PORADNIK DLA BRANŻY SKÓRZANEJ WŁASNOŚĆ INTELEKTUALNA TEORIA I PRAKTYKA dr Justyna Ożegalska-Trybalska Anna Sowa-Jadczyk
WŁASNOŚĆ INTELEKTUALNA TEORIA I PRAKTYKA PORADNIK DLA BRANŻY SKÓRZANEJ
Autor: Wstęp i krótka charakterystyka przemysłu skórzanego Kazimierz Nowakowski, prof. Tadeusz Sadowski Wprowadzenie dr Justyna Ożegalska-Trybalska Projektujemy. Co i jakiej podlega ochronie? Anna Sowa-Jadczyk Wykonujemy. Co i jakiej podlega ochronie? Anna Sowa-Jadczyk, dr Justyna Ożegalska-Trybalska Promujemy i reklamujemy. Ochrona oznaczeń odróżniających produkt Anna Sowa-Jadczyk Jak redagować umowy z zakresu własności intelektualnej? dr Justyna Ożegalska-Trybalska Podsumowanie Anna Sowa-Jadczyk Konsultacja branżowa: Kazimierz Nowakowski, prof. Tadeusz Sadowski, Instytut Przemysłu Skórzanego, Oddział w Krakowie Wydawca: Małopolska Agencja Rozwoju Regionalnego SA ul. Kordylewskiego 11, 31-542 Kraków tel.: 12 617 66 00, fax: 12 617 66 66 e-mail: marr@marr.pl www.marr.pl Zespół redakcyjny: Joanna Jakubowska-Łazęcka, Anna Frączek-Bielówka, Ewa Obara, Agata Socha Projekt graficzny i skład: Studio Actiff Wydruk: Drukarnia Know-How ISBN: 978-83-903168-1-9 Publikacja współfinansowana ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata 2007-2013. Egzemplarz bezpłatny. Kraków 2011 r.
Wstęp Na X Międzynarodowej Konferencji Naukowej Innowacyjne materiały i technologie w przemyśle obuwniczym i skórzanym w listopadzie 2008 r. przedstawiony został referat Prognozy rozwoju przemysłu skórzanego na tle innych sektorów gospodarki [1] bazujący na danych z lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku oraz za lata 2000-2006. W jego podsumowaniu autorzy stwierdzają, że znaczenie przemysłu skórzanego w gospodarce europejskiej wyrażonego udziałem w tworzeniu wartości dodanej od dłuższego czasu systematycznie spada, co jest spowodowane dużą pracochłonnością procesów produkcyjnych. W rezultacie następuje przenoszenie produkcji wyrobów skórzanych z Unii Europejskiej do krajów, w których koszty pracy są niższe. W konsekwencji, konkurencyjność cenowa wyrobów skórzanych pochodzących na przykład z Chin prowadzi do wypierania produktów wytwarzanych w krajach UE. Dalej autorzy referatu stwierdzają, że tendencja ta wydaje się być trwała, gdyż prognozy sporządzone dla Polski wskazują na dalszy spadek produkcji wyrobów skórzanych. Zdaniem autorów cytowanego referatu stanowi to odzwierciedlenie zmniejszającego się znaczenia przemysłu skórzanego na tle innych przemysłów (szczególnie zaliczanych do high-tech) w Unii Europejskiej. Ciekawą ocenę sytuacji finansowej przemysłu skórzanego w Polsce w latach 2000-2005 przedstawili Anna Gawrońska i Rafał Cygański [2], wykorzystując analizę kapitałowo-majątkową oraz wskaźniki płynności, zadłużenia, rentowności oraz sprawności działania. Duże zagrożenie stanowi konkurencja tanich dalekowschodnich wyrobów, których cena często jest niższa niż koszt surowca.
W podsumowaniu autorzy podkreślają mnogość czynników wpływających na rozwój przemysłu skórzanego. Autorzy cytowanej publikacji stwierdzają, że w latach 2000-2005 obserwujemy: spadek liczby jednostek w branży oraz ograniczenie produkcji, poprawę struktury majątku oraz źródeł jego finansowania. Zmniejszenie udziału majątku trwałego w stosunku do majątku obrotowego (poprawa elastyczności przedsiębiorstw w dostosowywaniu się do zmiennych warunków rynkowych), duże obciążenie działalności ryzykiem finansowym (od roku 2005 sytuacja zaczęła ulegać poprawie), zbyt wysoki poziom zapasów, w których jest zamrożony kapitał obrotowy, brak równowagi między kapitałem obcym a kapitałem własnym (niepokój budzi fakt, że wkład kapitału obcego pochodzi całkowicie z finansowania krótkoterminowego), osiągnięcie zdolności do generowania zysku od roku 2003 (o czym świadczą wskaźniki odnoszące się do rentowności), trudności z generowaniem przychodów z kapitału zainwestowanego w majątek, złe wykorzystanie dostępnych aktywów obrotowych. Według A. Ostapowicza, cytowanego przez A. Gawrońską i R. Cygańskiego [2] przemysł skórzany w Polsce przez kilka lat notował znaczne zmniejszenie produkcji i zatrudnienia. Po wielkim kryzysie, kiedy dramatycznie spadł eksport do wschodnich sąsiadów, przemysł skórzany poprawił swoją kondycję finansową. Zmieniła się jego struktura własnościowa obok firm powstałych z przekształceń w przemyśle państwowym zaczęły rosnąć od podstaw prywatne przedsiębiorstwa. Z czasem umocniły się one na rynku a ich marka znana jest polskim odbiorcom. Duże zagrożenie stanowi konkurencja tanich dalekowschodnich wyrobów, których cena często jest niższa niż koszt surowca. Wzrost pozycji konkurencyjnej wymaga dużych nakładów inwestycyjnych, które bardzo często ciągle przekraczają możliwości przemysłu skórzanego w Polsce.
Krótka charakterystyka przemysłu skórzanego Stan obecny przemysłu skórzanego w Polsce Jak dziś przedstawiają się podstawowe wskaźniki charakteryzujące przemysł skórzany w Polsce? Jaka jest jego kondycja? Jak wynika z danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) o podmiotach gospodarczych w przemyśle skórzanym [3,4], w roku 2008 większość przedsiębiorstw przemysłu skórzanego stanowiły firmy małe, zatrudniające do 50 osób (81,4 %) i średnie, zatrudniające od 50 do 99 osób (10,2 %). Łącznie firmy zatrudniające mniej niż 100 pracowników stanowiły ponad 90 % ogólnej liczby podmiotów prowadzących działalność w ciągu roku w przemyśle skórzanym. Firmy te dały niecałe 50 % produkcji sprzedanej wg cen bieżących i zatrudniały około 50 % pracowników przemysłu skórzanego (tabela 1). W tym sektorze firm wydajność pracy mierzona produkcją sprzedaną na 1 zatrudnionego wyniosła w roku 2008 około 43,8 tys. zł. W tym samym okresie wskaźnik ten dla firm zatrudniających powyżej 49 osób wyniósł 114,3 tys. zł a więc był ponad dwukrotnie wyższy (patrz tabela 2). Szczególną uwagę zwraca wysoka energochłonność produkcji skór wyprawionych (ponad dwukrotnie wyższa od produkcji obuwia). W latach 2000-2007 znaczenie produkcji skór wyprawionych i wyrobów z nich zmalało w sposób znaczny (tabela 3). Produkcja skór i obuwia w latach 2000-2008 maleje (tabela 4). W produkcji globalnej skór wyprawionych i wyrobów z nich zanotowano spadek w roku 2005, w roku 2007 i 2008 nastąpił wzrost tej produkcji. Produkcja sprzedana skór wyprawionych i wyrobów z nich z poziomu blisko 3,5 mld zł w roku 2000 spadła do poziomu blisko 3,0 mld zł w roku 2005, aby następnie wzrosnąć do poziomu ponad 3,8 mld zł w roku 2007. W roku 2008 produkcja sprzedana spadła do wartości ok. 3,3 mld zł (tabela 5). Strukturę produkcji sprzedanej przedstawiono w tabeli 6. Produkcja sprzedana obuwia stanowi niecałe 63 % wartości produkcji sprzedanej, wyroby kaletnicze i rymarskie stanowią niecałe 24 %, zaś skóry wyprawione niecałe 14 %. Produkcja obuwia (łącznie z gumowym) na jednego mieszkańca od roku 2000 maleje i w roku 2008 osiągnęła poziom 1 pary. W tym obuwie z wierzchami wykonanymi ze skóry stanowi niecałe pół pary (tabela 7).
Zatrudnienie (wg stanu na koniec roku) w przemyśle skórzanym (produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich) w latach 2000 2008 maleje od poziomu ok. 54 tys. osób w roku 2000 do około 32 tys. osób w roku 2008. Przeciętne zatrudnienie spadło z 47 tys. osób w roku 2000 do nieco ponad 29 tys. osób w roku 2008. W tym samym okresie czasu przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto wzrosło z 1164,66 zł do 1677,32 zł (tabela 8). Charakterystykę i kierunki importu i eksportu skór i artykułów z nich oraz obuwia, nakryć głowy itp. przedstawiają tabele 9 i 10. Z analizy nakładów na działalność innowacyjną (tabela 12) wynika, że na tle całego przetwórstwa przemysłowego przemysł skórzany nie wypada najgorzej. Udział nakładów na działalność badawczą i rozwojową w nakładach na działalność innowacyjną przekracza znacznie ten wskaźnik dla całego przetwórstwa przemysłowego. Wyższy jest również udział nakładów na zakup oprogramowania oraz udział nakładów inwestycyjnych na maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia oraz środki transportu. Niestety na szkolenia personelu związane z działalnością innowacyjną w przemyśle skórzanym nie przeznacza się żadnych nakładów! Najwyższe nakłady inwestycyjne w przemyśle miały miejsce w roku 2007. Niewiele niższe były w roku 2000, natomiast w roku 2008 spadły prawie o połowę w stosunku do roku 2007 (tabela 13). W latach 2006-2008 tylko niewiele ponad 20 % ogółu przedsiębiorstw przemysłu skórzanego zatrudniających ponad 49 osób wprowadziło innowacje produktowe i procesowe. W tym samym okresie odsetek takich przedsiębiorstw w całym przemyśle przetwórczym wyniósł prawie 38 % (tabela 14). Udział produkcji sprzedanej wyrobów nowych i istotnie ulepszonych w produkcji sprzedanej jest dla przemysłu skórzanego o połowę niższy niż dla przetwórstwa przemysłowego ogółem (tabela 15). Dane zawarte w prezentowanych tabelach w pełni potwierdzają wniosek przedstawiony przez T. Sadowskiego [5] na X Międzynarodowej Konferencji Naukowej Innowacyjne materiały i technologie w przemyśle obuwniczym i skórzanym MAT-ECO-SHOES 2008. Stwierdził on, że jednym z ważniejszych zadań stojących przed przemysłem skórzanym jest wzmacnianie pozycji konkurencyjnej na rynku europejskim i światowym. Ważnym
czynnikiem wzmacniania tej pozycji powinno być wdrażanie innowacji produktowych i procesowych, zaawansowanych materiałów i surowców, doskonalenie organizacji i zarządzania w przedsiębiorstwach, automatyzacja i robotyzacja procesów produkcyjnych, doskonalenie i przyspieszenie procesów projektowania nowych wyrobów poprzez szerokie wprowadzenie nowoczesnych technologii informatycznych. Wprowadzeniu wszystkich tych działań powinno sprzyjać opracowanie i rozpowszechnienie strategii rozwoju przemysłu skórzanego w Polsce. Tabela 1. Podstawowe dane o podmiotach gospodarczych w przemyśle wg liczby zatrudnionych w 2008 r. Wyszczególnienie Wskaźnik Ogółem Produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich Liczba podmiotów prowadzących działalność w ciągu roku Produkcja sprzedana wg cen bieżących w mln zł 618 (100 %) 2 854,9 (100 %) 49 i mniej 503 (81,4 %) 918,2 (32,2 %) Podmioty o liczbie zatrudnionych 50-99 100-249 50-499 500-999 63 (10,2 %) 494,6 (17,3 %) 39 (6,3 %) 570,5 (20,0 %) 10 (1,6 %) 337,9 (11,8 %) 2 (0,3 %) Brak danych 1000 i więcej 1 (0,2 %) Brak danych Krótka charakterystyka przemysłu skórzanego Przeciętne zatrudnienie w tysiącach 26,1 (100 %) 9,0 (34,5 %) 4,4 (16,9 %) 6,2 (23,8 %) 3,8 (14,6 %) Brak danych Brak danych Źródło: Dane GUS [3,4].
Tabela 2. Podstawowe dane o przemyśle skórzanym (dane dla podmiotów gospodarczych zatrudniających ponad 49 osób) wg sekcji, działów, grup i niektórych klas w roku 2008 (wielkości podstawowe i relacje). Wyszczególnienie Podmioty gospodarcze prowadzące działalność w ciągu roku Produkcja sprzedana w cenach bieżących w mln zł Przeciętne zatrudnienie w tys. osób Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto w zł Wartość brutto środków trwałych wg stanu na dzień 31.12 w bieżących cenach ewidencyjnych w mln zł Wydajność pracy mierzona produkcją sprzedaną na 1 zatrudnionego w tys. zł Zużycie energii elektrycznej na 1 zatrudnionego w MWh Energochłonność produkcji sprzedanej (zużycie energii elektrycznej na 100 zł produkcji sprzedanej w cenach bieżących (w kwh) Udział w kosztach ogółem (dla podmiotów gospodarczych prowadzących księgi rachunkowe) Zużycia materiałów i energii Usług obcych Wynagrodzeń Produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich 128 2 007,4 17,6 1 884,77 910,1 114,3 4,6 4,0 57,0 11,3 19,6 W tym: Produkcja skór wyprawionych 9-1,0 2213,85 94,8-16,1 9,9 64,5 7,6 18,4 Produkcja wyrobów kaletniczych i rymarskich Produkcja obuwia 19-2,6 64,5 1889,84 119,4 - - - - - 100 1 379,2 14,0 1 861,18 695,9 98,5 3,9 4,4 49,0 14,5 22,3 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS [3,4].
Tabela 3. Produkcja przemysłowa (w cenach producenta) w gospodarce narodowej. Rodzaje działalności przemysłowej Przetwórstwo przemysłowe 2000 2005 2007 2000 2007 W mln zł W odsetkach 449 413,3 616 161,9 793 824,8 86,6 87,9 W tym produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich Źródło: Dane GUS [3,4]. 3 555,7 2 955,1 3 869,3 0,7 0,4 Tabela 4. Produkcja ważniejszych wyrobów (w podmiotach, w których liczba pracujących przekracza 9 osób). Wyroby 2000 2005 2007 2008 Skóry bydlęce wyprawione lub skóry zwierząt jednokopytnych wyprawione bez sierści (tys. ton) 23,3 16,1 11,3 9,5 W tym: Krótka charakterystyka przemysłu skórzanego Skóry miękkie, bydlęce z pełnym licem na obuwie, oprócz skór całych (w tys. ton) 12,7 6,0 4,7 3,5 Obuwie, łącznie z gumowym (mln par) 48,7 45,5 43,6 37,7 W tym: Obuwie z wierzchami wykonanymi ze skóry (mln par) 19,6 14,9 15,2 13,7 Źródło: Dane GUS [3,4].
Tabela 5. Produkcja przemysłu wg sekcji i działów (w mln złotych). Sekcje i działy 2000 2005 2007 2008 Produkcja globalna skór wyprawionych i wyrobów z nich 3 644,6 3 136,7 4 089,5 4 256,3 Produkcja sprzedana skór wyprawionych i wyrobów z nich 3 466,3 2 984,1 3 852,5 3 306,2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS [3,4]. Tabela 6. Wartość produkcji sprzedanej wyrobów przemysłowych w 2008 r. w podmiotach, w których liczba pracujących przekracza 9 osób (w mln zł). Skóry wyprawione i wyroby ze skór wyprawionych Skóry wyprawione W tym: Wyroby kaletnicze i rymarskie Obuwie 2 600,3 (100 %) 357,4 (13,75 %) 613,6 (23,60 %) 1 629,3 (62,65 %) Źródło: Dane GUS [3,4]. Tabela 7. Produkcja niektórych wyrobów przemysłowych na 1 mieszkańca w parach. Wyroby 2000 2005 2007 2008 Obuwie łącznie z gumowym 1,3 1,2 1,1 z,0 W tym obuwie z wierzchami wykonanymi ze skóry Źródło: Dane GUS [3,4]. 0,5 0,4 0,4 0,4
Tabela 8. Wskaźniki zatrudnienia w przemyśle skórzanym. Produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich Pracujący w przemyśle (stan w dniu 31.12) w tysiącach osób 2000 2005 2007 2008 53,9 35,7 37,2 31,9 Przeciętne zatrudnienie w przemyśle w tysiącach osób Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w złotych 47,0 32,2 31,3 29,3 1 164,66 1 323,79 1 517,93 1 677,32 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS [3,4]. Wyroby Tabela 9. Import i eksport (ceny bieżące). 2000 2005 2007 2008 W mln zł Import Krótka charakterystyka przemysłu skórzanego Skóry i artykuły z nich 1 851 2 777 3 040 2 802 Obuwie, nakrycia głowy itp. 1 102 1 681 2 193 2 509 Eksport Skóry i artykuły z nich 1 092 1 591 1 471 1 396 Obuwie, nakrycia głowy itp. 1 280 1 249 1 405 1 384 Źródło: Dane GUS [3,4].
Tabela 10. Eksport i import wg grup krajów, sekcji i działów PKD 2004 (ceny bieżące). Wyszczególnienie Lata Ogółem Kraje rozwinięte gospodarczo Razem W tym Unia Europejska Kraje Europy Środkowo - Wschodniej Kraje rozwijające się Eksport Produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich 2007 1 609,0 1 288,0 1 214,2 301,1 19,9 2008 1 259,3 1 010,5 957,3 218,7 30,1 Produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich Import 2007 1 167,3 874,0 812,6 17,6 275,7 2008 854,4 632,0 604,1 12,3 210,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS [3,4]. Tabela 11. Środki automatyzacji procesów produkcyjnych w podmiotach zatrudniających ponad 49 osób stan na 31.12. 2008. Sekcje i działy Linie produkcyjne Automatyczne Sterowane komputerem Centra obróbkowe Roboty i manipulatory przemysłowe Ogółem W tym roboty Komputery W sztukach Produkcja skór i wyrobów ze skór wyprawionych Źródło: Dane GUS [3,4]. 30 26-37 34 49
Tabela 12. Nakłady na działalność innowacyjną w zakresie innowacji produktowych i procesowych w przemyśle (dane dla podmiotów gospodarczych zatrudniających ponad 49 osób) wg rodzajów działalności innowacyjnej, sekcji i działów (ceny bieżące) w roku 2008. W tym nakłady Wyszczególnienie Przetwórstwo przemysłowe Produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich Ogółem 20 454,8 14,6 Na działalność badawczą i rozwojową 1 952,5 (9,6 %) 2,1 (14,4 %) Na zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych (gotowej technologii w postaci dokumentacji i praw) 242,6 (1,2 %) 0,0 (0 %) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS [3,4]. Na zakup oprogramowania 285,7 (1,4 %) 0,5 (3,4 %) W mln zł Inwestycyjne 11 724,8 (57,3 %) 10,4 (71,2 %) 5 350,8 (26,2 %) 0,9 (6,2 %) Na szkolenie personelu związane z działalnością innowacyjną 86,0 (0,4 %) 0,0 (0 %) Tabela 13. Nakłady inwestycyjne w przemyśle wg sekcji i działów (ceny bieżące). Na marketing dotyczący nowych lub istotnie ulepszonych produktów 601,0 (2,9 %) 0,1 (0,7 %) Krótka charakterystyka przemysłu skórzanego Sekcje i działy 2000 2005 2007 2008 Produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich Źródło: Dane GUS [3,4]. 136,5 112,4 147,3 85,7
Tabela 14. Przedsiębiorstwa innowacyjne w zakresie innowacji produktowych i procesowych w przemyśle (dane dla podmiotów gospodarczych zatrudniających ponad 49 osób) wg rodzajów wprowadzanych innowacji, sekcji i działów w latach 2006-2008. Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje w latach 2006-2008 Wyszczególnienie Ogółem Nowe lub istotnie ulepszone produkty Razem W tym nowe dla rynku Nowe lub istotnie ulepszone procesy Przetwórstwo przemysłowe (w % ogółu przedsiębiorstw) Produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich (w % ogółu przedsiębiorstw) Źródło: Dane GUS [3,4]. 37,9 30,0 18,3 29,8 20,5 15,9 8,3 13,6 Tabela 15. Udział produkcji sprzedanej wyrobów nowych i istotnie ulepszonych w produkcji sprzedanej wyrobów w przemyśle (dane dla podmiotów gospodarczych zatrudniających ponad 49 osób) w cenach bieżących. 2000 2005 2007 2008 Wyszczególnienie Wyroby wprowadzone na rynek w latach: 1998-2000 2003-2005 2005-2007 2006-2008 w % produkcji sprzedanej wyrobów Przetwórstwo przemysłowe Produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich Źródło: Dane GUS [3,4]. 18,5 25,1 16,3 18,0 8,8 10,2 8,0 9,8
Według danych GUS na dzień 31.12.2006 r. cytowanych przez J. Tokarczyk [6] około 6 028 producentów obuwia, około 3 123 producentów rękawiczek, pasków i czapek skórzanych, 2 647 producentów wyrobów kaletniczych i rymarskich, 347 producentów skór wyprawionych i 1 578 podmiotów zajmujących się wyprawianiem i barwieniem skór futerkowych funkcjonuje na terenie całego kraju. Łącznie jest to 13 723 podmiotów gospodarczych. Większość z tych podmiotów (jak podkreślono to powyżej) to firmy małe i średnie. Najsilniejsze branże tego przemysłu to produkcja obuwia, garbarstwo i futrzarstwo (garbowanie i barwienie skór futerkowych). Na terenie Polski funkcjonowało łącznie 7 996 firm reprezentujących te branże. Większość z nich zlokalizowana jest na terenie województwa mazowieckiego (2 678 przedsiębiorstw 33,5 %), małopolskiego (1 892 podmioty gospodarcze 23,7 %) i śląskiego (1 645 przedsiębiorstw 20,6 %). Łącznie na terenie tych trzech województw zlokalizowanych jest prawie 78 % firm wiodących branż przemysłu skórzanego. Podsumowanie Przemysł skórzany stanowi w Polsce ważną gałąź produkcji dającą zatrudnienie około 30 tysiącom osób (tylko w firmach zatrudniających więcej niż 9 pracowników). Liczba ta w ostatnich latach zmienia się w niewielkim stopniu wykazując tendencję malejącą. Na tle całego przetwórstwa przemysłowego przemysł skórzany w zakresie nakładów na działalność innowacyjną nie prezentuje się najgorzej. Udział nakładów na działalność badawczą i rozwojową w tym przemyśle jest wyższy niż w całym sektorze przetwórstwa przemysłowego. Podobnie wyższy jest udział nakładów inwestycyjnych na maszyny, urządzenia techniczne, narzędzia oraz środki transportu. O dalszym rozwoju przemysłu skórzanego w dużej mierze zadecyduje umacnianie jego pozycji konkurencyjnej na rynku europejskim i światowym, w tym umacnianie się i dalszy rozwój polskich marek w przemyśle skórzanym. Krótka charakterystyka przemysłu skórzanego
Literatura 1) Biadała A., Sadowski A., Więcek J., Prognozy rozwoju przemysłu skórzanego na tle innych sektorów gospodarki, [w:] Materiały X Międzynarodowej Konferencji Naukowej Innowacyjne materiały i technologie w przemyśle obuwniczym i skórzanym, MAT-ECO-SHOES 2008, Kraków 27-28.11.2008 r., Instytut Przemysłu Skórzanego Oddział w Krakowie, Kraków 2008. 2) Gawrońska A., Cygański R., Analiza sytuacji finansowej przemysłu skórzanego w Polsce w latach 2000-2005, J. Agribus. Rural Dev. 2008, 2(8),37-48. 3) Praca zbiorowa, Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009. 4) Praca zbiorowa, Rocznik statystyczny przemysłu 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009. 5) Sadowski T., Stan i perspektywy rozwoju przemysłu obuwniczego i skórzanego w Polsce, [w:] Materiały X Międzynarodowej Konferencji Naukowej Innowacyjne materiały i technologie w przemyśle obuwniczym i skórzanym, MAT-ECO-SHOES 2008, Kraków 27-28.11.2008 r., Instytut Przemysłu Skórzanego Oddział w Krakowie, Kraków 2008. 6) Tokarczyk J., Najwięcej firm na Śląsku i w Małopolsce; Świat Butów, nr 3, 2007 r., str.: 30-32.
Wprowadzenie Własność intelektualna jako narzędzie zwiększania konkurencyjności przedsiębiorstw przemysłu skórzanego Prawa własności intelektualnej, chroniące różnego rodzaju wytwory intelektualne tworzone i wykorzystywane w działalności gospodarczej, odgrywają coraz ważniejszą rolę w budowaniu innowacyjnej gospodarki, której jednym z istotnych założeń jest zwiększanie innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw z różnych sektorów rynku, w tym firm przemysłu skórzanego. System własności intelektualnej oferuje bowiem atrakcyjne możliwości w zakresie ochrony, eksploatacji i komercjalizacji nowatorskich rozwiązań, zachęcające przedsiębiorstwa do inwestowania w rozwój, testowanie i wprowadzanie ich na rynek. Na gruncie prawa własności intelektualnej chronione jest szerokie spektrum dóbr niematerialnych, w tym wytwory intelektualne mające istotne znaczenie z punktu widzenia przedsiębiorstw sektora skórzanego. Należy wymienić tutaj, przede wszystkim, stosowane przez producentów skórzanych w swoich produktach wzornictwo przemysłowe, którego atrakcyjny i estetyczny wygląd jest często podstawowym czynnikiem determinującym decyzje handlowe klientów i przesądzającym o tym, że klient wybiera towar określonego przedsiębiorstwa. Wzorem przemysłowym jest nowa i posiadająca indywidualny charakter postać produktu, nadana mu w szczególności przez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, strukturę, materiał wytworu lub jego ornamentację. Wszystkie te elementy są wykorzystywane we wzorach obuwia i innych produktów skórzanych, w celu nadania im ciekawego, oryginalnego, wyróżniającego i atrakcyjnego wizualnie wyglądu, który gwarantuje, że klienci zauważą dany produkt na tle szerokiej oferty innych producentów i dokonają zakupu produktu oferowanego przez konkretne przedsiębiorstwo. Im chętniej kupowane są produkty takiego przedsiębiorstwa, tym większy udział przedsiębiorstwa w rynku i silniejsza jego pozycja konkurencyjna. Obok nowatorskiego wzornictwa, na atrakcyjność oferty danego przedsiębiorstwa wpływa także funkcjonalność i wygoda obuwia skórzanego. Może ona wynikać z kształtu, budowy, zestawienia produktu, wpływających na jego użyteczność. Użyteczność rozumiana jest jako cecha pozwalająca na osiągnięcie praktycznego celu, mającego znaczenie przy korzystaniu z produktu (np. łatwy system zapinania butów, wkładka ocieplająca itp.). Tego typu cechy nadawane są produktom dzięki zastosowaniu w nich innego przedmiotu ochrony prawami własności intelektualnej, a mianowicie wzorów użytkowych. Wzorem użytkowym jest nowe i posiadające użytkowy charakter rozwiązanie o charakterze technicznym, dotyczące kształtu, budowy lub
zestawienia przedmiotu o trwałej postaci. Obok wzorów przemysłowych determinujących zewnętrzny wygląd produktów, także i wzory użytkowe odgrywają więc istotną rolę w tworzeniu produktów przedsiębiorstw przemysłu skórzanego. Obok wzorów przemysłowych i wzorów użytkowych chroniących estetyczne i funkcjonalne (użytkowe) elementy wyrobów skórzanych, w przemyśle skórzanym ważną rolę odgrywają innowacyjne rozwiązania techniczne w postaci opatentowanych wynalazków, wykorzystywanych głównie na etapie technologii przygotowywania skór (farbowania, wykrawania itp.) oraz na etapie produkcji takich wyrobów, a czasami także w samych produktach. Patent może być udzielony na rozwiązanie techniczne z wszystkich dziedzin techniki, które jest nowe, posiada poziom wynalazczy i nadaje się do przemysłowego zastosowania. Aby klienci mogli z łatwością odnaleźć ofertę przedsiębiorstwa, którą wcześniej zapamiętali z uwagi na walory estetyczne lub funkcjonalne jego produktów, muszą one być możliwe do odróżnienia od towarów innych producentów. W celu odróżniania towarów pochodzących od jednego przedsiębiorstwa, od towarów produkowanych przez inne przedsiębiorstwo stosowane są w obrocie znaki towarowe, identyfikujące źródło pochodzenia towarów i usług. Znakiem towarowym może być każde oznaczenie przedstawione w sposób graficzny lub takie, które da się w sposób graficzny wyrazić, jeżeli oznaczenie takie nadaje się do odróżniania w obrocie towarów jednego przedsiębiorstwa od tego samego rodzaju towarów innych przedsiębiorstw. Znaki towarowe nie tylko odróżniają towary na rynku, ale także przekazują odbiorcom informację, że wszystkie towary oznaczone danym znakiem posiadają taką samą jakość. Pełnią one także niezwykle istotną funkcję reklamową, zachęcając klientów do nabywania określonych towarów (usług) oznaczonych danym znakiem, tym samym wpływając na decyzje handlowe klientów, którzy często dokonują zakupu konkretnego produktu, tylko dlatego, że jest oznaczony znanym i dobrze kojarzącym się znakiem towarowym. Obok znaków towarowych, które identyfikują towary i usługi pochodzące od danego przedsiębiorstwa, wartościowymi oznaczeniami mogą być oznaczenia przedsiębiorstwa służące do odróżniania go od innych przedsiębiorstw na rynku, takie jak: firma, charakterystyczny skrót, domena internetowa, które mogą cieszyć się renomą i uznaniem wśród klientów. Tego typu oznaczenia, obok znaku towarowego stanowią bardzo istotne aktywa niemate-
rialne przedsiębiorstwa, często mające większą wartość, niż jego aktywa materialne. W zakresie oznaczeń identyfikujących przedsiębiorstwo istotną rolę odgrywa firma, tj. oznaczenie pod którym przedsiębiorca prowadzi swoją działalność. Firma stanowi odrębne dobro niematerialne przedsiębiorstwa i nie powinna być utożsamiana z wcześniej wspomnianym znakiem towarowym, który służy nie do identyfikowania przedsiębiorstwa, ale jego towarów lub usług. Z uwagi na zasygnalizowane znaczenie wskazanych wytworów intelektualnych w działalności przedsiębiorstw z branży skórzanej, niezwykle ważne jest zadbanie o ich właściwą ochronę, umożliwiającą skuteczną walkę z podmiotami, które w sposób bezprawny kopiują wzornictwo przemysłowe przedsiębiorstwa, czy podszywając się pod jego renomę i znajomość wśród klientów oznaczają swoje towary czy usługi, oznaczeniami myląco podobnymi do tych, którymi posługuje się dane przedsiębiorstwo. Najskuteczniejszą formą ochrony wynalazków wzorów przemysłowych, wzorów użytkowych, czy znaków towarowych jest uzyskanie na nie praw własności przemysłowej, udzielonych przez krajowe, czy regionalne urzędy patentowe. Prawa własności przemysłowej, jako bezwzględne prawa wyłączne, dają uprawnionemu przedsiębiorstwu monopol w zakresie korzystania z chronionego rozwiązania na rynku oraz możliwość sprzeciwiania się podmiotom, które bez ich zgody eksploatują takie rozwiązanie na rynku. Prawnie gwarantowana wyłączność w zakresie stosowania chronionego rozwiązania powoduje, że jako jedyne może oferować klientom określony produkt utożsamiający takie rozwiązanie. Taka sytuacja umożliwia wzmocnienie pozycji konkurencyjnej na rynku, a przedsiębiorstwom wchodzącym dopiero na rynek umożliwia uzyskanie takiej pozycji. Majątkowy i zbywalny charakter praw własności intelektualnej przesądza o możliwości dysponowania takimi prawami i uzyskiwania z tego tytułu korzyści ekonomicznych. Mając wyłączność w zakresie komercyjnej eksploatacji, uprawniony podmiot może przenieść na inne podmioty prawo własności intelektualnej lub udzielać innym przedsiębiorstwom zgody (licencji) na korzystanie z chronionego rozwiązania. Licencjonowanie umożliwia uzyskiwanie stałych przychodów z tytułu korzystania przez inne podmioty z jego znaków towarowych, wzorów przemysłowych lub użytkowych. Z tytułu udzielonej licencji przedsiębiorstwo może bowiem pobierać ryczałtowe lub okresowe opłaty licencyjne, które stanowić mogą niebagatelne dochody przedsiębiorstwa, niezależne od jego aktualnej kondycji i sytuacji rynkowej. Dochody z komercjalizacji praw własności intelektualnej umożliwiają zrekompensowanie nakładów poniesionych na rozwój oryginalnego wzornictwa, nowatorskich roz- Wprowadzenie Własność intelektualna
wiązań naukowych oraz reklamę i promocję znaków towarowych. Pozwalają także na finansowanie zarówno bieżącej działalności przedsiębiorstwa, jak i finansowanie nowych inwestycji, w tym przedsięwzięć innowacyjnych. Nowe inwestycje, umożliwiają rozwój przedsiębiorstwa, a co za tym idzie zwiększenie jego konkurencyjności i wzmocnienie pozycji na rynku. Strategie zarządzania własnością intelektualną w branży skórzanej Z uwagi na znaczenie, jakie w działalności przedsiębiorstw przemysłu skórzanego odgrywa własność intelektualna, w tym w szczególności wzory przemysłowe, wzory użytkowe, wynalazki oraz znaki towarowe, ważnym elementem strategii zwiększania ich konkurencyjności powinna być właściwie opracowana strategia w zakresie zarządzania własnością intelektualną. Jej celem powinno być wspieranie strategii biznesowej, zwiększanie wartości przedsiębiorstwa i zabezpieczenie zysków poprzez kreowanie, ochronę i komercyjną eksploatację jego kapitału intelektualnego. Efektywna strategia w zakresie własności intelektualnej powinna być dopasowana do strategii biznesowej przedsiębiorstwa i stanowić jej istotny element. Powinna ona uwzględniać rodzaj i specyfikę przemysłu skórzanego, profil przedsiębiorstwa i zakres terytorialny jego działalności, plany biznesowe, koszty produkcji oferowanych przez siebie towarów oraz ich żywotność rynkową, a także zasoby finansowe, które mogą być przeznaczone na ochronę. Przy opracowywaniu takiej strategii, należy ocenić wady i zalety różnych sposobów ochrony, pamiętając o tym, że ochrona formalna jest optymalna w odniesieniu do produktów o długiej żywotności rynkowej, umożliwiającej zwrot nakładów poniesionych na uzyskanie ochrony, podczas gdy produkty o krótkiej, sezonowej żywotności, mogą być skutecznie chronione prawami uzyskiwanymi w sposób automatyczny lub faktyczny. W tym zakresie niezwykle ważne jest uwzględnienie specyfiki przemysłu skórzanego, zwłaszcza branży obuwniczej, w której istotne znaczenie z punktu widzenia strategii w zakresie własności intelektualnej ma sezonowość produktów, zmienne gusta klientów, trendy i moda. Czynniki te powodują, że dominującą formą ochrony produktów tworzonych przez przedsiębiorstwa przemysłu