Ro pa naf to wa (na zy wa na po cząt ko wo

Pro ble my świa to we go ryn ku ro py naf to wej Ar ty kuł jest nie co zmie nio nym i uzu peł nio nym frag men tem książ ki An drze ja Wie loń skie go Geo gra fia prze my słu, wy da nej w 2005 r. przez Wy daw nic twa Uni wer sy te tu War szaw skie go. AN DRZEJ WIE LOŃ SKI Ro pa naf to wa (na zy wa na po cząt ko wo ole jem skal nym) by ła wy ko rzy sty wa - na już w sta ro żyt no ści do bal sa mo wa nia zwłok i do ce lów lecz ni czych oraz do uszczel - nia nia ło dzi. W XII w. na Bli skim Wscho dzie otrzy ma no z niej naf tę. Sto so wa ny do te go ce lu pro ces de sty la cji zo stał za po mnia ny wcza sach ogól ne go upad ku na uki w śre dnio - wie czu. Do pie ro w dru giej po ło wie XIX w. na te re nie Ga li cji po wsta ło naj star sze na świe cie Kar pac kie Za głę bie Naf to we 1). Pra wie w tym sa mym cza sie gór nic two iprze twór stwo ro py naf to wej roz wi nę ło się na Pół wy spie Ap sze roń skim w re jo nie Ba ku, wkar pa tach w do li nie rze ki Pra ho vy na pół - noc od Plo esz ti oraz w za chod niej Pen syl wa - nii uwa ża nej za ko leb kę no wo cze sne go gór nic twa, gdzie w 1859 r. E. L. Dra ke wy ko - nał pierw szy od wiert świ drem uda ro wym. Gwał tow ny wzrost za po trze bo wa nia na ro pę naf to wą Pod ko niec XIX w. po ja wił się no wy czyn - nik, któ ry wy wo łał znacz nie więk szy wzrost za po trze bo wa nia na ro pę niż wy na la zek lam - py naf to wej. Był nim skon stru owa ny przez R. Die sla wy so ko pręż ny sil nik spa li no wy wy - ko rzy sty wa ny w prze my śle i trans por cie. W 1902 r. świa to wa pro duk cja ro py naf - to wej prze kro czy ła 25 mln ton, w 1911 r. 100 mln ton i w cią gu ko lej nych dzie wię - ciu lat po dwo iła się, osią ga jąc w 1920 r. 200 mln ton. Ko lej ny okres tak wy so kie go tem - pa wzro stu wy do by cia przy padł na la - ta 1950 1970, kie dy świa to wa pro duk cja ro py naf to wej po dwa ja ła się w każ dym dzie się cio le ciu: w 1950 r. 500 mln ton, w 1960 r. 1054 mln ton, w 1970 r. 2272 mln ton. Ro pa naf to wa sta ła się nie tyl ko naj waż niej szym su row cem ener ge tycz nym (ben zy na, olej sil ni ko wy, pa li wo lot ni cze, ole je cięż kie), ale rów nież su row cem che - micz nym (pe tro che mi ka lia). W 2004 r. świa to we wy do by cie ro py naf - to wej (łącz nie z łup ka mi bi tu micz ny mi, pia ska mi ro po no śny mi i kon den sa tem ga - zo wym) wy nio sło 3867,9 mln ton. Naj waż niej si pro du cen ci i eks por te rzy ro py naf to wej Pra wie 65% świa to wych za so bów ro py naf to wej przy pa da na kra je Bli skie go Wscho - du. Zło ża ro py naf to wej za le ga ją pod dnem Za to ki Per skiej i na ob sza rach przy le głych, prze dłu ża jąc się ku pół no cy do Kir ku ku w Ira ku. Ro pa naf to wa jest wy do by wa na 1) Ro pa naf to wa na te re nie Kar pat zna na by ła już wcze śniej, jed nak uży wa no jej wy łącz nie ja ko sma ru do kół. W 1853 r. I. Łu ka sie wicz ap te karz lwow ski opra co wał pro ces de sty la cji ro py, a uzy ska ną z niej naf tę wy ko rzy stał do oświe tla nia w skon stru owa nej przez sie bie lam pie. Uru cho mie nie w 1854 r. pierw - szej ko pal ni (tzw. ko pan ki stud ni) w Bó br ce ko ło Kro sna za po cząt ko wa ło szyb ki roz wój gór nic twa ro py naf to wej. Pierw sza ra fi ne ria po wsta ła w 1856 r. w Ula szo wi cach ko ło Ja sła. 4

Ryc. 1. Naj więk si pro du cen ci ro py naf to wej (2004) Ryc. 2. Naj więk si eks por te rzy ro py naf to wej (2004) na te re nie Ara bii Sau dyj skiej, Ira ku, Zjed no - czo nych Emi ra tów Arab skich, Ku wej tu, Ira - nu, Ka ta ru, Oma nu i Bah ra inu. Łącz nie kra - je te do star cza ją 32% jej świa to wej pro duk cji, zcze go po ło wę Ara bia Sau dyj ska (ryc. 1). Do du żych pro du cen tów ro py naf to wej na le ży rów nież Ro sja (5% świa to wych za - so bów) i Sta ny Zjed no czo ne (2% świa to - wych za so bów). W Ro sji wy do by wa się ją na Ni zi nie Za chod nio sy be ryj skiej (Tiu - meń), mię dzy Woł gą a Ura lem (Ta tar stan, Basz ki ria) oraz w re jo nie ti mań sko -pe czor - skim, na to miast w Sta nach Zjed no czo nych nadza to ką Mek sy kań ską i spod jej dna (Tek sas, Lu izja na), w Gó rach Ska li stych i na Wiel kich Rów ni nach (Wy oming, Da - ko ta Pół noc na), na Ala sce i w Ka li for nii. Nie co po nad po ło wa świa to wej pro duk - cji ro py naf to wej sta je się przed mio tem wy - mia ny mię dzy na ro do wej. Ro pa naf to wa jest trans por to wa na do ra fi ne rii i za kła dów pe tro che micz nych ru ro cią ga mi i tan kow ca - mi, w tym su per tan kow ca mi za bie ra ją cy mi do 3,5 mln ba ry łek (ba rył ka ro py naf to wej = 158,98 dm 3 ). Naj więk szym jej eksporterem jest Arabia Saudyjska (ryc. 2). Udział 5/2006 5

wszystkich kra jów zrze szo nych w Or ga ni za - cji Państw Eks por tu ją cych Ro pę Naf to wą OPEC w świa to wym eks por cie ro py naf - to wej prze kra cza 54% (w 1973 r. 87%) 2). Du żym eks por te rem jest rów nież Ro sja 7,5 % glo bal ne go eks por tu. Wzrost jej udzia łu w świa to wym eks por cie ogra ni cza jed nak nie do sta tecz ny roz wój in fra struk tu ry. Do ty czy to zwłasz cza bra ku nad mor skie go ter mi na lu umoż li wia ją ce go ca ło rocz ną ob - słu gę su per tan kow ców oraz bra ku ru ro cią - gów pozwala ją cych na prze sy ła nie ro py naf - to wej do kra jów Da le kie go Wscho du. Re ali za cja tak du żych in we sty cji uza leż nio na jest od na pły wu ka pi ta łu za gra nicz ne go. Oba wy in we sto rów za gra nicz nych bu dzą jed nak wy da rze nia, któ re mia ły miej sce wro sji w 2003 r.: brak zgo dy na po łą cze nie (fu zję) Ju ko su i Sib nie fta naj więk szych firm zwią za nych z wy do by ciem i ob ro tem ro - pą naf to wą, jak rów nież na bu do wą przez Ju - kos ru ro cią gu do Chin, oraz aresz to wa nie iska za nie M. Cho do row skie go i P. Le bie die - wa pre ze sa i wi ce pre ze sa Ju ko su iwkon se - kwen cji fak tycz na na cjo na li za cja kon cer nu. Mi mo tych obaw, ro śnie za in te re so wa - nie ka pi ta łu za gra nicz ne go bu do wą ru ro - cią gu z re jo nu An gar ska (Sy be ria Wschod - nia) do Sko wo ro di na (w po bli żu gra ni cy z Chi na mi), w któ rym na stą pi je go roz ga łę - zie nie do Da qing w Man dżu rii w Chi nach oraz do Na chod ki ro syj skie go por tu nad Oce anem Spo koj nym, skąd ro pa prze - sy ła na bę dzie tan kow ca mi do Ja po nii, Ko - rei Po łu dnio wej i Taj wa nu. Te trzy kra je azja tyc kie na le żą do naj więk szych kon su - men tów i im por te rów ro py naf to wej. Jej dzien ne zu ży cie wy no si: w Ja po nii 5,4 mln ba ry łek, w Ko rei Po łu dnio wej 2,1 mln ba ry łek, na Taj wa nie 1 mln ba ry łek. Pra wie w 100% zu ży wa na w tych kra jach ro pa naf to wa po cho dzi z im por tu. W Chi nach dzien ne zu ży cie ro py naf to - wej wy no si 6,5 mln ba ry łek. Po nie waż wy - do by cie ze złóż kra jo wych się ga 3,6 mln ba - ry łek dzien nie, Chi ny im por tu ją każ de go dnia 2,9 mln ba ry łek. Ka pi tał za gra nicz ny, w tym ze Sta nów Zjed no czo nych, in we stu je rów nież w wy do - by cie ro py naf to wej na Sa cha li nie, któ re go wiel kość złóż, jest po rów ny wal na ze zło ża - mi ba se nu Mo rza Pół noc ne go. Głów ni kon su men ci ro py naf to wej Naj więk szym kon su men tem i im por te - rem są Sta ny Zjed no czo ne (ryc. 3), któ re zu - ży wa ją dzien nie 20,5 mln ba ry łek. Po nie waż wy do by cie ze złóż kra jo wych wy no si każ de go dnia 8,7 mln ba ry łek, Sta ny Zjed no czo ne im - por tu ją 11,8 mln ba ry łek na dzień, tj. po nad po ło wę tego, co codziennie zu żywają. Po ata kach ter ro ry stycz nych 11 wrze śnia 2001 r. na No wy Jork i Wa szyng ton prze pro - wa dzo nych przez kil ku na stu sa mo bój ców po ry wa czy sa mo lo tów, spo śród któ rych więk szość po cho dzi ła z Ara bii Sau dyj skiej, Sta ny Zjed no czo ne uzna ły za ko niecz ne stop nio we unie za leż nie nie się od do staw ro - py naf to wej z kra jów ba se nu Za to ki Per skiej. Al ter na ty wą dla te go re gio nu ma być wzrost udzia łu im por tu ro py naf to wej z Ro sji, kra - jów ba se nu Za to ki Gwi nej skiej i kra jów ba - se nu Mo rza Ka spij skie go. Do sta wa mi ro py z te go ostat nie go re gio nu za in te re so wa ne są rów nież kra je Unii Eu ro pej skiej. We dług Z. Brze ziń skie go po li to lo ga, wla tach 1977 1980 człon ka Kra jo wej Ra dy Bez pie czeń stwa i do rad cy pre zy den ta Sta - nów Zjed no czo nych J. Car te ra do spraw bez pie czeń stwa na ro do we go re gion Azji Środ ko wej i Za kau ka zia, wstrzą sa ny kon flik - ta mi zbroj ny mi, ze wzglę du na wy stę pu ją ce tu za so by ro py naf to wej i ga zu ziem ne go bę - dzie sta no wić waż ny ele ment kształ to wa nia się świa to we go ła du po li tycz ne go na po cząt - ku XXI w. Nie bez zna cze nia jest rów nież stra te gicz ne po ło że nie te go re gio nu, przez któ ry wie dzie naj krót sze po łą cze nie lą do we 2) Po wsta nie w 1960 r. OPEC (Or ga ni za tion of Pe tro lum Expor ting Co un tries) by ło wy ra zem sprze ci wu gru py kra jów po sia da ją cych zło ża ro py naf to wej wo bec ogrom nych zy sków czer pa nych z ich eks plo ata cji przez za gra nicz ne kon cer ny naf to we. OPEC two rzą: Ara bia Sau dyj ska, Iran, Irak, Ka tar, Ku wejt, Zjed - no czo ne Emi ra ty Arab skie, Al gie ria, Li bia, Ni ge ria, In do ne zja i We ne zu ela. 6

Ryc. 3. Naj więk si kon su men ci i im por te rzy ro py naf to wej (2004) mię dzy Chi na mi, Bli skim Wscho dem i Eu ro - pa Za chod nią. Największy region ro ponośny Więk szość za so bów ro py naf to wej znaj - du je się w ba se nie Mo rza Ka spij skie go, za - rów no pod je go dnem, jak i na ob sza rach przy le głych. Są to zło ża wy stę pu ją ce na te - re nie Ira nu, Ro sji (Astra chań, Da ge stan, Pół noc ny Kau kaz), Azer bej dża nu, Ka zach - sta nu, Turk me ni sta nu i nie ma ją ce go do - stę pu do mo rza Uz be ki sta nu. Po mi mo wy stę pu ją cych na dal roz bież - no ści w oce nie wiel ko ści tych złóż, więk - szość eks per tów Mię dzy na ro do wej Agen cji Ener gii jest zgod na co do te go, że ba sen Mo rza Ka spij skie go mo że ode grać waż ną ro lę w dy wer sy fi ka cji do staw ro py naf to wej 5/2006 7

Fot. 1. Polska. Płock rafineria PKN Orlen, instalacja do hydrokrakingu (fot. PAP/Grzegorz Michałowski) do kra jów za opa try wa nych głów nie przez OPEC i Ro sję. Ze wzglę du na geo gra ficz ną izo la cję te go re gio nu roz wój eks por tu tu - tej szej ro py naf to wej uza leż nio ny jest to od zbu do wa nia ru ro cią gów umoż li wia ją - cych jej prze sy ła nie 3). Pierw szą in we sty cją umoż li wia ją cą eks - port ro py naf to wej z ba se nu Mo rza Ka spij - skie go jest uru cho mio ny w 2001 r. ru ro ciąg o dłu go ści pra wie 1600 km łą czą cy Ten giz w Ka zach sta nie z No wo ro syj skiem nad Mo rzem Czar nym, skąd ro pa naf to wa jest trans por to wa na tan kow ca mi przez za li cza - ne do wą skich gar deł cie śni ny Bos for i Dar da ne le, łą czą ce Mo rze Czar ne z Mo - rzem Śród ziem ny m 4). Dru gą in we sty cją umoż li wia ją cą eks port ro py naf to wej z ba se nu Mo rza Ka spij skie - go jest li czą cy pra wie 1770 km dłu go ści ru - ro ciąg łą czą cy Ba ku w Azer bej dża nie, przez te ry to rium Gru zji, z Cey ha nem tu - rec kim por tem nad Mo rzem Śród ziem - nym. Je go bu do wa po zwo li zmniej szyć czę - sto tli wość że glu gi w cie śni nach, przez któ re wcią gu ro ku prze pły wa 7 tys. tan kow ców. Dro gą eks por tu ro py naf to wej z ba se nu Mo rza Ka spij skie go omi ja ją cą Bos for i Dar da ne le mo że stać się rów nież li czą cy po nad 670 km dłu go ści ukra iń ski ru ro ciąg łą czą cy Ode ssę nad Mo rzem Czar nym zmiej sco wo ścią Bro dy 5). Je go wy dłu że nie po przez bu do wę od cin ka łą czą ce go Bro dy na Ukra inie z Płoc kiem w Pol sce (fot. 1.) oraz bu do wa na te re nie Nie miec od cin ka łą czą ce go Schwedt z Wil helm sha ven nad Mo rzem Pół noc nym po zwo li ły by na eks - port ro py naf to wej z ba se nu Mo rza Ka spij - skie go nie tyl ko do Polski i krajów Eu ro py Za chod niej, ale na wet do Sta nów Zjed no - czo nych. Re ali za cja wszyst kich in we sty cji umoż li - wia ją cych eks port ro py naf to wej z kra jów ba se nu Mo rza Ka spij skie go (Ka zach sta nu, Turk me ni sta nu, Azer bej dża nu, Uz be ki sta - nu) z po mi nię ciem ru ro cią gów ro syj skich spo ty ka się, oczy wi ście, ze sprze ci wem Ro - sji. Sprze ciw spo wo do wa ny jest z jednej strony dą że niem Fe de ra cji Ro syj skiej do od zy ska nia mo car stwo wej po zy cji w re - gio nie, z dru giej oba wą przez kon ku ren - cją ro py naf to wej po cho dzą cej z re gio nu nad ka spij skie go 6). 3) Mo rze Ka spij skie jest naj więk szym bez od pły wo wym je zio rem świa ta o po wierzch ni 371 tys. km 2, z któ re go za so bów do 1991 r. ko rzy sta ły dwa kra je: Iran i Zwią zek Ra dziec ki. Do 1997 r. je dy na dro gą eks por tu ro py naf to wej z ba se nu Mo rza Ka spij skie go był ru ro ciąg łą czą cy Aty ran w Ka zach sta nie z Sa - ma rą w Ro sji, a od 2001 r. z Pri mor skiem ro syj skim por tem nad Mo rzem Bał tyc kim. 4) Wą skie gar dła są frag men ta mi tras tan kow ców i ru ro cią gów, w któ rych za kłó ce nie trans por tu z przy czyn na tu ral nych lub po li tycz nych spo wo do wa ło by po waż ne kom pli ka cje na świa to wym ryn ku ro py naf to wej. Na le żą do nich rów nież cie śni ny: Or muz, Ma lak ka i Bab al -Mand ban, ka na ły: Su eski i Pa nam - ski oraz ru ro cią gi ro syj skie. 5) Do Ode ssy ro pa ka spij ska mo że być do star cza na tan kow ca mi ze wspo mnia ne go wcze śniej por tu w No - wo ro syj sku lub gru ziń skie go por tu Sup sa, któ ry jest po łą czo ny ru ro cią giem z Ba ku w Azer bej dża nie. 6) Su row ce ener ge tycz ne sta no wią 60% eks por tu Ro sji. 8

Ry nek i ce ny ro py naf to wej Po czą tek XXI w. po twier dził, że ce chą cha rak te ry stycz ną ryn ku ro py naf to wej jest je go ma ła sta bil ność, wy ni ka ją ca z du - żej wraż li wo ści na in for ma cje o moż li wych zmia nach w po da ży te go su row ca. Świad - czą o tym gwał tow ne re ak cje no to wań ce no wych na róż ne go ro dza ju wy da rze - nia wy wo ła ne czyn ni ka mi przy rod ni czymi, ekono micz ny mi i po li tycz ny mi w głów - nych re gio nach wy do by cia i eks por tu ro py naf to wej. W 2003 r. wzrost cen ro py naf to - wej to wa rzy szył: przy go to wa niom do in wa - zji na Irak, straj kom opo zy cji prze ciw ko po li ty ce pre zy den ta H. Che ve za w We ne - zu eli, ofen sy wie wojsk in do ne zyj skich prze ciw ko se pa ra ty stom mu zuł mań skim w pro win cji Acech oraz kon flik tom o pod - ło żu et nicz nym, kul tu ro wym i eko no - micz nym wśród spo łecz no ści lo kal nych wni ge rii. W 2004 r. do dal sze go wzro stu ce ny przy czy ni ło się rów nież ro sną ce za po - trze bo wa nie na ro pę naf to wą w Chi nach iin diach, spo wo do wa ne roz wo jem mo to - ry za cji in dy wi du al nej oraz ma so wym wy - ko rzy sty wa niem spa li no wych ge ne ra to rów prą du w związ ku z nie do ro zwo jem in fra - struk tu ry elek tro ener ge tycz nej. Na to miast w 2005 r. nie wąt pli wym wi no waj cą był hu ra gan Kat ri na, któ ry spu sto szył środ ko - we wy brze że Za to ki Mek sy kań skie j 7). W sierp niu 2005 r. na gieł dzie no wo jor - skiej ce na ba rył ki ro py naf to wej prze kro - czy ła 65 USD, na to miast rok póź niej, w sierp niu 2006 r. 78 USD. Utrzy my wa - niu się tak wy so kiej ce ny sprzy ja rów nież nie pew ność co do sy tu acji w Ira nie, któ ry nie sko rzy stał z ul ti ma tum i nie przy stał na wy su nię tą przez nie któ re kra je wy so ko roz wi nię te udzie le nia mu po mo cy tech no - lo gicz nej w za mian za re zy gna cję z pro gra - mu ato mo we go. Jak do tych czas, wzrost cen ro py naf to - wej nie spo wo do wał za gro że nia stag fla - c j ą, czy li spad kiem ak tyw no ści go spo dar - czej mie rzo nej tem pem wzro stu pro duk tu kra jo we go brut to, któ re mu to wa rzy szy rów no cze sny wzrost sto py in fla cji i sto py bez ro bo cia tak, jak to mia ło miej sce w la - tach sie dem dzie sią tych XX w. 8). Wy ko rzy sta nie al ter na tyw nych źró deł ener gii (w tym: bio pa liw w trans por cie) i ener go osz częd nych tech no lo gii spo wo do - wa ło, że obec nie w kra jach wy so ko roz wi - nię tych go spo dar czo na jed nost kę pro duk - tu kra jo we go brut to zu ży wa się o po ło wę mniej ro py naf to wej niż w 1973 r., na to - miast we dług Mię dzy na ro do we go Fun du - szu Wa lu to we go wzrost ce ny ba rył ki o 10 USD po wo du je wzrost in fla cji o 0,5% i spa dek pro duk tu kra jo we go brut to o 0,25%. Wzrost cen przy czy nił się do umoc nie - nia w świa to wej go spo dar ce po zy cji naj więk szych kon cer nów naf to wych. W la - tach 2002 2005 ich zy ski ze sprze da ży ro py naf to wej i jej prze two rów zwięk szy ły się czte ro krot nie. Tak du ży wzrost spo wo do - wał, że rzą dy nie któ rych kra jów im por te - rów ro py naf to wej chcą wy mu sić na nich ob ni że nie cen m.in. przez wpro wa dze nie po dat ku od nad mier nych zy sków. Swój pro test prze ciw ko ta kim de cy zjom kon cer - ny naf to we uza sad nia ją ko niecz no ścią po - no sze nia co raz więk szych na kła dów na no - we tech no lo gie umoż li wia ją ce eks plo- 7) Wśród przy czyn obec ne go wzro stu cen ro py naf to wej nie moż na po mi nąć fak tu prze kształ ce nia się ryn ku naf to wych kon trak tów ter mi no wych w je den z seg men tów ryn ku fi nan so we go, na któ rym ponad 100 mld USD ulo ko wa ły fun du sze hed gin go we sto su ją ce nie zwy kle dy na micz ne stra te gie in we - sty cyj ne bę dą ce za prze cze niem stra te gii kup i trzy maj. O atrak cyj no ści kon trak tów ter mi no wych dla fun du szy hed gin go wych de cy du je to, że są one zo bo wią za niem do za ku pu ro py naf to wej w przy szło ści, a więc moż na je ła two od sprze dać. 8) Od po wie dzią na nie po wo dze nia mi li tar ne Egip tu i Sy rii, któ re to kraje rozpoczęły 7 paź dzier ni - ka 1973 r. ofen sy wę prze ciw ko Izra elo wi, by ła de cy zja kra jów bli skow schod nich człon ków OPEC ozmniej sze niu wy do by cia i na ło że niu em bar ga na do sta wy ro py naf to wej do kra jów po pie ra ją cych Izra el. Spo wo do wa ła ona, że w cią gu sze ściu mie się cy jej ce na wzro sła o 400%. Szok ce no wy szyb ko prze niósł się na ce ny po zo sta łych wy ro bów i usług. 5/2006 9

Tabela 1. Największe koncerny naftowe świata Firma Kraj Przychody Zysk w mld USD ExxonMobil Royal Dutch/ Schell Group Britisch Petroleum Chevron Holandia/Wielka Brytania 328,2 36,1 306,7 25,3 Wielka Brytania 249,5 22,6 184,9 14,1 ConocoPhillips 162,4 13,6 Total Francja 144,0 14,5 ENI Włochy 83,1 9,9 Valero Energy Źródło: Forbes, 2005 r. 82,2 3,6 ata cję złóż do ostat niej kro pli 9), jak rów - nież na eks plo ata cję złóż nie kon wen cjo - nal nych (zło ża za le ga ją ce pod dnem głę bin mor skich, zło ża pia sków ro po no śnych i łup ków bi tu micz nych) oraz wy ko rzy sty - wa niem su row ca o gor szej ja ko ści w związ - ku z wy czer py wa niem się złóż ła twej do ra - fi na cji ro py naf to wej słod kiej (za wie ra ją cej do 0,5% siar ki) 10). Przychody i zyski największych koncernów naftowych przedstawia tab. 1. Po szu ki wa nie al ter na tyw nych źró deł ener gii Kon cer ny naf to we, obok kon cer nów mo - to ry za cyj nych, an ga żu ją się rów nież w ba da - nia nad tech no lo gia mi umoż li wia ją cy mi za - stę po wa nie czar ne go zło ta wo do rem wy stę pu ją cym po wszech nie, ale nie zmier - nie rzad ko w po sta ci wol nej któ ry spa la się nie za nie czysz cza jąc śro do wi ska. Współ - cze śnie naj czę ściej wy ko rzy sty wa ną me to da uzy ski wa nia te go pier wiast ka do ce lów prze my sło wych jest re for ming pa ro wy, w któ rym su row cem są wę glo wo do ry lub in - ne sub stan cje or ga nicz ne, m.in. me ta nol. Jed nak za so by ro py naf to wej i ga zu ziem ne go są ogra ni czo ne, więc przy szło - ścio wą me to dą bę dzie elek tro li za wo dy, w któ rej wy ko rzy sty wa na jest ener gia elek - trycz na. Me to da ta jest jesz cze zbyt dro ga (w przy pad ku wy ko rzy sta nia ja ko źró dła ener gii elek trycz nej od na wial nych źró deł ener gii) i przy czy nia się do emi sji ga zów cie plar nia nych (w przy pad ku wy ko rzy sta - nia ja ko źró dła ener gii elek trycz nej pa liw ko pal nych). Dla te go wo do ru nie moż na uznać za pa li wo w tra dy cyj nym ro zu mie - niu, a ra czej za no śnik ener gii, umoż li wia - ją cy jej gro ma dze nie i prze sy ła nie mie dzy pier wot ny mi źró dła mi a urzą dze nia mi, któ - re wy twa rza ją ener gię elek trycz ną 11). Ozna cza to, że sfor mu ło wa ne w la tach trzy dzie stych XX w. po wie dze nie naf ta rzą dzi świa tem jesz cze dłu go mo że być ak - tu al ne. prof. dr hab. AN DRZEJ WIE LOŃ SKI Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej, ul. Krakowskie Przedmieście 30, 00 927 Warszawa. 9) Tra dy cyj ne tech no lo gie po wo do wa ły że w zło żach po zo sta wa ło na wet do 80% su row ca. No we tech no - lo gie stwa rza ją moż li wo ści eks plo ata cji złóż uzna nych za wy czer pa ne. 10) 54 spo śród 65 kra jów pro du cen tów ro py naf to wej prze kro czy ło lub znaj du je się wła śnie w fa zie szczy - tu jej wy do by cia. 11) Na po czą tek ogni wa wo do ro we znaj dą za sto so wa nie ja ko źró dła za si la nia prze no śnych kom pu te rów i te le fo nów ko mór ko wych. 10