mediów. 47 Przedmiotem zainteresowanie etyki polityki są, najogólniej mówiąc, normy postępowania w sferze działalności publicznej. Dotyczą one zarówno polityków, jak i urzędników państwowych, jednak ich określeni zależy od obranej politycznej koncepcji organizacji państwa, preferowanego ustroju polityczno gospodarczego, wyznawanej koncepcji sprawiedliwości oraz określenie głównego przedmiotu polityki. 46 Por. Wykłady z przedmiotu: Bioetyka, prof. UŚ dr hab. D. Ślęczek Czakon, Uniwersytety Śląski w Katowicach, 2009. 47 Por. S. Dziamski: Kultura i etyka życia społeczno zawodowego. Poznań 2005, s. 169 210. 27

Dla etyki politycznej kluczowy jest sposób rozumienia takich pojęć jak: równość (ludzi wobec prawa), wolność (jednostki w ramach społeczeństwa), lojalność (wobec ojczyzny). 48 Etyka środowiska, zwana też ekofilozofią, zajmuje się określeniem miejsca człowieka pośród innych istot żywych i etycznymi aspektami jego ingerencji w środowisko naturalne. Leży na pograniczy nauk przyrodniczy i humanistycznych. Przedmiotem jej zainteresowania jest etyczny wymiar eksploatacji zasobów naturalnych, wzrostu ludności i produkcji żywności, ekologicznych konsekwencji rozwoju gospodarczego, katastrof ekologicznych, ograniczenie bioróżnorodności, szowinizmu gatunkowego czy antropocentrycznych przemian w środowisku naturalnym. Szczególne miejsc zajmuje tu koncepcja zrównoważonego rozwoju, ochrona praw zwierząt oraz środowiska naturalnego. 49 Obok wyżej wymienionych etyk stosowanych wyodrębnia się także etyki zawodowe, odnoszące się do poszczególnych fachów i regulujące zasady postępowania w poszczególnych branżach. Pojawia się tu jednak problem ich formalnego wydzielenia. Czy bowiem etykę lekarską traktować jako zawodową czy może już element bioetyki? A jak zaklasyfikować kodeks działania polityka, urzędnika czy dziennikarza? Podobnie w przypadku przedsiębiorcy czy należy mówić o etyce zawodowej czy już gospodarczej? Po dłuższym zastanowieniu łatwo dojść do wniosku, że i same etyki szczegółowe się przenikają. Mówiąc bowiem o działalności mediów nie sposób oddzielić treści ich przekazów od polityki. Ekologiczne skutki działalności koncernów przemysłowych i korporacji nieodzownie wiążą się z obszarem zainteresowań etyki środowiskowej. Podobnie jak praca zawodowa personelu medycznego i działalność szpitali czy koncernów farmaceutycznych, szczególnie w sektorze prywatnym, jest częścią obrotu gospodarczego. Dzieje się tak z powodu postępującego rozwoju poszczególnych dziedzin nauki i zwiększania ich interdyscyplinarnego charakteru, oraz wzajemnego wykorzystania przełomowych osiągnięć. Podobnie wielowymiarowy charakter zyskuje współcześnie działalność człowieka, której skutki trudno ograniczyć do jednej dziedziny. 48 Por. S. Dziamski: Kultura i etyka życia społeczno zawodowego. Poznań 2005, s. 116 168. 49 Por. Wykłady z przedmiotu: Etyka środowiska, prof. UŚ dr hab. D. Ślęczek Czakon, Uniwersytety Śląski w Katowicach, 2009. 28

2.4.2. Rola, znacznie i sens etyki biznesu Biznes, (z j. angielskiego business) 50, oznacza działalność gospodarczą, a zespół norm rzetelnego postępowania w tej sferze oraz uczciwych relacji ze wszystkimi interesariuszami nazwiemy właśnie etyka biznesu bądź etyka gospodarczą. Pojęcia te często pojawiają obok siebie w różnych kontekstach, moim zdaniem są jednak tożsame, chociaż chętniej posługiwać się będą terminem etyka gospodarcza, ze względu na jego polskie pochodzenie oraz węższe znaczenie i negatywne konotacje samego słowa biznes. ( Biznes oznacza bowiem także dokonywanie określonej transakcji handlowej, lub realizację partykularnego interesu, tymczasem sfera działalności gospodarczej jest znacznie rozleglejsza). Obok funkcjonują również pojęcia takie jak: etyka zarządzania, etyka marketingu, etyka menedżerska czy etyka organizacyjna. Wszystkie te terminy dotyczą jednak pomniejszych i bardziej szczegółowych elementów całego obszaru gospodarczej aktywności człowieka. Nie sposób nie zadać sobie w tym miejscu pytania, czy etyka w biznesie w ogóle jest możliwa? Już A. Smith, szkocki myśliciel i filozof, uważany za ojca ekonomi klasycznej, w swym wielkim dziele Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów określił naturę człowieka, jako wolnej i egoistycznej jednostki, która poprzez koncentrację na własnym interesie przyczynia się do dobra ogólnego. 51 Paradygmat człowieka racjonalnego homo economicus, został później przedstawiony przez J. M Milla, który określił go jako działająca racjonalnie, dążącego zawsze do maksymalizacji osiąganych zysków i dokonywania wyborów ze względu na ekonomiczną wartość ich rezultatów. 52 Jednak z faktu dążenia do realizacji własnych interesów, nie wynika bezwzględność wobec innych. Działalność w gospodarce rynkowej realizowana jest w interakcjach personalnych, przybierających formę: transakcji, współpracy lub konkurencji. 53 Uczestnicy transakcji, chociaż zaspokajają własne interesy, są świadomi obustronności tego działania, współpraca jest zazwyczaj 50 http://www.ling.pl/business 51 Por. R. Bartkowiak: Historia myśli ekonomicznej. Warszawa 2008, s. 83 96. 52 Por. tamże, s. 128 134. 53 Por. B. Klimczak: Etyka gospodarcza. Warszawa 1996, s. 8 16. 29