Dr Krzysztof Olszewski Dr Bo ena Kici ska Wydzia Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego k.olszewski@uw.edu.pl bkicinska@uw.edu.pl Czy w Polsce notujemy wzrost temperatury i inne przejawy ocieplenia klimatu? Zmiany klimatu s dynamiczn cech systemu Ziemia-Atmosfera. Dokonuj si one w ró nej skali czasowej i przestrzennej. Ich przyczyny mo na podzieli na trzy grupy: przyczyny natury kosmicznej (np. zmiana aktywno ci S ca); przyczyny natury ziemskiej (np. dryf kontynentów); przyczyny wynikaj ce z dzia alno ci cz owieka. (np. przekszta canie powierzchni Ziemi, zmiana sk adu chemicznego atmosfery). Zmiany temperatury powietrza w historii naszej planety wyst powa y zawsze. Pierwotnie by y to wy cznie zmiany naturalne, wspó cze nie do si sprawczych do czy cz owiek. Dzisiejszy problem polega nie na wyst powaniu zmian temperatury, ale na ich szybko ci. Dotychczas zmiany temperatury odbywa y si w tempie u amka stopnia Celsjusza na tysi ce lat lub stulecia, obecnie czas ten skróci si do dziesi cioleci (Flohn, 1979).
Dowody Szacowane sezonowe i roczne zmiany temperatury powierzchni Ziemi wskazuj, e w ostatnich stukilkudziesi ciu latach wyst puje sta y trend wzrostowy; zaznacza si on szczególnie w zimie. Podobny trend obserwuje si równie w Polsce. o C Zmiany temperatury powietrza w Warszawie (1780-2000) 24 lipiec t = 0,3 o C/100 lat 18 12 rok t = 0,7 o C/100 lat 6 0, -6-12 stycze t = 1,3 o C/100 lat -18 1750 1800 1850 1900 1950 2000 rok Rys. 1. Zmiany temperatury powietrza w Warszawie w latach 1780-2000 W Warszawie (rys. 1) najwi kszy wzrost temperatury wyst puje w zimie (w styczniu wynosi on 1,3 o C/100 lat), w lecie jest znacznie mniejszy (oko o 0,3 o C/100 lat). Wzrost redniej rocznej temperatury wynosi 0,7 o C/100 lat. Nie jest pewne, czy te zmiany wynikaj tylko z antropogenicznego wzrostu ilo ci gazów cieplarnianych w atmosferze, czy s po cz ci spowodowane zmianami naturalnymi. Z ostatnich raportów IPCC (Mi dzyrz dowego Panelu ds. Zmian Klimatu) wynika jednak, e cz owiek jest w 90% odpowiedzialny za globalne ocieplenie.
Kolejnym dowodem na ocieplanie klimatu jest wyd anie si okresu wegetacyjnego. W Polsce w ostatnich dziesi cioleciach wyd si on do znacznie (Olszewski, 2007). Proces ten dobrze ilustruj mapy d ugo ci okresu wegetacyjnego, kre lone na podstawie danych pochodz cych z ró nych okresów (rys. 2). Rys. 2. Zmiany d ugo ci okresu wegetacyjnego w Polsce Dane do pierwszej mapy rednie miesi czne warto ci temperatury powietrza pochodz z okresu 1881-1930. Wynika z nich, e d ugo okresu wegetacyjnego waha si od ok. 190 dni w pó nocno-wschodniej cz ci Polski do ok. 220 dni na nizinach po udniowozachodniej cz ci kraju. Z danych pochodz cych z lat 1961-1990 wynika, e najkrócej okres ten trwa tak e w Polsce Pó nocno-wschodniej, ale jego d ugo wzros a do ok. 200 dni. Wzros a równie d ugo okresu wegetacyjnego w zachodniej Polski w rodkowej cz ci doliny Odry przekracza ona 230 dni. Mo na zatem zauwa wyra ne wyd anie si okresu wegetacji, zwi zane zapewne ze wspó czesnymi zmianami klimatu Polski z porównania rednich warto ci z lat 1881-1930 i 1961-1990 wynika wyd enie omawianego okresu o 5-10 dni. Szczególnie du e zmiany mo na stwierdzi na Pojezierzu Zachodniopomorskim oraz na Nizinie Szczeci skiej; w regionach tych wyst puj równie inne symptomy ocieplenia. ugo okresu wegetacyjnego wyliczon na podstawie danych z II po owy XX w. prezentuje kolejna mapa (rys. 3).
Ewidentnym dowodem na ocieplenie klimatu Polski s zmiany cz sto ci wyst powania mro nych zim i ciep ych zim. W okresie prowadzenia instrumentalnych pomiarów temperatury powietrza (od ko ca XVIII w.) najch odniejsze zimy wyst powa y w II po owie XIX w., najcieplejsze przewa y w II po owie XX w. (Boryczka i in., 2005). Prognozy Rys. 3. D ugo okresu wegetacyjnego w Polsce w II po owie XX w. Wiele modeli prognozuj cych zmiany klimatu przewiduje do roku 2075 wzrost redniej temperatury planetarnej w granicy 1,5-4,5 o C (Flohn, 1979). Zale y on oczywi cie od tempa przyrostu st enia gazów szklarniowych. Najmniejsze zmiany przewiduje si w strefie mi dzyzwrotnikowej. W strefie klimatów umiarkowanych (a wi c i w Polsce) przyrost redniej temperatury mo e wynie ok. 4 o C (rys. 4) (Jaworski, 1989). Dalszemu wyd eniu ulegnie zapewne okres wegetacyjny (rys. 5).
Rys. 4. Aktualne i prognozowane zmiany temperatury powietrza w Polsce (Jaworski, 1989) Rys. 5. Prognozowane zmiany d ugo ci okresu wegetacyjnego (K dziora, 1995) Skutki Skutkiem ocieplenia klimatu b dzie zmiana zasi gu wyst powania zespo ów ro linnych, w tym ro lin uprawnych. Optymi ci zak adaj, e praktycznie niemal w ca ej Polsce za kilkadziesi t lat b dzie mo na uprawia kukurydz na ziarno, a na po udniu naszego kraju pojawi si winnice. Niektórzy z naukowców zak adaj te, e przy wy szej temperaturze powietrza szybszy b dzie przyrost biomasy drzew le nych (Brouwer, Chadwick, 1991). Wi kszo badaczy zwraca jednak uwag na bardzo niekorzystne skutki wspó czesnych i prognozowanych na najbli sz przysz zmian klimatu. Na obszarach po onych poza bezpo rednim s siedztwem du ych zbiorników wodnych (tak e w Polsce) nale y si liczy ze zmniejszonymi sumami opadów atmosferycznych, zwi kszonym przy wy szej temperaturze powietrza parowaniem, a w konsekwencji ze zmniejszonym odp ywem rzecznym i obni eniem poziomu wód gruntowych (Lenart, 2007). Zmiany te mog bardzo negatywnie odbi si na funkcjonowaniu gospodarki (utrudnione zaopatrzenie w wod ), pogorsz te warunki bytowania ro lin (dlatego te by mo e ust puj ce z terenu naszego kraju lasy iglaste zast pi nie lasy li ciaste, lecz stepy). Jest to dla naszego kraju bardzo niepokoj ce, zwa ywszy, e zasoby wód w Polsce s raczej skromne. Do wa nych a zarazem postrzeganych jako nieko-
rzystne skutków prognozowanych zmian klimatu nale y te wzrost zmienno ci warunków pogodowych (mo liwe b dzie cz stsze wyst powanie gwa townych zjawisk pogodowych). Literatura: Boryczka J., Stopa-Boryczka M., Pietras K., Bijak S., B ek E., Skrzypczuk J., 2005, Atlas wspó zale no ci parametrów meteorologicznych i geograficznych w Polsce. T. XIX: Cechy termiczne klimatu Europy, Wyd. WGiSR, Warszawa. Brouwer F.M., Chadwick M.J., 1991, Future land use patterns in Europe. [w:] Land use change in Europe. Kluwer Acad. Publ., Dordrecht. Climate change. 2007. Synthesis report. An Assessment of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Flohn H., 1979, Can climate history repeat itself. [w:] Man s impact on climate. ESCP, Amsterdam. Jaworski J., Krupa-Marchlewska J., 1989, Ewapotranspiracja i wilgotno gleby w warunkach zwi kszonej zawarto ci CO 2 w atmosferze. Wiadomo ci Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, t. XII, z. 3-4, Warszawa. dziora A., 1995, Prognoza zmian klimatycznych. [w:] Prognoza ostrzegawcza zmian rodowiskowych warunków ycia cz owieka w Polsce na pocz tku XXI wieku. NFO, Warszawa. Lenart W., 2007, Pod kloszem, czyli prognoza pogody. Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej, Warszawa. Olszewski K., 2007, Mapy okresu wegetacyjnego w Polsce [w:] Znaczenie bada krajobrazowych dla zrównowa onego rozwoju. Wyd. WGiSR UW, Warszawa