Wszechnica Świętokrzyska w Kielcach Ludowego Towarzystwa Naukowo-Kulturalnego w Warszawie Zeszyty Wszechnicy r Świętokrzyskiej 16 Pod redakcją Mieczysława Adamczyka Kielce 2003
Works of Wszechnica Świętokrzyska No. 64 Publication financed by Wszechnica Świętokrzyska in Kielce Editing staff prof. dr hab. Mieczysław Adamczyk (chairman) prof. dr hab. Waldemar Dutkiewicz dr Mirosław Jamrożek (secretary) mgr inż. Rafa) Kołodziej czyk prof. dr hab. Zbigniew Kowalczewski prof. dr hab. Stanisław Popek prof. dr hab. Zdzisław Ratajek prof. dr hab. Gustaw Treliński mgr Justyna Zielińska Reviewers prof. dr hab. Zbigniew Koruba dr Maria Kujawa ks. Prof. Julisław Łukomski prof. dr hab. Bożena Matyjas prof. dr hab. Mieczysław Poborski prof. dr hab. Zdzisława Ratajek dr Elżbieta Trafiałek prof. dr hab. Gustaw Treliński Scientific Editor prof. dr hab. Mieczysław Adamczyk Correction Justyna Zielińska Cover design Mariusz Brudnik English translation Wiktor Orlikowski Technical editing and computerized composition Rafał Kolodziejczyk Copyright by Wszechnica Świętokrzyska, Kielce 2003 SCHOOL'S PUBLISHING Wszechnica Świętokrzyska 25-435 Kielce, ul. E. Orzeszkowej 15, tel. 331-12-44 www.ws.edu.pl ISSN 1234-7604 ISSN 1425-1817 Print Zakład Poligraficzny Maria Gajek, 25-362 Kielce, ul. Radostowa nr 1 Spis treści Rozprawy i artykuły Lesław Michnowski Informacyjne podstawy globalizacji pozytywnej...11 Janusz Jarosiński Zarządzanie personelem w Przedsiębiorstwie Państwowym Polskie Koleje Państwowe 1944-1950"...39 Aleksandra Urbańska O tworzeniu się pojęcia liczby u dzieci...51 Materiały Rafał Kołodziejczyk Rola komputerów w procesie edukacji...75 Jolanta Karbowniczek Przezwyciężanie trudności w nauce uczniów edukacji wczesnoszkolnej (część druga)...91 Urszula Klaczak Diagnozowanie niedostosowania społecznego dzieci w pracy pedago ga szkolnego...113 Ewa Klimas-Kuchtowa Lęk szóstoklasitów przed zmianą szkoły w zreformowanym systemie oświaty...123 Beata Korus Wizerunek szkoły wiejskiej w warunkach reformy edukacyjnej...135 Sprawozdanie Zofia Sokół Sprawozdanie z konferencji: Wkład ruchu ludowego w przeobrażenia oświaty i szkolnictwa na wsi...151 Nowości wydawnicze Recenzja Jolanta Chwastyk-Kowalczyk Ronald K. Siegel: Szepty. Rzecz o paranoi. Tłum. Aleksandra Lenobel. Wyd.2 Wydawnictwo W.A.B. Warszawa 2002, 335 ss...159 Recenzja Jolanta Chwastyk-Kowalczyk Herbert Marshall McLuhan: Wybór tekstów. Redakcja Eric McLuhan, Frank Zingrone. Przekład Ewa Różalska, Jacek M. Stokłosa. Wydaw nictwo Zysk i S-ka. Poznań 2001, 582 ss... 163
Lesław Michnowski Informacyjne podstawy globalizacji pozytywnej Informative basis for positive globalization 1. Wstęp Na światowej scenie politycznej ujawniły się, po 11 września 2001 roku, dwa radykalnie odmienne podejścia do problemu zwalczania terroryzmu. Jedno z nich oparte jest na krótkowzrocznej zasadzie: czym więcej społecznie groźnych, patologicznych zachowań, tym brutalniej trzeba je tłumić. A więc - więcej akcji zbrojnych, policyjnych, a także ostrzejsze prawo, więcej więzień. Podejście drugie nakazuje szukanie i usuwanie społecznoekonomicznych przyczyn występowania, a zwłaszcza narastania patologii. Tu sposobem podstawowym trwałej eliminacji niewłaściwych społecznych zachowań byłoby rozwojowe przekształcanie infrastruktury społeczno-gospodarczej - eliminowanie swoistych struktur grzechu" 1. Co nie oznacza konieczności budowy zabezpieczeń przed niszczącymi zachowaniami. W nurt drugi działań antyterrorystycznych wpisuje się w istocie - swym Raportem Global Trends 2015" - Centralna Agencja Wywiadowcza Stanów Zjednoczonych A.P 2, a także liczne, zwłaszcza po nowojorskiej tragedii, wypowiedzi światowych mężów stanu. Zgodnie z tym drugim podejściem, dla zwalczenia społeczno-ekonomicznych przyczyn terroryzmu postuluje się zmianę obecnej, w istocie patologicznej, globalizacji na przyczyniającą się do zmniejszania 1 Zob. Jan Paweł II: Encykliki: Centesimus Annus, p. 38, oraz Sollicitudo rei socialis, p. 36, 46. 2 Zob. Raport CIA: Global Trends 2015: A Dialogue About the Future With Nongovernment Experts, http://www.odci.gov/cia/publications/globaltrends2015/index.html. 11
INFORMACYJNE PODSTAWY GLOBALIZACJI POZYTYWNEJ różnic społecznych, zwiększania kręgu społeczeństw czerpiących korzyści z przyspieszanego globalizacja rozwoju nauki i techniki. Postuluje się więc odejście od obecnej globalizacji patologicznej na rzecz globalizacji pozytywnej - rozwojowej. W niniejszym tekście podejmowana jest próba odpowiedzi na pytanie: czy globalizacja pozytywna jest nie tylko konieczna, lecz także możliwa? Czy faktycznie taka nowa - również słabszym społecznościom życzliwa - forma globalizacji może przyczynić się do eliminacji licznie narastających patologii? Jakie są istotne przyczyny tych patologii? Jak wdrażać tę jakościowo nową formę światowych stosunków społeczno-gospodarczych? Od czego zaczynać kształtującą ją transformację? W poszukiwaniu odpowiedzi na powyższe pytania zastosowałem metodę analizy systemowej z wykorzystaniem opracowanego przeze mnie - w ramach cybernetyki ekorozwoju - generalnego homomorficznego modelu konceptualnego rzeczywistości, ujętej jako system: człowiek - technika - środowisko (społeczno-przyrodnicze), o nazwie System Życia 3. Model System Życia odwzorowuje podstawowe właściwości i cechy strukturalne różnorodnej postaci systemów życia, w tym zwłaszcza systemów człowiek - technika" i człowiek - technika - środowisko". Ukazuje on przebieg procesu życia takich systemów, jego fazy i etapy, jak również normalne i patologiczne formy procesu życia. Poniżej omawiam jedynie wybrane wnioski z - przeprowadzonej z pomocą modelu System Życia - analizy systemowej istoty, przyczyn i sposobów przezwyciężania kryzysu globalnego oraz kształtowania podstaw trwałego rozwoju. 4 Generalny wniosek z tych systemowych badań dotyczy konieczności globalizacji pozytywnej, jako warunku niezbędnego dla opanowania zdolności trwałego rozwoju światowej społeczności poprzez wdrożenie mechanizmów ewolucji intelektualnej. 3 Model ten przedstawiam m.in. w: Jak żyć? Ekorozwój albo..., Białystok 1995, http://www.psl.org.pl/kte/ksiazlm.htm. 4 Wyniki tej analizy przedstawiam w licznych publikacjach - patrz: http://www.psl.org.pl/kte/wpubllm.htm. 12 2. O pilnej potrzebie nowej formy globalizacji W światowej opinii publicznej narasta od pewnego czasu zrozumienie konieczności zmiany metod dokonywanej globalizacji, pozbawienia jej cech patologicznych. Zmianę tę traktuje się zarazem jako istotny czynnik eliminowania społeczno-ekonomicznych przyczyn terroryzmu. Na konieczność innej niż obecna formy globalizacji zwracał uwagę Sekretarz Generalny ONZ Kofi Annan w opublikowanym z okazji Milenijnego Szczytu ONZ (6-8 sierpnia 2000 r. 5 ) raporcie pt. We the peoples. The role of United Nations in the 21 th century": Centralnym wyzwaniem (...) jest zapewnienie, że globalizacja stanie się czynnikiem korzystnym dla wszystkich społeczności, zamiast pozostawiania znacznej ich części w nędzy. Poprawna ( wkluczająca") globalizacja (Inclusive głobalization) powinna być budowana z wykorzystaniem mechanizmów rynkowych, lecz same siły rynku są nie wystarczające dla ukształtowania takiej formy globalizacji. (...) która oparta będzie na wspólnym człowieczeństwie przy zachowaniu bogactwa jego różnorodności. (...) Ci, którzy (obecnie - LM) cierpią lub mniej (z efektów globalizacji - LM) korzystają powinni uzyskiwać pomoc ze strony tych którzy korzystają z niej w większym stopniu " 6. Postulat zmiany metod globalizacji na korzystne także dla słabszej części światowej społeczności został podtrzymany w Milenijnej Deklaracji ONZ: Uznajemy za centralne wyzwanie (...) spowodowanie, aby globalizacja stała się czynnikiem pozytywnym dla wszystkich społeczności świata. (...) Będziemy kierować nasze wysiłki na: rozwój wszystkich społeczności, zwalczanie nędzy, ignorancji i chorób, niesprawiedliwości, gwałtów, terroru i przestępczości, degradacji i destrukcji naszego wspólnego domu. " 7 Groźne dla Świata konsekwencje nie uwzględnienia tego rewolucyjnego - dotyczącego Inclusive Głobalization - postulatu Kofi Annana przedstawiony został we wspomnianym już Raporcie CIA pt. 5 Zob. Millennium Summit: http://www.un.org/millennium/summit.htm. 6 Zob. Kofi A. Annan: We the peoples. The role of United Nations in the 21th century, wrzesień 2001, http://www.un.org/millennium/sg/report/full.htm. 7 Wszystkie podkreślenia w tekstach cytowanych - L.M. Zob. United Nations Millennium Declaration. http://www.un.org/millennium/declaration/ares552e.htm. 13
INFORMACYJNE PODSTAWY GLOBALIZACJI POZYTYWNEJ Global Trends 2015", opublikowanym w grudniu 2000 roku. W Raporcie tym przestrzega się przed groźnymi dla świata konsekwencjami obecnej, patologicznej formy globalizacji. Według scenariusza tego raportu o nazwie: Globalizacja szkodliwa (Pernicious Globalization), efekty globalizacji zawłaszczane są przez nieliczną bogatą część światowej społeczności (global elites thrive). Zaś jej większość nie korzysta na globalizacji. Wzrasta bezrobocie. Postępuje eksplozja demograficzna oraz narasta deficyt zasobów naturalnych. Wielkie ekonomiczne migracje powodują międzypaństwowe napięcia. Rozwój techniki nie sprzyja rozwiązywaniu podstawowych problemów społeczności opóźnionych w rozwoju, lecz ponadto wzmacnia aktywność patologiczną i przyczynia się do wzrostu zagrożenia terroryzmem i wojną. Światowa ekonomika dzieli się na trzy części. Kraje wysokorozwinięte podlegają wzrostowi gospodarczemu. Wiele krajów opóźnionych w rozwoju bądź doznaje jedynie nieznacznego wzrostu gospodarczego bądź znajduje się w regresie. Natomiast dramatycznie wzrasta ekonomika nielegalna. Zarządzanie na poziomie narodowym i międzynarodowym cechuje słabość. Narastają wewnętrzne konflikty podsycane frustrującymi oczekiwaniami, brakiem sprawiedliwości oraz wzrastającym napięciem społecznym. Broń masowej zagłady ulega proliferacji i dochodzi do co najmniej jednego konfliktu z jej użyciem 8. A więc obecna forma patologicznej globalizacji powoduje narastanie różnic społecznych i wraz z tym zagrożenie obronnym terroryzmem, a nawet co najmniej jednym (do roku 2015) konfliktem z użyciem broni masowej zagłady 9. 8 Moje omówienia tego Raportu, patrz m.in.: Inclusive Globalization kontra terroryzm. Zielone Brygady", 2001, nr 8, http://www.zb.eco.pl/zb/166/refleksj.htm; Globalizacja - na dobre albo złe. Zielone Brygady" 2001, nr 3, (maj 2001), http://www.zb.eco.pl/zb/166/refleksj.htm; Alternatywne kierunki globalizacji. [W:] Polska 2000 Plus", Biuletyn Komitetu Prognoz Polska 2000 Plus" przy Prezydium PAN, 2002, nr 1 (5), http://www.psl.org.pl/kte/ciaewint.html, 9 Już przed laty, przed zagrożeniem terroryzmem w przypadku globalizacji pozostawiającej obecne niesprawiedliwe stosunki społeczne, przestrzegał Adam Schaff: Puszczony w ruch mechanizm międzynarodowej konkurencji, w ramach panującego na świecie ustroju eksploatacji, przede wszystkim krajów biednych przez bogate, działa spontanicznie kierując świat ku katastrofie. (...) Kraje plebejskie, czy wywodzące się z nich grupy terrorystyczne, zaczną się posługiwać szantażem atomowym (...) Gdzie gwarancja, że wkrótce fanatycy religijni czy polityczni, nie 14 Radykalnie odmiennie zachowuje się światowy system społeczno-gospodarczy zgodnie ze scenariuszem pt: Globalizacja wkluczająca" (Incluswe Globalization). Występuje tu rozwojowe sprzężenie pomiędzy podstawowymi czynnikami przyszłości: techniką, wzrostem gospodarczym, demografią i efektywnym zarządzaniem. Skutkiem takiego sprzężenia jest uspołecznianie korzyści z globalizacji. Wraz z poprawną globalizacja coraz to większa część światowej społeczności odnosi korzyści z dalszego rozwoju nauki i techniki. Kierunek rozwoju techniki i jej upowszechnianie są tu częstokroć wymuszane narastaniem zagrożeń zdrowotnych lub ekologicznych. Przyczynia się to zarazem do rozwiązywania problemów egzystencjalnych społeczności opóźnionych w rozwoju. Silny wzrost gospodarczy, będący wynikiem powszechnie aprobowanej, poprawnej ekonomicznej liberalizacji (jak i poprawnego zarządzania - LM), umożliwia coraz bardziej powszechne korzystanie z efektów globalizacji, a zarazem pomniejszanie presji demograficznej oraz deficytu zasobów. Taki pozytywny bieg zdarzeń jest uwarunkowany wysoce efektywnym zarządzaniem, zarówno na poziomie narodowym, jak i międzynarodowym, w tym globalnym. Zarazem tradycyjna scentralizowana rola państw słabnie, na skutek prywatyzacji oraz wzrostu udziału w życiu społeczno-gospodarczym podmiotów publiczno-prywatnych. Tendencję tę wspomaga współpraca międzynarodowa. Wspólne korzystanie z efektów globalizacji powoduje zmniejszanie ryzyka konfliktu pomiędzy ich beneficjentami. Nie dotyczy to jednak całej światowej społeczności. Najsłabsze jej części są nadal z tego wykluczone, stanowiąc jednocześnie zarzewie konfliktów. Raport Global Trends 2015" ukazuje zarazem wielkie możliwość wykorzystywania osiągnięć rozwoju nauki i techniki w realizacji tej pozytywnej formy globalizacji. uczynią tego samego (nawet jako kamikadze, świadomie popełniając samobójstwo), celowo niosąc w ten sposób choroby i śmierć. (Aby uniknąć takiej Apokalipsy - LM) Północ musiałaby zgodzić się na nowy podział produktu globalnego na Ziemi, aby wydobyć Południe z obecnej zapaści materialnej (...) (Alternatywą będzie - LM) bunt mas w świecie głodu i nędzy, który zmiecie z powierzchni Ziemi istniejące na nim obecnie porządki". Zarazem Schaff nie zgadza się z tymi politykami, którzy uważają, iż z pomocą nowoczesnych metod walki są w stanie zgnieść ten bunt jak robactwo". Zob. A. Schaff: Pora na spowiedź. POW BGW" Warszawa 1993, s. 96, 97 oraz Medytacje, wyd. cyt., s. 106, 107, 108, 109. 15
INFORMACYJNE PODSTAWY GLOBALIZACJI POZYTYWNEJ A więc w miejsce obecnej szkodliwej formy globalizacji - (Pernicious Globalization) - Raport CIA w istocie postuluje wdrażanie - eliminującej społeczne podstawy terroryzmu - globalizacji poprawnej - Inclusive Globalization. Powinna ona umożliwiać - zamiast obecnie narastającego (wraz z bezrobociem i bezdomnością) śmiercionośnego wykluczania - włączanie w czerpanie korzyści z przyspieszanego globalizacją rozwoju nauki i techniki coraz to większej części światowej społeczności. Zmiana sposobu globalizacji - według Raportu CIA - wymaga podporządkowania mechanizmów rynkowych wielopoziomowej, sterowniczej (governance) aktywności człowieka (zarówno globalnej, jak również na poziomie państw narodowych), a - w istocie - także aksjologii dobra wspólnego. Również o inną, niż obecnie, formę globalizacji upominał się, w kwietniu 2001 roku, Jan Paweł II: Globalizacją nie może być nową formą kolonializmu. (...) Globalizacją a priori (...) nie jest ani dobra ani zła. Będzie ona taką jak ją ludzie ukształtują (...) musi ona szanować kulturową różnorodność (...). Potrzebna jest (przeto - L.M.) współpraca dla stworzenia takiej formy globalizacji, która będzie służyła osobie ludzkiej, solidarności i dobru wspólnemu. (...)" 10. Jakościowo nowego brzmienia nabrały wezwania do zmiany metod globalizacji po nowym Pearl Harbor" - po 11 września 2001 r. Globalizację pozytywną zaczęto coraz szerzej traktować jako istotny czynnik eliminowania zagrożenia obronnym terroryzmem. Na konieczność eliminowania społecznych przyczyn terroryzmu zwrócił w październiku 2001 r. uwagę George Soros: Wojna z terroryzmem jest potrzebna. Nie wystarczy jednak bombardowanie obozów terrorystów i zarazem zrzucanie uchodźcom żywności. Potrzebne jest również stworzenie konstruktywnego programu zwalczania nierówności i niesprawiedliwości, jakie niesie ze sobą współczesny system globalny (...)" 11. Do podobnych wniosków doszedł także Michail Gorbaczow: Jeśli walka z terroryzmem zostanie ograniczona jedynie do walki zbrojnej, to świat nie zwycięży. Lecz jeśli walka z terrory- 1 10 Zob.: Globalization must not be a new form of colonialism. Vatican City", APR 27, 2001 (VIS-Internet). 1 11 Zob. G. Soros: Brakujący element dobra publicznego. Rzeczpospolita" 17.10.01 nr 243, a także: Transformacje. 16 zmem doprowadzi do ukształtowania bardziej sprawiedliwych światowych stosunków społecznych to wszyscy na tym wygrają 12." Również zdaniem prezydenta RP, Aleksandra Kwaśniewskiego, należy eliminować społeczne podłoże terroryzmu: Zastanowimy się (...) jak leczyć przyczyny (...) międzynarodowego terroryzmu. (...) Nie wolno nam zapomnieć, że działalność terrorystów znajduje aprobatę społeczną głównie w tych krajach i środowiskach, gdzie ludzie są biedni i pozbawieni nadziei. (...) Globalizacją jest procesem nieodwracalnym, ale musimy ją zdemokratyzować, a jej owoce udostępnić wszystkim krajom i narodom. Musimy globalizacją wzbogacić o głos państw i społeczności niezamożnych, peryferyjnych, obarczonych trudnymi problemami. I tak jak każdy człowiek ma prawo do równych szans, tak każdy naród ma prawo czerpać korzyści ze światowego rozwoju. Ogólnoświatowa cyrkulacja osób, informacji, kapitałów powinna być sprawiedliwsza niż dziś " 13. Teza - iż, aby skutecznie eliminować terroryzm, należy likwidować społeczno-ekonomiczne jego podłoże - dominowała także wśród licznych wypowiedzi na 56 sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, w listopadzie 2001 r. 14. Według ministra spraw zagranicznych Francji, Huberta Vedrine'a: Musimy podwoić nasze wysiłki budowy globalizacji z ludzką twarzą. Na potrzebą tego wskazywały wydarzenia w Seattle, w Genewie, a zwłaszcza w Durbanie." W podobnym duchu wypowiadał się tam wicepremier Czech, Jan Kavan: Dystans pomiędzy krajami biednymi i bogatymi nadal wzrasta i ulega powiększeniu na skutek nierównowagi w podziale korzyści z globalizacji. (...) (Przeto - LM) Na globalizację kapitału powinniśmy odpowiedzieć globalizacją solidarności i sprawiedliwości społecznej." Także zdaniem ministra spraw zagranicznych Polski, Włodzimierza Cimoszewicza: Skrajna bieda pozbawia ludzi przynależnej im godności, ludzkich praw, zmusza do kroków desperackich". Zaś według ministra spraw zagranicznych Chin, 12 12 Zob. Mikhail S. Gorbachov: A Leading Role for the Security Council. New York Times" October21, 2001 (Internet). 13 13 Zob. A. Kwaśniewski:Wystąpienie na Międzynarodowej Konferencji w sprawie zwalczania terroryzmu, w Warszawie w dn. 6 listopada 2001, http://www.president.pl/ser/index.php3?tem_id=2821&kategoria=archiwum%20 kroniki. 14 14 Zob. General Debate - 56th Session, 10-16 November 2001, Speakers List Statements, http://www.un.org/webcast/ga/56/statements/statements.htm 17
INFORMACYJNE PODSTAWY GLOBALIZACJI POZYTYWNEJ Tang Jiaxuan'a: Międzynarodowa wspólnota wciąż jest daleka od realizacji zadań wytyczonych przez Milenijny Szczyt ONZ (...). (Zwłaszcza - LM) Brak jest zmian w niesprawiedliwym i nieracjonalnym systemie ekonomicznym.'' W opinii prezydenta Iranu, Seyed Mohammada Khatami: Terroryzm nie może być wyeliminowany poprzez wściekłość i przemoc. Terroryzm jest chronicznym zagrożeniem naszej ery wyrastającym z mentalności przemocy, logiki dominacji, oraz praktyki niesprawiedliwości i dyskryminacji (słabszych - LM). Gdy duchowość, etyka i sprawiedliwość nie znajdują zastosowania w sferze polityki, ekonomii i kultury, oraz gdy dyskryminacja, marginalizacja, wykluczanie oraz stosowanie podwójnej moralności odrzuca sprawiedliwość, świat jest na granicy alienacji, desperacji, ekstremizmów, i bezprawia. W takim klimacie terroryzm znajduje podatne warunki wzrostu." Również podczas Światowego Forum Ekonomicznego w Nowym Jorku, problem zmiany metod globalizacji stanowił istotną treść prowadzonych debat. Wypowiadając się tam, 1 lutego 2002, kanclerz RFN, Gerhard Schroder wzywał do uzupełnienia globalizacji bezpieczeństwa o globalizację sprawiedliwości (społecznej - LM). (...) Międzynarodowy terroryzm nie jest konsekwencją globalizacji (...) On wyrasta w krajach które nie uczestniczą w korzyściach z globalizacji. (...) Bezpieczeństwo i sprawiedliwość społeczna stanowią odpowiedź na nowe wyzwania" 15. Do zmiany polityki ekonomicznej wzywał również 22 lutego 2002 r. prezes Banku Światowego, James Wolfensohn: Przodujące w świecie narody powinny wzmóc wysiłki dla pomniejszenia poziomu globalnego ubóstwa, jeśli chcemy zwyciężyć w walce z terroryzmem. (...) rozwinięte narody nie mogą nadal ignorować swej odpowiedzialności za kraje biedne " 16 Do wezwań tych dołączył sekretarz stanu USA Colin Powell, który - poszukując sposobów powstrzymania palestyńskich ataków - postulował, aby na Bliskim Wschodzie wszyscy ludzie mieli taką pracę, która zapewni im odpowiednie wyżywienie, mieszkanie oraz 15 World Economic Forum, Globalization: Adopt an Agenda for Security and Jus-tice, 1 February 2002 - New York, http://www.weforum.org/site/homepublic.nsf- /Content/Globalization%3A+Adopt+an+Agenda+for+Security+and+Justice. 16 The World Bank Group, Press Review Headlines for Friday" February 22, 2002: Fight Against Poverty, Fight Against Terror Linked: Wolfensohn, (Internet). 18 wykształcenie dzieci" 17. W przeciwnym razie - jak zauważył Saad Me-hio, komentator New York Times'a w miejsce pokonanych przyjdzie więcej nowych Talibów i nowych Osamów bin Ladenów s " 18. Również prezydent Stanów Zjednoczonych A.P. George W. Bush wykazał zrozumienie współzależności biedy i obronnej aktywności zagrożonych nią ludzi: Będąc w biedzie, oni walczą". Zapowiedział zarazem odejście w polityce obronnej od dotychczasowej doktryny powstrzymywania i odstraszania" (deterrence and containment) na rzecz wyprzedzającego eliminowania źródeł zagrożeń - jeszcze zanim te zagrożenia się ujawnią 19. Ogłaszając tę nową doktrynę obronną Bush zapowiedział zarazem stymulującą przedsiębiorczość reformę systemu ekonomicznego" oraz budowę sprawiedliwego i pokojowego świata". Sceptycy przyjęli powyższe wezwania do likwidacji biedy i budowy globalizacji pozytywnej - Inclusive Globalization - jako socjotechnikę" mającą za zadanie wygaszenie narastającego buntu społecznego, przejawiającego się m.in. w licznych manifestacjach antyglobalistów". Inni znawcy światowej sceny politycznej - aprobując tę koncepcję - stwierdzają brak odpowiednio potężnych sił politycznych dla jej realizacji. Chyba, iż wielka - a nieunikniona, w przypadku kontynuacji Pernicious Globalization - katastrofa społeczno-gospodarcza lub ekologiczna wymusi jej wdrażanie. W dobie globalizacji taka wielka katastrofa może się skończyć tragicznie nie tylko dla słabszej części światowej społeczności. Dla jej uniknięcia trzeba z wyprzedzeniem - zanim kryzys globalny groźnie narośnie - przygotowywać metody przekształcenia tej szkodliwej globalizacji w globalizację pozytywną - Inclusive Globalization. Poprawne wdrożenie tej jakościowo nowej koncepcji globalizacji oznaczać będzie dokonanie wielkiej, na dobro wspólne nakierowanej, ekohumanistycznej przemiany cywilizacyjnej. 17 Zob. S. Mehio: How Islam and Politics Mixed. New York Times" December 2, 2001, http://www.nytimes.com/2001/12/02/opinion/02mehi.html7todaysheadlines. 1 18 Zob. S. Mehio, wyd.cyt. 19 19 Wg G.W. Busha: We must lakę the battle to the enemy, disrupt his plans, and confront the worst lhreals before they emerge." Zob.: Remarks by the President at 2002 Graduation Exercise of the United States Mililary Academy. West Point, New York http://www.whitehouse.gov/news/releases/2002/06/20020601-3.html. 19
INFORMACYJNE PODSTAWY GLOBALIZACJI POZYTYWNEJ Ekohumanizm to partnerskie współdziałanie dla dobra wspólnego - wszystkich ludzi, społeczeństw wysoko rozwiniętych i pozostałych w rozwoju w tyle, bogatych i biednych, ich następców oraz środowiska przyrodniczego - powszechnie wspomagane nauką i wysoką techniką 20. Czy zatem taka - niezbędna dla wdrożenia lnclusive Globalization - ekohumanistyczna przemiana cywilizacyjna jest konieczna i czy jest już możliwa? Aby odpowiedzieć na to strategiczne pytanie przydatna może być refleksja dotycząca aktualnej kondycji światowej społeczności i jej gospodarki. W wyniku tej refleksji powinniśmy uzyskać odpowiedź na podstawowe tu pytania: Czy światowy system społeczno-gospodarczy nadal rozwija się, czy też stoimy wobec jego kryzysu? A jeśli jest to kryzys globalny - to jak go przezwyciężać? Aby przy tym rozpoznawać, czy powyższe wezwania do globalizacji pozytywnej są szczerą intencją ich głosicieli, czy, niestety, tylko kamuflażem, jedynie wygaszającą bunt społeczny manipulacją - trzeba określić sposób realizacji takiej rozwojowej przemiany, a następnie obserwować, czy bieg zdarzeń te zapowiedzi potwierdza, czy im zaprzecza. 3. Rozwój i kryzys systemu społeczno-gospodarczego Powszechnie uznajemy, iż światowe środowisko przyrodnicze ulega szybko postępującej degradacji, co zagraża - nawet globalną - katastrofą ekologiczną. Deforestacja, pomniejszanie bioróżnorodności, stepowienie, erozja gleby, ocieplanie klimatu, wzrost natężenia huraganów, narastanie smogu elektromagnetycznego, licznych chorób cywilizacyjnych" i innych negatywnych objawów, wszystko to potwierdza tezę o zagrożeniu kryzysem ekologicznym. Natomiast wciąż do naszej świadomości nie chcemy dopuścić faktu, iż w stanie kryzysu znajduje się również światowy system społecznogospodarczy. Wciąż wmawiamy sobie (lub dajemy wmawiać), iż postępuje wzrost gospodarczy, co najwyżej ostatnio nieco" spowolniony. A na zagrożenie wyczerpaniem źródeł zasobów naturalnych reagujemy stwierdzeniem o nadmiernej liczbie rodzących się ludzi 20 Takie ujęcie treści pojęcia ekohumanizm jest zgodne z przyjętą na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 r. Deklaracjąz Rio". Zob.: Report of the United Nations Conference on Eiwironment and Development, Rio Declaration On Environment And Developnient. http://www.un.org/documents/ga/confl 51/aconf15126-1annex 1.htm. 20 lub sloganem o wszechpotędze regeneracyjnej wolnego rynku", który będzie jakoby w stanie samoczynnie - z pomocą jedynie spontanicznego rozwoju nauki i techniki - rozwiązać zarówno problem narastającego deficytu zasobów naturalnych, jak i przyrodniczych. Zarówno przedstawiona w Raporcie Global Trends 2015 przestroga wobec konsekwencji konserwatywnej kontynuacji dotychczasowej, patologicznej ekonomiki (stanowiącej podstawę Pernicious Globalization), jak i narastający światowy kryzys finansowy, czy obronny terroryzm lub konieczność siłą - a nawet wyprzedzającego - tłumienia takich terrorystycznych zagrożeń, wskazuje, iż mamy obecnie do czynienia nie tylko z kryzysem dotyczącym środowiska przyrodniczego, lecz także ze światowym kryzysem społecznogospodarczym. O kryzysie tym świadczy narastanie procederu bogacenia się bez innowacyjnego wkładu w dobro wspólne - poprzez m.in. wykorzystywanie monopolu informacyjnego, lichwę, spekulacje, przejmowanie za bezcen dorobku pracy słabszych społeczności itp. O kryzysie tym także świadczy szybko - pomimo potężnego rozwoju nauki i techniki - postępujące, zwłaszcza po 1990 roku, powiększanie się racjonalnie nieuzasadnionych różnic społecznych. Łączne wystąpienie kryzysu zarówno środowiska przyrodniczego jak i światowego systemu społeczno-gospodarczego oznacza, iż jest to kryzys globalny. Kryzys globalny ma więc miejsce wówczas, gdy zdolność rozwoju utracił nie tylko światowy system społecznogospodarczy - lecz także przyrodnicze środowisko, czyli - cały globalny ekosystem, Ziemia. Kryzys globalny niesie całkowicie odmienne od dotychczasowych zagrożenia życia człowieka. Nie przezwyciężony - prowadzi do globalnej katastrofy. Jak wobec tego należy działać, aby - w tej jakościowo nowej, niezmiernie groźnej sytuacji - przywrócić zarówno światowej społeczności, jak i przyrodzie zdolność rozwoju? Trzeba przy tym pamiętać, że życie człowieka, jako jednostki, lecz także i społeczności, zależy od życia, odpowiednio wysokiej jakości i postaci jego społeczno-przyrodniczego środowiska. Zarówno człowiek, jak i jego środowisko, to bowiem systemy życia zdolne do obrony życia własnego, gdy jest one zagrożone, jak i do kooperacji dla wspólnego dobra. Stąd, wobec globalnego kryzysu, dla przywrócenia zdolności rozwoju światowej społeczności konieczne jest nowe ułożenie wza- 21
INFORMACYJNE PODSTAWY GLOBALIZACJI POZYTYWNEJ jemnych relacji w układzie: człowiek - inni ludzie - środowisko przyrodnicze. Dla wypracowania koncepcji tego nowego ułożenia" przydatna może być poniższa refleksja. System społeczno-gospodarczy (rodzina, przedsiębiorstwo, naród, państwo, ugrupowanie państw, cywilizacja, społeczność światowa, itp.) - jak i ludzki organizm - jest systemem o zachowaniu celowym. Celem nadrzędnym życia takiego systemu życia jest podtrzymywanie życia w układzie: system - środowisko. Cel ten realizowany jest poprzez przez system wykonywaną pracę, której skutkiem powinno być dokonywanie zmian właściwych (życie podtrzymujących) w czasoprzestrzennych konfiguracjach elementów układu: system - środowisko. Jednak ten podstawowy cel systemu jest realizowany odmiennie w zależności od poziomu rozwoju systemu i jego zdolności destrukcji środowiska. Każdemu działaniu systemu towarzyszą bowiem dwa, dotyczące systemu i środowiska, radykalnie odmienne skutki: pozytywny - konstrukcji, oraz negatywny - destrukcji. Młody system (jak dziecko) żyje i wzrasta na koszt środowiska - jest więc wewnętrznie konstruktywny, zaś zewnętrznie destruktywny. Rozwijając się, więcej z niego bierze" niż mu swą pracą daje". Jako system młody, dopiero kształtujący swój twórczy potencjał i zdolność podtrzymywania życia środowiska, nie posiada jeszcze możliwości silnej destrukcji środowiska. Degradując przy tym środowisko niejako zaciąga dług", który będzie spłacał w wieku dojrzałym. Ta nadwyżka brania" nad dawaniem" - czyli zewnętrzna destruktywność młodego systemu społeczno-gospodarczego - może trwać tylko tak długo, jak długo system nie zacznie powodować bezwzględnej degradacji środowiska. Zatem, gdy system osiągnie dojrzałość, winien swą pracą z nawiązką" zwracać środowisku to, co z niego wziął w swym dziecięcym" okresie rozwoju. Strukturę systemu społeczno-gospodarczego można w modelowym uproszczeniu przedstawić jako składającą się z software'u". hardware'u" i orgware'u", oraz podsystemu sterowania procesem pracy (homeostatu). Software" to nie tylko oprogramowanie komputerów, lecz także systemowi dostępna lub posiadana wiedza, m.in. dotycząca sposobu użytkowania posiadanej techniki. Hardware" to stanowiący system ludzie, ich potencjał intelektualny, kwalifikacje, środki techniczne, inne wewnętrzne zasoby życia. Natomiast orgware" to sposób połączenia w systemową całość hardware'u" i software'u" 22 systemu. Orgware" zawiera aksjologię, reguły działań ekonomicznych, reguły dostępu do posiadanych przez system zasobów, stosunki podziału efektów pracy, infrastrukturę społeczno-gospodarczą, geograficzną lokalizację elementów systemu, stosunki systemu ze środowiskiem, itp. Poprawnie - zgodnie z wewnętrznymi i zewnętrznymi uwarunkowaniami życia - ukształtowany orgware" stanowi czynnik stymulujący rozwój systemu. W trakcie rozwoju systemu (lub upływu czasu) zmiany zachodzące w software" i hardware" systemu dokonują się praktycznie w sposób ciągły. Przy czym zmiany w hardware" poprzedzane są zmianami w software". Natomiast zmiany w orgware" dokonują się okresowo - wówczas gdy dotychczasowa forma orgware" przestaje być czynnikiem stymulowania rozwoju systemu. Zmiany w orgware" są wymuszane zmianami w wewnętrznych lub zewnętrznych uwarunkowaniach życia systemu. System społeczno-gospodarczy w stanie rozwoju wzrasta ilościowo i jakościowo, różnicuje się, wzbogaca o ludzkie kwalifikacje, wiedzę i technikę (a więc więcej siebie" tworzy niż nieuchronnie się przy tym niszczy). Rozwój systemu powoduje więc zmiany w hardware" i software" - w wewnętrznych uwarunkowaniach jego życia. Zarazem rozwijający się system oddziałuje na swe otoczenie, przyczynia się do zachodzących w nim zmian. Wraz ze swym rozwojem system powoduje wzrost natężenia środowiskowych zmian. Gdy, w wyniku rozwoju, masa" (i bezwładność) systemu wzrośnie na tyle, iż staje się on zbyt mało elastyczny, co powoduje, że traci zdolność pozyskiwania z podlegającego zmianom środowiska niezbędnych mu zasobów życia oraz podtrzymywania życia środowiska - wówczas konieczna staje się jego rozwojowa przebudowa, czyli ukształtowanie jakościowo nowej formy orgware". Zaniechanie tej przebudowy, bądź brak możliwości jej dokonania, powoduje, iż system wchodzi w kryzys. Konsekwencją kryzysu jest bezwzględne degradowanie środowiska, zmniejszanie dostępności do zewnętrznych zasobów życia, wyczerpywanie rezerw wewnętrznych zasobów życia, pogarszanie jakości życia jednostek systemu. Kryzys nie przezwyciężony prowadzi system do upadku. System społeczno-gospodarczy, funkcjonując bez zrozumienia współzależności życia własnego od życia, jakości i odpowiedniej 23
INFORMACYJNE PODSTAWY GLOBAL1ZACJI POZYTYWNEJ postaci swego środowiska, nadmiernie ilościowo rozwinięty, lecz etycznie i naukowo-technicznie niedojrzały, staje się czynnikiem niszczenia życia środowiska, a zarazem i życia własnego. W świetle modelu System Życia, kryzys systemu społecznogospodarczego jest konsekwencją bezrefleksyjnego, krótkowzrocznego, poprzedzającego go rozwoju społeczno-gospodarczego, a tym bardziej niedorozwoju systemu. Występuje on wówczas, gdy system - w wyniku dokonanego rozwoju, niedorozwoju, lub zmian w zewnętrznych uwarunkowaniach życia - traci, przy dotychczasowym sposobie funkcjonowania, zdolność podtrzymywania życia własnego i środowiska, a następnie także pozyskiwania ze środowiska niezbędnych mu zasobów życia (wiedzy, technologii, surowców, półfabrykatów, oddziaływań zdrowego" środowiska, itp.). Gdy pojawi się taka sytuacja, wówczas dla podtrzymania jego rozwoju niezbędne jest dokonanie radykalnej przebudowy systemu, odpowiednie przekształcenie jego orgware'u", dokonanie rozwojowych zmian w podstawowych formach życia (w aksjologii, ekonomice i in.). Przebudowa ta powinna spowodować zwłaszcza usprawnienie jego układu sterowania przebiegiem procesu pracy (homeostatu), a więc także zmianę systemu wartościowania jej skutków i innych zmian w uwarunkowaniach życia. Gdy wewnętrzne zasoby życia nie są wystarczające dla podtrzymania rozwoju, wówczas staje się konieczna rozwojowa integracja systemu z innym (lub innymi) systemami, synergicznie wzmacniająca twórczy potencjał nowo powstałego tak systemu (w tym systemów zintegrowanych). A więc warunkiem podstawowym trwałego rozwoju systemu społeczno-gospodarczego jest okresowo dokonywana przebudowa jego orgware'u". Konsekwencją zaniechania - lub braku możliwości dokonania - takiej rozwojowej przebudowy będzie kryzys zagrażający upadkiem systemu. Kryzys systemu przejawia się dominacją dotyczącej go destrukcji nad konstrukcją. Zauważmy, iż ta - w kryzysie dominująca - destrukcja składa się z dwu jakościowo odmiennych postaci: destrukcji fizycznej i destrukcji moralnej. Niszczące życie systemu społeczno-gospodarczego (w znacznym stopniu nieuchronne) skutki destrukcji fizycznej można eliminować poprzez prostą odbudowę fizycznie zniszczonych jego form życia (ludzi, środków technicz- 24 nych, infrastruktury, itp.). Odmienna jest sytuacja w przypadku destrukcji moralnej. Destrukcja moralna polega na utracie zdolności podtrzymywania życia przez te fizycznie nie zniszczone formy życia (także aksjologia, system ekonomiczny, polityczny i in.), które przestały być zgodne z nowymi zewnętrznymi uwarunkowaniami życia systemu. Formy życia systemu poprawnie ukształtowane względem poprzednich zewnętrznych uwarunkowań życia, w wyniku zmian, jakie zaszły w środowisku, stają się czynnikiem kryzysogennym. Destrukcja fizyczna dotyczy głównie hardware'u". Zaś destrukcja moralna, zarówno hardware'u", jak i software'u" i orgware'u". Moralna destrukcja jest nieuchronnym skutkiem zarówno rozwoju systemu - przyczyniającego się do zmian w środowisku - jak i innych od systemu niezależnych zmian w zewnętrznych uwarunkowaniach jego życia. Czym wyższy poziom rozwoju nauki i techniki, tym większe jest natężenie tej mało widocznej formy destrukcji. Przezwyciężanie negatywnych konsekwencji moralnej destrukcji wymaga proporcjonalnej do jej natężenia innowacyjnej intelektualnej aktywności twórczej. Nie jest to jednak wymóg wystarczający. Aby ta innowacyjna aktywność twórcza była czynnikiem przezwyciężania kryzysu i trwałego rozwoju winna być wspomagana skutecznym przewidywaniem i poprawnym wartościowaniem następstw innowacyjnych zmian przez system powodowanych w układzie: system - otoczenie, jak i innych zmian zachodzących w uwarunkowaniach życia systemu. Eliminowanie negatywnych konsekwencji destrukcji moralnej wymaga kształtowania jakościowo nowych form życia systemu lub otoczenia. Proces kształtowania tych nowych form jest z reguły obarczony zwłoką czasową od momentu rozpoznania zmian w uwarunkowaniach życia, wymuszających zastąpienie dotychczasowej formy życia formą nową, poprzez poznanie nowych uwarunkowań życia, które będą zgodne z nowo projektowaną i wdrażaną formą życia, zgromadzenie wiedzy niezbędnej dla stworzenia tej nowej formy życia, wypracowanie niezbędnej tu technologii - aż po jej wdrożenie i wprowadzenie ewentualnych korekt. Aby eliminowanie negatywnych następstw moralnej degradacji było skuteczne winno być ono zatem oparte na wiedzy o przyszłych uwarunkowaniach życia oraz kompleksowych skutkach zmian wdrażanych dla eliminowania tych negatywnych zastępstw. Zanim nową formę życia - wypracowaną bez wiedzy o tych nowych uwarunko- 25
INFORMACYJNE PODSTAWY GLOBALIZACJ1 POZYTYWNEJ waniach - wdroży się do praktyki społeczno-gospodarczej, już uwarunkowania życia zmienią się na tyle, iż zamiast aby była ona czynnikiem wspomagania życia, będzie czynnikiem jego degradacji. Brak zgodności nowej formy życia z przyszłymi nowymi jego uwarunkowaniami spowoduje, iż działalność innowacyjna nie przyniesie pożądanego rezultatu. Wiedza dotycząca ogólnych właściwości i cech strukturalnych różnorodnej postaci systemów społeczno-gospodarczych, normalnego i patologicznego przebiegu procesu ich życia - a szczególnie istoty i kryzysogennego charakteru nie przezwyciężanej moralnej degradacji - przydatna być może w rozpoznawaniu istoty i przyczyn kryzysów i uwarunkowań rozwoju tego typu systemów życia. 4. Istota i przyczyny kryzysu globalnego Zanim, na podstawie powyższych rozważań, określimy istotę kryzysu globalnego przytoczmy poniższe dane dotyczące zmian w natężeniu ludzkich oddziaływań na środowisko. W ciągu ostatniego stulecia produkcja przemysłowa (gospodarki światowej - L.M.) powiększyła się 50-krotnie, z czego cztery piąte nastąpiło po 1950 r.." 21 Dane te potwierdzają następującą tezę. W wyniku rewolucji przemysłowej oraz naukowo-technicznej, wielkiego wzrostu zastosowań techniki, a także liczebności rodziny ludzkiej - światowy system społeczno-gospodarczy (system światowy) zarówno potężnie się rozrósł", jak i znalazł się w XX wieku w jakościowo nowym ekospołecznym stanie. Ten nowy stan nazywam sytuacją zmian niezmiernie szybko zachodzących w uwarunkowaniach życia ludzi i przyrody (sytuacja zmian). Istotnym czynnikiem wielkiej współcześnie zmienności uwarunkowań życia jest regres środowiska przyrodniczego. Przyroda w wyniku nadmiernie destrukcyjnej, w stosunku do naturalnego środowiska, społeczno-gospodarczej aktywności, zwłaszcza wysoko rozwiniętej części światowej społeczności - utraciła zdolność do samoodtwarzania swej postaci w sposób zgodny z potrzebami życia człowie- 21 Zob.: Raport Światowej Komisji do Spraw Środowiska i Rozwoju z r. 1987, pod przewodnictwem G.H. Brundtland: Nasza wspólna przyszłość. PWE. Warszawa 1991, s. 21. 26 ka. Uwielokrotniło to tempo zmian w zewnętrznych uwarunkowaniach życia człowieka. Sytuacja zmian powstała wówczas, gdy przestał być wystarczający dotychczasowy sposób dokonywania działań rozwojowych oparty na zasadzie prób i błędów" lub wzorców sprawdzonych (w warunkach innych niż aktualne i nadchodzące)". Do niedawna, przy małej bezwładności światowego systemu społeczno-gospodarczego, istniała możliwość dokonywania bez wielkich strat zmiany polityki rozwojowej po stwierdzeniu w praktyce niezgodności jej rezultatów z założeniami. W sytuacji zmian jest to już niemożliwe. Rozwój oparty głównie na metodzie prób i błędów" (w tym darwinizmu społecznego) oraz sprawdzonych wzorców" uległ moralnej degradacji. Współcześnie na skutek globalizacji procesów społeczno-gospodarczoprzyrodniczych - polityka rozwoju prowadzona bez wiedzy o jej kompleksowych i dalekosiężnych (w czasie i przestrzeni) skutkach może być czynnikiem nawet globalnej katastrofy. Jako pojawienie się sytuacji zmian określam więc ten historyczny w dziejach ludzkości moment, gdy warunkiem poprawnego prowadzenia polityki rozwoju stało się wbudowanie w formy życia społeczno-gospodarczego mechanizmów umożliwiających wyprzedzające eliminowanie zagrożeń zanim one silnie destrukcyjnie narosną. A więc wówczas, gdy konieczne się stało skuteczne przewidywanie i wymierne wartościowanie konsekwencji polityki rozwoju społecznogospodarczo-przyrodniczego i innych zmian w uwarunkowaniach życia i realizacji polityki. W następstwie sytuacji zmian moralnej degradacji uległ dotychczasowy krótkowzroczny system sterowania społecznym procesem pracy światowej społeczności. System ten, podobnie jak i ewolucja naturalna, bazuje bowiem na metodzie prób i błędów" oraz wysoce ekospołecznie kosztownym mechanizmie darwinistycznej" selekcji poprzez śmierć niedostosowanych" do nowych uwarunkowań ich życia. W wyniku moralnej degradacji tej naturalnej" formy stymulowania aktywności twórczej, system światowy utracił zdolność podtrzymywania rozwoju oraz sprawnego dostosowywania się do zmian w środowiskowych uwarunkowaniach życia. Utracił on także zdolność zapewniania sobie - niezbędnego dla podtrzymywania życia i rozwoju - dostępu do naturalnych i przyrodniczych zasobów życia. Kontynuowanie tej, 27
INFORMACYJNE PODSTAWY GLOBALIZACJI POZYTYWNEJ moralnie zdegradowanej, wysoce zasobochłonnej formy rozwoju będzie kryzys globalny pogłębiało - przyspieszało globalną katastrofę. Powodujący sytuację zmian rozwój nauki i techniki stworzył konieczność - a zarazem możliwość - nie tylko biernego dostosowywania się do zmian w uwarunkowaniach życia, lecz ponadto sterowania tymi zmianami tak, aby zmniejszać prawdopodobieństwo pojawiania się środowiskowych zmian zagrażających życiu człowieka. Lecz wykorzystanie tej możliwości wymaga odejścia od egoistycznej walki o przetrwanie najsilniejszych na rzecz solidarnej, ekohumanistycznej kooperacji silnych i słabych, społeczności wysoko już rozwiniętych i tych, które w rozwoju pozostały w tyle. Konsekwencją podstawową sytuacji zmian jest nie rekompensowana (poprawną innowacyjną aktywnością twórczą) szybko postępująca moralna degradacja form życia. W świetle systemowej analizy - przeprowadzonej z pomocą modelu System Życia - stanowi ona współcześnie główny czynnik kryzysogenny. Ewidentne objawy kryzysu globalnego: - wyczerpywanie źródeł dostępnych zasobów naturalnych, bardziej szybkie, aniżeli zapewniamy dostęp do ich źródeł alternatywnych, - degradowanie środowiska przyrodniczego bardziej intensywne, aniżeli przyroda jest w stanie się samo odtwarzać (lub być przez nas odtwarzana) w sposób zgodny z potrzebami życia człowieka, - nadmierną (ponad aktualne możliwości dostępu do zasobów życia) rozrodczość światowej społeczności 22, należy zatem traktować jako pochodne głównej przyczyny kryzysu globalnego, jaką jest niedostosowanie światowej społeczności do życia w sytuacji zmian. Niedostosowanie to przejawia się brakiem możliwości skutecznego rekompensowania negatywnych konsekwencji moralnej degradacji form życia. Stąd próby przezwyciężania kryzysu metodą darwinizmu społecznego, czyli poprzez eliminowanie słabszych konkuren- 22 Na kryzysogenne przekroczenie granic wzrostu" wskazuje się [W:] D.H. Meadows, D.L. Meadows, J. Randers: Beyond the Limits, Global Collapse or a Sustainable Future. Earthscan. London 1993. Polskie wydanie D.H. Meadows, D.L. Meadows, J.Randers: Przekraczanie granic - Globalne załamanie czy bezpieczna przyszłości Centrum Uniwersalizmu przy Uniwersytecie Warszawskim, Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim. Warszawa 1995. 28 tów do deficytowych zasobów, skazane są na niepowodzenie 23. Ta metoda, niszcząc kulturową różnorodność, zwiększałaby natężenie fizycznej destrukcji systemu światowego, pogłębiając kryzys. Aby przezwyciężyć tak określony kryzys globalny trzeba opanować umiejętność: - minimalizowania fizycznej destrukcji nadal poprawnych form życia, - intensyfikowania poprawnej, rekompensującej omawianą mo ralną degradację, intelektualnej innowacyjnej aktywności twórczej, - minimalizowania natężenia moralnej degradacji form życia. W świetle powyższych rozważań zagrażający całej światowej społeczności kryzys globalny jest skutkiem niedostosowania współczesnych - krótkowzrocznych i egoistycznych - form życia społecznogospodarczego do sytuacji zmian. W ramach tych form brak jest możliwości efektywnego i dla dobra wspólnego wykorzystywania osiągnięć nauki i wysokiej techniki oraz wielkiego, w znacznym stopniu biernego potencjału intelektualnego licznych rzesz światowej społeczności. 5. Ewolucja intelektualna jako warunek życia w sytuacji zmian Ze względu na objętościowe ograniczenia tekstu omawiam poniżej jedynie wybrane podstawowe działania, niezbędne dla przezwyciężenia kryzysu globalnego i opanowania zdolności trwałego rozwoju światowej społeczności. Przezwyciężenie kryzysu globalnego wymaga radykalnego ograniczenia stosowania w życiu społeczno-gospodarczym wielce zasobochłonnej metody prób i błędów" na rzecz wstępnej selekcji zamierzeń rozwojowych (lub antykryzysowych) dokonywanej w przestrzeni wirtualnej - metodami symulacji komputerowej wielkich systemów społeczno-gospodarczych lub ekospołecznych. 23 Wg Jana Pawła II: Obecnie zarówno w Ameryce, jak i w pozostałych częściach świata pojawia się niebezpieczny model społeczeństwa zapewniający dominację silnym częściom światowej społeczności, zaś wykluczający, a nawet eliminujący słabszych: myślę tu o dzieciach nienarodzonych, bezradnych ofiarach aborcji, starcach i nieuleczalnie chorych, częstokroć poddawanych eutanazji, i o wielu innych ludziach "wyrzucanych poza margines społeczny przez konsumeryzm i materializm ". Zob. Jan Paweł II: Adhortacja. Ecclesia in America", styczeń 1999. p. 63, (Internet). 29
INFORMACYJNE PODSTAWY GLOBALIZACJI POZYTYWNEJ Powszechne zastosowanie takich nowoczesnych metod rozwojowej selekcji oznaczałoby wbudowanie w życie społeczno-gospodarcze mechanizmów ewolucji intelektualnej - umożliwiających wyprzedzające rozpoznawania możliwych przyszłych zagrożeń i ich eliminowanie wcześniej aniżeli ich moc destrukcji wzrośnie na tyle, iż zagrozi życiu lub rozwojowi ludzi i przyrody. Oznaczałoby to więc także wyprzedzające eliminowanie innych szkodliwych następstw moralnej degradacji form życia. Podstawą takiego jakościowo nowego rozwojowego działania jest opanowanie umiejętności przewidywania i wymiernego wartościowania skutków ludzkich zamierzeń i dokonań oraz innych zmian w uwarunkowaniach życia. Istotnym warunkiem wyprzedzającego przeciwdziałania zagrożeniom jest także opanowanie umiejętności rezerwotwórczości niezbędnej dla przeciwdziałania zagrożeniom, które, pomimo ukształtowania wysokiej sprawności informacyjnej, nie uda się z odpowiednim wyprzedzeniem przewidzieć i przeciwstawić się im. Równie niezbędne w sytuacji zmian jest opanowanie umiejętności wielopoziomowego, na zasadzie pomocniczości realizowanego, zarządzania - sterowania przebiegiem procesu życia społeczno-gospodarczo-przyrodniczego w planie lokalnym i globalnym. Przewidywanie przebiegu tego procesu wymaga wprowadzenia do systemu jego symulacji komputerowej teoretycznie całej, adekwatnej do rzeczywistości wiedzy przez ludzkość zgromadzonej, a także wiedzy nowej sukcesywnie pozyskiwanej, odwzorowującej zmiany nieustannie zachodzące w układzie: system światowy - środowisko przyrodnicze człowieka. Wynika stąd konieczność ogólnoludzkiej kooperacji dla zapewniania dostępu do wiedzy niezbędnej w tym przewidywaniu. A także - ukształtowania takich nowych stosunków podziału i stosunków własności (niezbędnej w omawianym prognozowaniu) informacji odwzorowującej rzeczywistość, które umożliwią to prognozowanie. Istotnym warunkiem uspołecznienia niezbędnej dla prognozowania informacji jest zmiana stosunków podziału dostępu do deficytowych zasobów i efektów społecznego procesu pracy poznawczej i wytwórczej. Nowe stosunki podziału powinny być oparte na stymulującej intelektualną aktywność twórczą zasadzie podziału dóbr wypracowywanych w ramach społecznego procesu pracy (poznawczej i wytwórczej) według ekospołecznej użyteczności pracy (lub życia) podmiotów życia społeczno-gospodarczego. Takie nowe, ekospołecznie sprawiedliwe 30 stosunki podziału są niezbędne dla odejścia od egoizmu na rzecz egoaltruizmu - ekohumanizmu w działalności społeczno-gospodarczej. Te nowe stosunki podziału powinny wiązać bogacenie się dojrzałych podmiotów z efektywnością ich aktywności twórczej w sposób następujący. W stosunku do aktualnie istniejącej już techniki zyski z jej wytwarzania powinny być powiązane z obniżaniem kompleksowego jednostkowego kosztu stosowania danej techniki. Przy czym ten kompleksowy koszt wyznaczany byłby poprzez wielkość kosztu wytworzenia danej techniki, jej eksploatowania i odtworzenia środowiska społeczno-przyrodniczego zdegradowanego w wyniku stosowania danej techniki (w tym zapewnienia w przyszłości dostępu do źródeł alternatywnych zasobów, w przypadku wyczerpania aktualnie dostępnych) - odniesiony do jednostkowego zastosowania tej techniki (dla przykładu, w przypadku samochodu - byłby to koszt przejechania nim jednego kilometra). W stosunku do techniki jakościowo nowej, bogacenie się powinno być powiązane z podnoszeniem jakości życia światowej społeczności. Przy czym poprawa jakości życia byłaby mierzona: - zwiększeniem średniej okresu twórczego życia jednostek świa towej społeczności (czyli gdy są one zarówno wewnętrznie jaki i ze wnętrznie konstruktywne), - odsunięciem okresu czasu do kolejnego prognozowanego kry zysu światowej społeczności, - zmniejszeniem natężenia degradacji środowiska przyrodniczego. Proponowana zmiana stosunków podziału spowoduje wielkie zapotrzebowanie na rozumną ludzką pracę, radykalne zintensyfikowanie innowacyjnej aktywności twórczej, a więc i eliminację, jako zjawiska trwałego, strukturalnego bezrobocia. Przyczyni się ona także do budowy więzów solidarności pomiędzy bogatymi i biednymi. Warunkiem kolejnym przezwyciężenia globalnego kryzysu i trwałego rozwoju jest zbudowanie i zapewnienie powszechnego dostępu do światowego (zintegrowanego, lecz terytorialnie rozproszonego) systemu prognozowania i wymiernego wartościowania skutków pracy i innych zmian w uwarunkowaniach życia. Istotnym elementem tego systemu powinien być system baz wiedzy niezbędnej w omawianym prognozowaniu i wymiernym wartościowaniu. System ten powinien nie tylko umożliwiać powszechny dostęp do niezbędnej tu wiedzy, 31