prof. dr hab. Anna Wyrozumska Katedra Europejskiego Prawa Konstytucyjnego UŁ Jean Monnet Chair of European Constitutional Law PRYMAT I STOSOWANIE PRAWA UNII UE nie ma filarowej struktury wspólne zasady w całym zakresie kompetencji UE / ale wyj. dawny II i III filar 1. BEZPOŚREDNIE STOSOWANIE PRAWA UNII 1.1. Wprowadzanie prawa międzynarodowego do prawa krajowego Monizm Dualizm 1.2. Niderlandy państwo monistyczne i sprawa 26/62 Van Gend en Loos art.12 TEWG/ 25 TWE/ art. 30 TFUE Państwa członkowskie nie będą wprowadzały nowych ceł przywozowych lub wywozowych ani też opłat o podobnych skutkach, ani też nie będą podwyższały tych opłat, które jeszcze obowiązują w ich wzajemnych stosunkach odpowiedź na pytanie, czy postanowienia umowy międzynarodowej wywołują skutki [bezpośrednie], wymaga wzięcia pod uwagę jej ducha, systematyki i brzmienia 1
(...) cel traktatu EWG, jakim jest utworzenie wspólnego rynku, którego funkcjonowanie wpływać będzie bezpośrednio na sytuację podmiotów prawa we Wspólnocie, wymaga, by traktat ten był czymś więcej niż tylko umową ustanawiającą wzajemne zobowiązania umawiających się państw (...) Wspólnota stanowi nowy porządek prawny w prawie międzynarodowym, na rzecz którego państwa ograniczyły, jakkolwiek tylko w wąskich dziedzinach, swoje prawa suwerenne, i którego normy znajdują zastosowanie nie tylko do państw członkowskich, ale i pochodzących z nich jednostek, że w związku z tym prawo wspólnotowe, niezależne od ustawodawstwa państw członkowskich, nie tylko nakłada na jednostki zobowiązania, lecz może również być źródłem uprawnień stanowiących element statusu prawnego tych jednostek; że nie muszą to być uprawnienia nadane wprost w traktacie, lecz że powstają one również jako skutek zobowiązań, które traktat nakłada w sposób ściśle określony zarówno na jednostki, jak i na państwa członkowskie oraz instytucje wspólnotowe Art. 12 TEWG (...) sformułowanie art. 12 ustanawia jasny i bezwarunkowy zakaz, nie będący zobowiązaniem do działania, lecz do niedziałania; że ponadto państwa nie zgłosiły do tego zobowiązania zastrzeżeń uzależniających jego wykonanie od wydania jakiegokolwiek aktu prawa wewnętrznego; że z samej swej natury zakaz ten może z powodzeniem wywoływać skutki bezpośrednio w sferze stosunków prawnych między państwami członkowskimi a podlegającymi ich kompetencji podmiotami prawa; (...) stosowanie art. 12 nie wymaga działań prawodawczych ze strony państw (...) 2
1.3. Dualistyczne Włochy i sprawa 6/64 F.Costa v. ENEL (...) w odróżnieniu od zwyczajnych umów międzynarodowych traktat EWG ustanowił własny porządek prawny, który został włączony do systemu prawnego państw członkowskich po jego wejściu w życie i który ma charakter wiążący dla sądów krajowych; bowiem państwa, ustanawiając na czas nieokreślony Wspólnotę wyposażoną we własne instytucje, w osobowość i zdolność prawną, w zdolność do występowania we własnym imieniu w obrocie międzynarodowym, a w szczególności w rzeczywiste uprawnienia władcze, wynikające z ograniczenia kompetencji i przeniesienia uprawnień z tych państw na Wspólnotę, ograniczyły, jakkolwiek w wąskich dziedzinach, swoje suwerenne prawa i stworzyły w ten sposób system prawa mający zastosowanie do nich samych oraz do pochodzących z nich jednostek 1.4. Implikacje bezpośredniego stosowania: bezpośrednia skuteczność prymat prawa wspólnotowego/unii TS UE jako sąd konstytucyjny 3
1.5. Kryteria bezpośredniego stosowania/skuteczności 43/75 Defrenne v. Sabenna Czy art. 119 (art. 141 TWE/157 TFUE) spełnia kryteria? Wszystkie państwa członkowskie w czasie pierwszego etapu zapewnią, a następnie utrzymają stosowanie zasady jednakowego wynagrodzenia dla mężczyzn i kobiet za jednakową pracę. Dla celów niniejszego artykułu pod pojęciem wynagrodzenia należy rozumieć zwykła płacę podstawową i minimalną, jak również inne formy wynagrodzenia, tak w gotówce, jak i w naturze, otrzymywane przez osobę zatrudnioną od jej pracodawcy bezpośrednio lub pośrednio w związku ze świadczoną pracą. Równość wynagrodzenia bez dyskryminacji ze względu na płeć oznacza: a) w przypadku pracy na akord określenie jednakowej jednostki rozliczeniowej za jednakową pracę; b) w przypadku wynagrodzenia za czas pracy wypłacanie jednakowego wynagrodzenia za pracę na tym samym stanowisku. 4
14/83 Von Colson dyrektywa Rady 76/207/EWG Czy art. 6 spełnia kryteria? Art. 6 nakłada na państwa członkowskie obowiązek wprowadzenia do ich systemów prawnych środków niezbędnych w celu zapewnienia każdej osobie, która czuje się poszkodowana z powodu dyskryminacji, możliwości dochodzenia swoich praw przed sądem. RFN pracodawca, w przypadku dyskryminacji w dostępie do zatrudnienia, jest zobowiązany do naprawienia szkody, którą poniósł pracownik w związku z tym, że wierzył, w pełnym zaufaniu, że podobne naruszenie (zasady równego traktowania) nie będzie przeszkodą dla nawiązania stosunku pracy Z tego przepisu wynika, że państwa członkowskie są zobowiązane do podjęcia środków wystarczająco skutecznych dla osiągnięcia celów dyrektywy i zapewnienia osobom zainteresowanym możliwości faktycznego powoływania się na nie przed sądami krajowymi. Do takich środków należą przykładowo przepisy nakazujące pracodawcy zatrudnić dyskryminowaną osobę lub przewidujące odpowiednie odszkodowanie pieniężne, w razie potrzeby wzmocnione dodatkowo systemem grzywien. Należy jednak zauważyć, że dyrektywa nie narzuca określonej sankcji, ale pozostawia państwom członkowskim swobodę wyboru wśród różnych rozwiązań w celu zrealizowania jej celu. (pkt 18) 5
KRYTERIA BEZPOŚREDNIEJ SKUTECZNOŚCI/ STOSOWANIA NORMY jasna i jednoznaczna bezwarunkowa stosowanie normy nie może być uzależnione od swobodnego uznania (dyskrecji) organu stosującego - Wspólnoty lub państwa członkowskiego zupełna / kompletna stosowanie normy nie zależy od przedsięwzięcia dalszych środków implementacyjnych (nie wymaga działań prawodawczych ze strony państw) Czy spełniają wymogi? art. 90 TWE Żadne z Państw Członkowskich nie nakłada na produkty innych Państw członkowskich, bezpośrednio lub pośrednio, jakichkolwiek podatków wewnętrznych, wyższych od tych, którym podlegają, bezpośrednio lub pośrednio, takie same produkty krajowe. art. 10 TWE Państwa członkowskie podejmą wszystkie właściwe środki o charakterze ogólnym i specjalnym w celu wypełnienia zobowiązań wynikających z niniejszego Traktatu albo z działań podejmowanych przez organy Wspólnoty. Państwa te będą ułatwiać osiągnięcie celów Wspólnoty. Powstrzymają się one od podejmowania wszelkich środków, które mogłyby zagrozić realizacji celów niniejszego Traktatu. dawny art. 40(1) TWE: Państwa członkowskie będą rozwijały wspólną politykę rolną w okresie przejściowym i najpóźniej w końcu tego okresu wprowadzą ją w życie. 6
F.Costa v. ENEL 6/64 2. PRYMAT PRAWA UNII 2.1. Włochy ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą (...) w związku z włączeniem do prawa każdego z państw członkowskich przepisów pochodzenia wspólnotowego, a bardziej ogólnie ze względu zarówno na brzmienie, jak i ducha traktatu, państwa nie mogą uznawać pierwszeństwa przed porządkiem prawnym, jaki przyjęły na zasadach wzajemności, jednostronnego, późniejszego przepisu, którego w związku z tym nie mogą temu porządkowi prawnemu przeciwstawiać; (...) prawu utworzonemu na podstawie traktatu, pochodzącemu z niezależnego źródła, nie można, ze względu na jego wynikającą stąd szczególną naturę, przeciwstawiać w postępowaniu sądowym jakiegokolwiek wewnętrznego aktu prawnego, gdyż oznaczałoby to utratę przez to prawo charakteru wspólnotowego i zakwestionowanie samych podstaw prawnych Wspólnoty 7
2.2. Czy konsekwencją prymatu jest unieważnienie ustawy? Simmenthal 106/77 Zgodnie z zasadą prymatu prawa wspólnotowego postanowienia traktatów i bezpośrednio stosowane akty prawne organów Wspólnot wywierają w wewnętrznym porządku prawnym nie tylko skutek taki, że poprzez swe wejście w życie uniemożliwiają stosowanie każdego przepisu prawa wewnętrznego z nimi sprzecznego, lecz także - skoro te postanowienia i akty prawne stanowią hierarchicznie wyższą cześć składową porządku prawnego obowiązującego na terytorium każdego państwa członkowskiego - powodują, że wejście w życie nowej normy prawa wewnętrznego jest niemożliwe w takim zakresie, w jakim byłaby ona sprzeczna z normami wspólnotowymi. Sąd państwowy, który w ramach swojej właściwości ma stosować prawo wspólnotowe jest zobowiązany do dbałości o pełną skuteczność tych norm, co przejawia się również w konieczności niestosowania każdego, również późniejszego postanowienia prawa wewnętrznego, bez konieczności wnioskowania lub czekania na uchylenie danej normy w trybie ustawodawczym lub w jakimkolwiek innym postępowaniu przewidzianym przez prawo konstytucyjne. 2.3. Czy normy krajowe sprzeczne z prawem Unii mogą pozostawać w systemie? 167/73 Komisja przeciwko Francji / sprawa marynarzy francuskich statków handlowych 8
2.4. Czy tylko sądy mają stosować bezpośrednio prawo Unii? 103/88 Fratelli Constanzo przeciwko Comune di Milano (...) gdy spełnione są warunki, zgodnie z którymi jednostka może powołać dyrektywę przed sądem krajowym (...), wszystkie organy administracyjne, włączając organy zdecentralizowane takie jak samorządowe władze miejskie (municipalities), są zobowiązane do stosowania tych postanowień. C-224/97 Ciola 2.5. Czy prymat dotyczy tylko ustaw?... zakaz, który jest sprzeczny ze swobodą przepływu..., ustanowiony przed przystąpieniem państwa członkowskiego do Unii Europejskiej nie poprzez generalną normę abstrakcyjną, lecz specjalną indywidualną decyzję administracyjną, która stała się ostateczna, nie może być brany pod uwagę przy ocenie ważności kary nakładanej z tytułu niewywiązywania się z tego zakazu po dacie przystąpienia. C-285/98 Tanja Kreil 2.6. Czy prymat dotyczy konstytucji? 2.7. Czy prymat dotyczy postanowień niesamowykonalnych? 102/79 Komisja przeciwko Królestwu Belgii... państwo członkowskie nie może powoływać trudności wewnętrznych, przepisów systemu prawa krajowego, a nawet konstytucyjnych, w celu usprawiedliwienia niedociągnięć w wypełnieniu zobowiązań lub dotrzymaniu terminu określonego we wspólnotowej dyrektywie. 9
2.8. Podstawa prawna prymatu TS wywodził zasadę prymatu ze szczególnej natury Wspólnoty (systemu Traktatu), z zasady lojalności (art. 10 TWE/ art. 4 TUE) Wyraźny przepis w Traktacie konstytucyjnym z 2004 r. art. I-6 Konstytucja i prawo przyjęte przez instytucje Unii w wykonywaniu przyznanych jej kompetencji mają pierwszeństwo przed prawem Państw Członkowskich. + deklaracja (nr 1) postanowienia art. I-6 odzwierciedlają istniejące orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji. 10
Traktat z Lizbony Deklaracja nr 17 odnosząca się do pierwszeństwa Konferencja przypomina, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej Traktaty i prawo przyjęte przez Unię na podstawie Traktatów mają pierwszeństwo przed prawem Państw Członkowskich na warunkach ustanowionych przez wspomniane orzecznictwo. Ponadto Konferencja postanowiła, że do niniejszego Aktu końcowego Konferencji zostanie załączona opinia Służby Prawnej Rady dotycząca pierwszeństwa, w wersji zawartej w dokumencie 11197/07 (JUR 260): Opinia Służby Prawnej Rady z dnia 22 czerwca 2007 r. Z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości wynika, że pierwszeństwo prawa wspólnotowego stanowi podstawową zasadę tego prawa. Według Trybunału zasada ta jest nieodłącznie związana ze szczególną naturą Wspólnoty Europejskiej. Kiedy wydawany był pierwszy wyrok zapoczątkowujący to obecnie już utrwalone orzecznictwo (wyrok z dnia 15 lipca 1964 r. w sprawie 6/64, Costa przeciwko ENEL)1, w Traktacie nie było żadnej wzmianki o zasadzie pierwszeństwa. Sytuacja ta do dziś nie uległa zmianie. Fakt, że zasada pierwszeństwa nie zostanie włączona do przyszłego Traktatu, w żaden sposób nie narusza samej zasady ani obowiązującego orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości. 1 wynika ( ), [że] prawu utworzonemu na podstawie traktatu, pochodzącemu z niezależnego źródła, nie można, ze względu na jego wynikającą stąd szczególną naturę, przeciwstawiać w postępowaniu sądowym jakiegokolwiek wewnętrznego aktu prawnego, gdyż oznaczałoby to utratę przez to prawo charakteru wspólnotowego i zakwestionowanie samych podstaw prawnych Wspólnoty. 11
3. BEZPOŚREDNIE STOSOWANIE ROZPORZĄDZEŃ Ponieważ rozporządzenie (...) wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich, państwo członkowskie nie może chyba że co innego stanowi rozporządzenie podejmować działań na rzecz wykonania rozporządzenia, których przedmiotem byłaby zmiana znaczenia lub uzupełnienie jego przepisów. W zakresie, w jakim państwa członkowskie przekazały kompetencję do stanowienia prawa (...) Wspólnotom, tracą one uprawnienie do stanowienia prawa w tej dziedzinie. (40/69 Bollmann) (P)aństwa członkowskie nie mogą... przyjąć... żadnego środka, który ukrywałby przed osobami, do których ma on zastosowanie, wspólnotową naturę i skutki jakiegokolwiek postanowienia prawnego. (C-253/00 Muñoz) Bezpośrednie stosowanie rozporządzenia wspólnotowego oznacza, że jego wejście w życie i stosowanie na korzyść lub przeciwko podmiotom prawnym następuje bez żadnych działań transformujących w prawo krajowe. W związku ze zobowiązaniami zaciągniętymi wraz z ratyfikacją Traktatu, państwa członkowskie nie mogą naruszać bezpośredniego stosowania wpisanego w rozporządzenia i inne przepisy prawa wspólnotowego. Ścisłe przestrzeganie niniejszego zobowiązania jest konieczną przesłanką spójnego i jednolitego stosowania wspólnotowych rozporządzeń w całej Wspólnocie. (34/73 Variola) Z racji swej natury i funkcji w systemie źródeł prawa wspólnotowego, wszystkie rozporządzenia skutkują bezpośrednio i mogą jako takie tworzyć prawa dla jednostek, które muszą być przestrzegane przez sady krajowe (43/71 Politi v. Włochy) 12
9/70 Grad /SACE/ 4. BEZPOŚREDNIE STOSOWANIE DECYZJI decyzja może nałożyć bezpośrednio skuteczne obowiązki tylko na adresata jeśli skierowana jest do państwa członkowskiego nie może wywoływać skutków horyzontalnych 5. BEZPOŚREDNIE STOSOWANIE DYREKTYW 5.1. Uzasadnienie bezpośredniego skutku dyrektyw 41/74 Van Duyn argumenty: a) art. 189 [249] TWE/ art. 288 TFUE zapewnia, że dyrektywa jest prawnie wiążąca... b) effet utile c) art. 177 [234] TWE / art. 267 TFUE 148/78 postępowanie karne p. Ratti d) estoppel - nie można czerpać korzyści z niewykonania obowiązku zasada estoppel /zasada nieprzeczenia sobie/ zasada zaufania = non concedit venire contra factum proprium/ nie odstępować od tego, co wynika ze stworzonych przez siebie faktów 13
5.2. Kryteria bezpośredniego skutku dyrektyw 8/81 Ursula Becker art. 13 B (D) 1 Szósta Dyrektywa 77/388 /VAT Art. 13 B(D) 1 stanowił: Państwa członkowskie zwolnią, zgodnie z warunkami, które ustanowią dla celów zapewnienia prawidłowego i uczciwego stosowania zwolnień i zapobiegania możliwego unikania, uchylania się lub nadużycia:... (D) następujące transakcje: 1. przyznawanie i negocjowanie kredytu.... Jeżeli tylko przedmiot dyrektyw jest określony bezwarunkowo i wystarczająco precyzyjnie, nawet w przypadku niepodjęcia w terminie środków wykonawczych można powołać się na jej postanowienia przeciwko przepisom prawa wewnętrznego niezgodnym z nią lub w takim zakresie, w jakim nadaje ona jednostkom nowe uprawnienia. 14
152/84 Marshall 5.3. Granice bezpośredniego skutku dyrektyw Dyrektywa sama przez się nie może nałożyć obowiązków na jednostkę (...) postanowienie (dyrektywy) jako takie nie może być powołane przeciwko takiej osobie Zgodnie z art. 189 TEWG wiążący charakter dyrektywy, z którego wynika podstawa możliwości powołania się na dyrektywę przed sądem krajowym, istnieje tylko w stosunku do każdego państwa członkowskiego, do którego jest skierowana. Powołanie przez jednostkę dyrektywy przeciwko państwu możliwe jest niezależnie od tego, czy państwo działa jako władza publiczna lub pracodawca. W obu przypadkach chodzi o to, aby państwo nie czerpało korzyści z własnego niewykonania zobowiązania wspólnotowego. C-188/89 Foster i inni v. British Gas plc dyrektywa może być powołana tylko przeciwko państwu, tzn. wszystkim organom państwa oraz przeciwko ciału, niezależnie od jego formy prawnej, które stało się odpowiedzialne, na podstawie środka przyjętego przez państwo, za wykonywanie zadań służby publicznej pod kontrolą państwa i wyposażone zostało w tym celu w specjalne uprawnienia wykraczające poza te, które wynikają ze zwykłych norm stosowanych w stosunkach między jednostkami. Jaka grupa osób pozostała poza ochroną? 15
6. POŚREDNIE STOSOWANIE PRAWA UNII POŚREDNIE STOSOWANIE = w celu interpretacji prawa krajowego doktryna przychylnej/ przyjaznej/ zgodnej lojalnej interpretacji 14/83 Von Colson / z art. 5 TWE/ art. 10 TWE/obecnie art. 4 TUE...stosując prawo wewnętrzne, w szczególności postanowienia specjalnie wprowadzone w celu wykonania dyrektywy, sąd krajowy powinien, tak dalece jak jest to możliwe, interpretować prawo wewnętrzne, w świetle treści i celu dyrektywy, aby osiągnąć skutek zamierzony w art. 189 (3) 80/86 Kolpinghuis (O)bowiązek ten ograniczają ogólne zasady prawa, które tworzą część prawa wspólnotowego, w szczególności zasady pewności prawa i nieretroaktywnego działania prawa. Z tego powodu dyrektywa nie może sama z siebie i niezależnie od prawa krajowego przyjętego dla jej wdrożenia przez państwo członkowskie stanowić podstawy odpowiedzialności karnej lub zaostrzać odpowiedzialności karnej osób naruszających jej przepisy od kiedy obowiązek? C-212/04 Konstantinos Adeneler 16
C-106/89 Marleasing prawo wew. wcześniejsze w stosunku do dyrektywy! Sąd krajowy rozpatrując sprawę... zobowiązany jest do interpretowania swojego prawa krajowego w świetle celu i treści dyrektywy tak, aby wykluczyć możliwość uznania za nieważną spółki na innych podstawach niż te przewidziane w art. 11 dyrektywy. Podstawy te muszą być restryktywnie interpretowane, w świetle tego celu [celem d. jest tworzenie ekwiwalentnych zabezpieczeń w ramach Wspólnoty], tak aby zapewnić, by nieważność orzeczona na tej podstawie, że cel spółki jest bezprawny lub sprzeczny z publiczną polityką, była rozumiana jako odnosząca się wyłącznie do celów spółki określonych w instrumencie inkorporacji lub postanowieniach dotyczących stowarzyszenia. C 334/92 Wagner Miret v. zasada interpretacji zgodnie z dyrektywą powinna być w szczególności stosowana, gdy sądy krajowe uważają, tak jak w tym przypadku, że wcześniej istniejące postanowienia prawa krajowego spełniają wymogi dyrektywy, o którą chodzi tak dalece jak jest to możliwe 17
Podsumowanie wyrok z lipca 2006 r. C-212/04 Konstantinos Adeneler i in. / Ellinikos Organismos Galaktos (ELOG) zob. pkt 108 124!!!! 121 W świetle orzecznictwa Trybunału z art. 10 akapit drugi WE w związku z art. 249 akapit trzeci WE i samą dyrektywą wynika, że w okresie przewidzianym na dokonanie transpozycji dyrektywy będące jej adresatami państwa członkowskie są zobowiązane do powstrzymania się od przyjmowania przepisów, których charakter poważnie zagraża osiągnięciu rezultatu wskazanego przez tę dyrektywę. (...) W tym kontekście nie ma znaczenia, czy sporny przepis prawa krajowego, przyjęty po wejściu w życie niniejszej dyrektywy, służy jej transponowaniu, czy też nie (...). 122 Jako że wszystkie władze państw członkowskich są zobowiązane do zapewnienia pełnej skuteczności postanowień prawa wspólnotowego (...), wskazany w poprzednim punkcie obowiązek powstrzymania się dotyczy również sądów krajowych. 123 W świetle powyższego począwszy od daty wejścia w życie dyrektywy sądy państw członkowskich zobowiązane są tak dalece jak jest to możliwe do powstrzymania się od dokonywania wykładni prawa wewnętrznego w sposób, który poważnie zagrażałby po upływie terminu dla jej transpozycji osiągnięciu wskazanego w niej rezultatu. 18
7. WYRÓWNANIE OCHRONY JEDNOSTEK C-6/90 i C-9/90 Francovich v. Włochy zasada odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone jednostkom poprzez naruszenie prawa wspólnotowego, które może mu być przypisane, jest nieodłącznym elementem systemu Traktatu 8. CZY DYREKTYWA SKUTKUJE BEZPOŚREDNIO W STOSUNKACH HORYZONTALNYCH? C-91/92 Recreb v. Faccini-Dori Jakie są różnice między dyrektywą a rozporządzeniem? 19
9. SKUTEK INCYDENTALNY C-194/94 CIA Security International CIA - do sądu o wydanie nakazów wobec dwóch pomawiających ją firm [że system alarmowy, który sprzedaje nie spełnia wymogów prawa belgijskiego] zaprzestania przez nie nieuczciwych praktyk handlowych / polegających m.in. na pomówieniu. CIA nie spełnia wymogów prawa bel., ale i to prawo nie ma upoważnienia wymaganego przez dyrektywę 83/189 - art. 8 i 9 - jasny i precyzyjny wymóg, notyfikowania przez państwo członkowskie regulacji krajowych ustalających standardy techniczne, zanim zostaną przyjęte. naruszenie obowiązku notyfikacji defekt powoduje w ten sposób niestosowanie norm technicznych do jednostek, co zapewnia efektywność wspólnotowej kontroli prewencyjnej, którą przewiduje dyrektywa w celu zapewnienia swobodnego przepływu towarów, osiąga zatem co było zamierzone. Dyrektywy mogą wywoływać skutki incydentalne w stosunkach między jednostkami: dyrektywa nie tworzy w takich sytuacjach ani praw ani obowiązków dla jednostek (odróżnia to je od sytuacji Facini Dori), prawo krajowe może nie móc być zastosowane, ponieważ państwo członkowskie nie spełniło wymogów proceduralnych dyrektywy jednostka nie może naruszyć przepisów, które same są bezprawne. 20
C 201/02 Delena Wells przeciwko Sekretarz Stanu ds. Transportu, Władze Lokalne i Regiony właścicielka nieruchomości zarzuciła władzom brytyjskim naruszenie dyrektywy 85/337 dotyczącej ochrony środowiska przy wydaniu prywatnemu przedsiębiorcy zezwolenia na eksploatację pobliskiego kamieniołomu (brak oceny wpływu prowadzonej działalności na środowisko) Trybunał nazwał ten rodzaj skutku niekorzystnym oddziaływaniem dyrektywy na prawa jednostki 10. SKUTEK OBIEKTYWNY DYREKTYW wymóg uwzględniania przez sądy krajowe dyrektywy z urzędu w celu zapewnienia jej pełnej efektywności, w związku z badaniem zgodności prawa krajowego ustawy, decyzji administracyjnej itp. z dyrektywą. C-240/98 oraz C-244/98 Océano Grupo Editorial SA przeciwko Rocío Murciano Quintero płatność za encyklopedię, sąd w Barcelonie/ siedziba spółki klauzule kontraktu nieuczciwe czy sąd z urzędu może zbadać zgodność z dyrektywą klauzuli sądowej zawartej w kontrakcie? 21
11. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ODSZKODOWAWCZA PAŃSTWA CZŁONKOWSKIEGO Z TYTUŁU NARUSZENIA PRAWA UNII 11.1. Naruszenia legislacyjne 1/ C-6/90 i C-9/90 Francovich/ 1991 brak transpozycji dyrektywy trzy warunki 1. rezultatem przewidzianym przez dyrektywę jest przyznanie praw jednostkom 2. treść tych praw daje się określić na podstawie przepisów dyrektywy 3. istnieje związek przyczynowy między naruszeniem prawa przypisanym państwu a szkodą poniesioną przez jednostkę Jakich norm dotyczyło orzeczenie? 2/ C-46/93 Brasserie du Pecheur, C-48/93 Factortame (1996) bezpośrednie stosowanie stanowi tylko gwarancję minimum zasada odpowiedzialności państwa nie może zostać wyłączona, jeżeli naruszenie dotyczy bezpośrednio stosowanych przepisów prawa wspólnotowego. odpowiedzialność powstaje we wszystkich przypadkach naruszenia prawa wspólnotowego... bez względu na to, jaki organ państwowy pogwałcił normy wspólnotowe... Odpowiedzialność z tytułu bezprawności legislacyjnej (normatywnej) 1. norma, na którą powołuje się skarżący musi mieć na celu nadanie jednostce uprawnienia (UE - ma miejsce pogwałcenie nadrzędnej normy prawa dotyczącej ochrony jednostek) 2. naruszenie jest wystarczająco istotne/poważne - (władze prawodawcze w sposób oczywisty i poważny (rażący) przekroczyły granice uznania) 3. bezpośredni związek przyczynowy między naruszeniem a szkodą 22
3/ C-178, 179 i 188-190/94 Dillenkofer / brak wykonania dyrektywy sam w sobie stanowi wystarczająco istotne/poważne naruszenie Czy odpowiedzialność jest inna w zależności od sytuacji? 1/ brak implementacji dyrektywy 2/ wadliwa implementacja 3/ inne naruszenia prawa UE 11.2. Odpowiedzialność za akty administracyjne i inne naruszenia C-5/94 Hedley Lomas Odmowa władz brytyjskich wydania licencji na import mięsa i eksport zwierząt rzeźnych z i do Hiszpanii Art. 35 TFUE/ dawny art. 29 TWE/34 TEWG Ograniczenia ilościowe w wywozie oraz wszelkie środki o skutku równoważnym są zakazane między państwami członkowskimi... jeśli państwo członkowskie, które dokonało naruszenia postanowień prawa wspólnotowego przyznających prawa jednostkom, w czasie popełniania naruszenia nie miało prawnej możliwości wyboru lub miało ograniczone możliwości działania według swojego uznania lub nie miało ich wcale, jakiekolwiek naruszenie prawa wspólnotowego może być wystarczające do uznania, iż miało miejsce wystarczająco istotne/poważne naruszenie, co jest przesłanką konieczną do powstania obowiązku naprawienia szkody jednostce. 23
11.3. Odpowiedzialność za orzeczenia sądowe C-224/01 Gerhard Köbler przeciwko Austrii (2003) orzeczenie sądu ostatniej instancji naruszenie musi być wystarczająco istotne/poważne/ oczywiste naruszenie jest wystarczająco poważne w każdym przypadku, w którym decyzja sądu w sposób oczywisty nie respektuje orzecznictwa Trybunału w danej dziedzinie. Potwierdzenie odpowiedzialności państwa za oczywiste naruszenie prawa przez sąd C-173/03 Traghetti del Mediterraneo SpA przeciwko Republice Włoskiej = ustawa wykluczała odpowiedzialność w pewnych sytuacjach Odpowiedzialności tej nie można ograniczyć wyłącznie do przypadków naruszenia zasady bezstronności lub poważnego uchybienia sędziego, jeśli ograniczenie to prowadzi do wykluczenia tej odpowiedzialności w innych przypadkach oczywistego naruszenia prawa wspólnotowego przez sąd orzekający w ostatniej instancji. Wykluczenie wszelkiej możliwości pociągnięcia państwa do odpowiedzialności w sytuacji, gdy naruszenie zarzucane sądowi krajowemu wynika z interpretacji przepisów prawa lub oceny okoliczności faktycznych i dowodów, oznaczałoby naruszenie samej istoty zasady odpowiedzialności państwa i prowadziłoby do sytuacji, w której jednostki nie mogłyby skorzystać z żadnej ochrony sądowej w przypadku popełnienia przez sąd krajowy orzekający w ostatniej instancji oczywistego błędu podczas wspomnianych czynności udzielania wykładni lub dokonywania oceny. 24
12. DOCHODZENIE ROSZCZEŃ WYWODZONYCH Z PRAWA UNII 12. 1. Rozwój regulacji unijnej/ np. prawo do zwrotu opłaty/cła/podatku pobranych niezgodnie z prawem Unii/ 99/82 San Giorgio/ C-313/05 Brzeziński prawo do odszkodowania (C-6/90 I C-9/90 Francovich i nast.) prawo do tymczasowego środka zabezpieczającego powództwo/ C 213/89 Factortame Nr 2 prawo do skutecznego środka prawnego (222/84 Marguerite Johnston przeciwko Chief Constable of the Royal Ulster Constabulary; 222/86 Heylens) środki krajowe przeciwko naruszeniom prawa Unii (14/83 von Colson) O proporcjonalne do charakteru naruszenia O adekwatne O efektywne 25
11.2. Obecny standard orzeczenie C-432/05 Unibet (2007) Zasada skutecznej ochrony sądowej = zasada ogólna prawa UE/ art. 6 i 13 EKPC/ art. 47 KPP obowiązek PCz i prawo jednostki Zasada lojalnej współpracy sądy krajowe mają obowiązek: o zapewnić ochronę sądową uprawnień podmiotów prawa wynikających z prawa Unii o interpretować krajowe zasady postępowania tak, by umożliwić realizację celu skutecznej ochrony sądowej W braku uregulowań unijnych PCz = wyznaczenie właściwych sądów i określenie zasad postępowania / autonomia proceduralna o nie ma obowiązku ustanowienia osobnych środków dla roszczeń unijnych o wystarczy ochrona incydentalna/ brak środek trzeba wprowadzić 26
Zasada autonomii proceduralnej jest korygowana Zasada równoważności/ niedyskryminacji = zasady postępowania w sprawach mających na celu zapewnienie ochrony uprawnień podmiotów prawa wynikających z prawa Unii nie mogą być mniej korzystne niż w przypadku podobnych postępowań o charakterze wewnętrznym C-126/97 Eco Swiss/ skarga o unieważnienie orzeczenia arbitrażowego Jeśli jest skarga o unieważnienie orzeczenia arbitrażowego, oparta na naruszeniu krajowych przepisów dotyczących ochrony interesu publicznego, sąd musi przyznać taką skargę, gdy jest ona oparta na naruszeniu zakazu ustanowionego w artykule 81 ust. 1 TWE/ art. 101 TFUE (prawo konkurencji). C-326/96 Levez podstęp pracodawcy/ płace dyskryminacja skarga pracownicza odszkodowania można dochodzić tylko za dwa ostatnie lata, gdyż przedawnienie 2 lata skarga cywilna odszkodowanie za 10 lat/ przedawnienie 10 lat, ale wyższe koszty, trudniejsze dowodzenie, wolniejszy proces Zasada skuteczności/ efektywności = normy krajowe nie mogą powodować w praktyce, że korzystanie z uprawnień wynikających z prawa Unii stanie się niemożliwe lub nadmiernie utrudnione 27