Typologie porządków emerytalnych. Ocena stosowanych kryteriów grupowania Filip Chybalski Katedra Zarządzania Politechnika Łódzka Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2013/09/B/HS4/01516
Cel: porównanie różnych typologii porządków emerytalnych oraz ocena stosowanych kryteriów grupowania w tych typologiach pod kątem ich wykorzystania w reformowaniu systemów emerytalnych
Motywacja: Realizowany projekt badawczy, finansowany ze środków NCN, ma na celu m. in. porównanie porządków emerytalnych, wyodrębnionych przede wszystkim na podstawie kryterium relacji państwo-rynekw systemie emerytalnym, pod kątem adekwatności dochodowej, efektywności i redystrybucji.
Geneza typologii porządków emerytalnych: Porównawcza polityka społeczna i analiza modeli polityki społecznej, czyli porządków państwa dobrobytu (welfare state regimes) Typologie welfarestatetitmussa[1974] oraz Furnissa i Tiltona[1977] Typologie welfarestateespinga-andersena [1990]
(Najważniejsze) typologie porządków emerytalnych (pensionregimes): Esping-Andersen [1990] Rhodesi Natali[2003] Soedei Vrooman[2008]
Esping-Andersen [1990] Kryteria: relacja między państwem a rynkiem w zabezpieczeniu emerytalnym, inaczej między sektorem publicznym a sektorem prywatnym, znaczenie przywilejów emerytalnych, czy też udział uprzywilejowanych grup zawodowych w systemie emerytalnym.
Esping-Andersen [1990] Porządki: Korporatystyczny(porządek z dominującą rolą państwa i rozwiniętymi przywilejami emerytalnymi dla wybranych grup zawodowych)-charakteryzuje takie kraje, jak Austria, Belgia, Francja, Niemcy, Włochy, Japonia i Finlandia; Rezydualny(porządek z dominującą rola rynku i ograniczonymi przywilejami emerytalnymi dla wybranych grup zawodowych) obejmujący Australię, Kanadę, Szwajcarię oraz Stany Zjednoczone; Uniwersalistyczny(porządek z dominującą rolą państwa i ograniczonymi przywilejami emerytalnymi dla wybranych grup zawodowych) charakteryzuje Nową Zelandię, Norwegię oraz Szwecję.
Rhodesi Natali[2003] Kryteria (płaszczyzny): Bismarckowskie vs. Beveridgowskie korzenie, liberalizm vs. socjalizm w zabezpieczeniu emerytalnym, publiczne vs. społeczne zarządzanie/administrowanie, ubezpieczenie społeczne vs. wielofilarowość.
Rhodesi Natali[2003] Porządki: czystych emerytur pracowniczych -świadczenia emerytalne są powiązane z wcześniejszą aktywnością zawodową, a plany emerytalne są powiązane z pracodawcą. Głównym celem w takim porządku emerytalnym jest utrzymanie statusu społecznego oraz dochodów (Austria i Niemcy); porządek emerytur pracowniczych wsparty pomocą dla najbiedniejszych -ma korzenie Bismarckowskie. Głównym celem tego typu porządków emerytalnych jest utrzymanie statusu społecznego oraz przeciwdziałanie ubóstwu(francja, Włochy, Hiszpania oraz inne kraje Europy Kontynentalnej); porządek emerytur powszechnych i zawodowych -rozwinięta hybryda modeli Bismarckowskiego i Beveridgowskiego, w których emerytura podstawowa jest niska, niższa niż w porządkach z bardziej znaczącym wpływem modelu Bismarckowskiego, ale jest uzupełniona o emeryturę z II filaru, w ramach którego funkcjonują plany emerytalne powiązane z umowami/kontraktami zawodowymi i administrowane przez parterów społecznych (Holandia, Wielka Brytania, Dania); porządek emerytur powszechnych, o korzeniach głównie Beveridgowskich, w którym dominują publiczne plany emerytalne zarządzane przez państwo i finansowane z podatków oraz składek pracodawców, oparte na modelu PAYG. Emerytury z I filaru przysługują wszystkim rezydentom spełniającym określone kryteria. Dodatkowo osoby aktywne zawodowo korzystają z planów emerytalnych, działających w ramach II filaru w oparciu o model PAYG na jednakowych zasadach dla wszystkich grup zawodowych (skandynawskie systemy emerytalne)
Soedei Vrooman[2008] Kryteria: 34-elementowy zbiór zmiennych ilościowych i jakościowych, charakteryzujących obowiązkową część systemów emerytalnych (wysokość świadczeń oraz dochodów emerytów, strukturę systemu emerytalnego, wiek emerytalny, proces starzenia się społeczeństwa, reformy emerytalne). Jednak uznali, że faktycznie są dwa wymiary, w oparciu o które można tworzyć typologie systemów emerytalnych: hojność systemów obowiązkowych oraz podział pomiędzy zarządzane publicznie i prywatnie plany emerytalne w ramach systemu obowiązkowego.
Porządki: Soedei Vrooman[2008] korporatystyczny-państwo dominuje w zakresie dostarczania świadczeń emerytalnych i świadczenia te są relatywnie wysokie. Dominuje model PAYG i świadczenia są dość mocno skorelowane z wynagrodzeniami. Osoby z wymaganym stażem składkowym mogą korzystać z przywilejów umożliwiających wcześniejsze przechodzenie na emeryturę. Natomiast osoby z małym lub żadnym stażem pracy w okresie starości pozostają uzależnione od pomocy społecznej (Niemcy, Francja, Austria, Luksemburg, Grecja, Portugalia, Hiszpania, Finlandię); liberalny-zdominowany przez publiczne administrowanie w systemie obowiązkowym, dostarczającym skromne świadczenia ryczałtowe, przede wszystkim skierowane do najbiedniejszych. Wiek emerytalny w tym porządku jest wyższy aniżeli w porządku korporatystycznym, a przywileje emerytalne są mocno ograniczone (Wielka Brytania, Irlandia, Kanada i USA); skromnych emerytur -świadczenia, pochodzące z systemu obowiązkowego administrowanego publicznie, są niskie. Dominuje tu model PAYG. Cechy charakterystyczne tego porządku są podobne do tych w porządku korporatystycznym, z tym że świadczenia są niższe, a wiek emerytalny wyższy (Czechy, Słowację i Norwegię); obowiązkowych emerytur z sektora zarządzanego prywatnie -występuje przynajmniej jeden, zarządzany prywatnie, obowiązkowy plan emerytalny. Jednak znaczenie sektora prywatnego w zarządzaniu częścią obowiązkowego systemu emerytalnego, jest w tym porządku dość zróżnicowane w przekroju krajów. Wiek emerytalny jest w tym porządku stosunkowo wysoki (Australia, Szwecja, Dania, Holandia, Węgry i Polska).
Jakie przyjąć kryteria, aby typologia porządków emerytalnych służyła poszukiwaniu lepszych rozwiązań? Systemy emerytalne oceniane są przede wszystkim w oparciu o dwie kategorie wielowymiarowe: adekwatność i efektywność (w tym stabilność finansową). Tym samym kryteria wyodrębniania porządków emerytalnych nie powinny obejmować kryteriów ich oceny. W przeciwnym razie bowiem do danej grupy klasyfikowalibyśmy np. systemy bardziej hojne, do innej mniej hojne, a następnie chcielibyśmy oceniać, który model jest lepszy, co byłoby pozbawione sensu.
Jakie przyjąć kryteria (płaszczyzny), aby typologia porządków emerytalnych służyła poszukiwaniu lepszych rozwiązań? system obowiązkowy (mierzony obowiązkową składką emerytalną) vs. system dobrowolny, zarządzanie publiczne vs. zarządzanie prywatne, system niefinansowy vs. system finansowy, system DB vs system DC, system Bismarckowski vs. system Beveridgowski.
Główny wniosek: Typologie porządków emerytalnych mogą mieć istotny walor poznawczy, jednak pod warunkiem, że są tworzone w oparciu o kryteria pozwalające porównywać różne konstrukcje systemów emerytalnych pod kątem sprawności ich działania. Opisując system emerytalny jako pewną tablicę przepływów Leontiefa, gdzie występują określone nakłady (inputs) i efekty (outputs), przy czym nakłady są zamieniane w efekty z wykorzystaniem określonych rozwiązań w zakresie konstrukcji systemu emerytalnego, warto za główne kryteria grupowania systemów emerytalnych w porządki przyjąć cechy charakteryzujące nie efekty, ale przede wszystkim konstrukcje tych systemów, oraz ewentualnie nakłady, w tym przede wszystkim poziom składek emerytalnych.