9 ZDANIE POJEDYNCZE (II) FRAZY

1 1. Pojęcie frazy 9 ZDANIE POJEDYNCZE (II) FRAZY Jak pamiętamy, zdanie pojedyncze jest sekwencją składników niezdaniowych fraz. Składniki tymi są: człon finitywny (orzeczenie) i, być może, człony wymagane: podmiot i dopełnienie (lub dopełnienia) oraz, być może, człon luźny: okolicznik (lub okoliczniki). Jednostki te realizowane są przez frazy różnych typów. Przypomnijmy je w kolejności, jakie będą omówione dalej: fraza werbalna, fraza przyimkowo-nominalna, fraza przyimkowo-przymiotnikowa, fraza nominalna, fraza przymiotnikowa, fraza przysłówkowa, fraza zdaniowa. 2. Typy strukturalne fraz Fraza, podobnie jak zdanie, może być konstrukcją współrzędną, redukowalną do dowolnego składnika niespójnikowego (fraza złożona), lub podrzędną, redukowalną do jednego składnika (fraza pojedyncza): Frazy złożone: nie tylko pić wódkę, ale także palić (w zdaniu Nie tylko pić wódkę, ale także palić ten więzień ostatnio przestał.) chłopca i dziewczynę (w zdaniu Zaprosiłem chłopca i dziewczynę.) do Warszawy, nad morze, w góry oraz pod Suwałki (w zdaniu Jedziemy na wyprawę do Warszawy, nad morze, w góry oraz pod Suwałki.) Frazy pojedyncze: pić wódkę ten więzień wyprawę do Warszawy, nad morze, w góry oraz pod Suwałki

2 Istnieją również frazy będące konstrukcjami egzocentrycznymi, czyli nieredukowalnymi: Jaś i Marysia całowali się. *Jaś i Marysia całował się. *Jaś i Marysia całowała się. Jedziemy na wyprawę. *Jedziemy na. *Jedziemy wyprawę. Twierdził, że będzie padać. *Twierdził, że. Twierdził, będzie padać. Redukcja dwóch pierwszych konstrukcji jest niemożliwa. W wypadku konstrukcji ostatniej frazy zdaniowej spójnikowej redukcja druga zmienia strukturę, należy więc ją odrzucić. Frazy przyimkowe i frazy zdaniowe są egzocentryczne z natury. Fraza różna od złożonej i nieegzocentryczna może nie być konstrukcją. Może mieć ona postać pojedynczej formy wyrazowej: pić (wewnątrz frazy pić wódkę) wyprawę (wewnątrz frazy na wyprawę) ten (wewnątrz frazy ten więzień) Frazy o takiej postaci nazwiemy frazami elementarnymi. W dalszym ciągu będziemy rozważać wyłącznie frazy pojedyncze. 3. Budowa frazy pojedynczej Fraza pojedyncza ma oczywiście strukturę hierarchiczną, a więc zawiera inne frazy, zwykle różnych typów, jako składniki. Rozważmy przykład: [1]podpatrywać [2]nowego [3]kolegę [4]twoich [5]rodziców [6]przez [7]lornetkę Jest to fraza werbalna składnik, powiedzmy, następującego zdania: Zaczęliśmy podpatrywać kolegę twoich rodziców przez lornetkę. Fraza ta zawiera następujące składniki: a. centrum podpatrywać (jest to fraza werbalna niższego rzędu), b. człon wymagany o postaci frazy nominalnej nowego kolegę twoich rodziców, c. człon luźny o postaci frazy przyimkowo-nominalnej przez lornetkę. Składnik b. sam jest frazą pojedynczą o następujących składnikach: ba. centrum nowego kolegę (jest to fraza nominalna niższego rzędu), bb. człon luźny o postaci frazy nominalnej twoich rodziców.

Składnik ba. fraza nominalna niższego rzędu to fraza nominalna o dwóch składnikach: baa. bab. centrum kolegę (jest to fraza elementarna), człon luźny o postaci frazy przymiotnikowej nowego (jest to również fraza elementarna). Składnik bb. jest frazą nominalną o następującej strukturze: bba. centrum rodziców (jest to fraza nominalna najniższego rzędu elementarna), bbb. człon luźny o postaci frazy przymiotnikowej twoich (jest to fraza elementarna). Wreszcie konstrukcją jest składnik c.; jego składniki to: ca. forma przyimkowa przez, cb. fraza nominalna lornetkę (jest to fraza elementarna). Zobrazujmy tę strukturę drzewem: 3 4. Fraza werbalna Jest to konstrukcja równoważna formie czasownikowej. Postać taką mają następujące składniki zdania pojedynczego: człon finitywny, czyli fraza werbalna o wartości finitywnej: o s o b ow e j lub b e z o s o b n i k o w e j (w pewnych wypadkach b e z o k o l i c z- n i k o w e j), dopełnienie fraza werbalna b e z o k o l i c z n i k o w a, okolicznik fraza werbalna i m i e s ł o w o w a. Struktura frazy werbalnej powiela strukturę zdania pojedynczego. Fraza taka, poza centrum werbalnym, zawiera, być może, dopełnienie (lub dopełnienia) i, być może, okolicznik (lub okoliczniki). Fraza werbalna nie zawiera podmiotu. Nietrudno zauważyć, że opis budowy takiej frazy, jak również sieci uzgodnień wewnętrznych jest niemal identyczny z opisem zdania pojedynczego. Własności składniowe zdania pojedynczego zazwyczaj wynikają wprost z własności frazy werbalnej centrum.

4 Zamiast powtarzać opis z rozdziału 8, pokażemy serię przykładów fraz werbalnych pojedynczych, zestawiając je z przykładami zdań pojedynczych realizujących odpowiedni schemat zdaniowy: V-0 Teraz trzeba spać. (wymaganie puste) [Jan] <spał>. V-1.1 Kupując (NOdomNO), Kowalscy awansowali do elity. [Kowalscy] <kupują> (dom). V-1.3 Nie warto (PMgłupimPM) być. [Jan] <jest> (głupi). V-1.6 Postanowiwszy (WBzacząć się uczyć angielskiegowb), wystąpili o wizę brytyjską. (Zacząć się uczyć angielskiego) <postanowili> [emigranci z Rumunii]. V-2.2 Dopisać (NOprocentyNO) chciałbym (PNdo mojego rachunkupn). /Tutaj/ [kasjer] <dopisze> (procenty) (do mojego rachunku). V-2.9 Mówiąc (NOdziewczynieNO) (ZD, że ją kochazd), za dużo jej obiecywał. [Chłopak] <mówił> (dziewczynie) (, że ją kocha). V-2.13 Nie pozwolimy lecieć (PSstądPS) (PSdo BerlinaPS). [Ten samolot] <leciał> (stąd) (do Berlina). Q-1.2 Tutaj musi chyba chodzić (PNo pieniądzepn). <Chodziło> (o pieniądze). Q-2.3 (NOJanowiNO) zaczęło się /teraz/ powodzić (PSdobrzePS). (Janowi) <powodzi się> /teraz/ (dobrze). Dość niezwykły jest rząd formy bezokolicznikowej czasownika BYĆ w przykładzie ilustrującym schemat V-1.3 z frazą przymiotnikową. Podczas gdy formy finitywne narzucają frazie przymiotnikowej wartość mianownika (jest głupi(mian)), forma bezokolicznikowa rządzi narzędnikiem lub mianownikiem (On nie zamierza być głupi. On nie zamierza być głupim.), a imiesłowowa tylko narzędnikiem (będąc głupim *będąc głupi). Zauważmy również, że częste są w tekście polskim frazy werbalne rozerwane, tzn. nieciągłe (por. Dopisać (procenty)... (do mojego rachunku) oraz (Janowi)... się /teraz/ powodzić (dobrze). 5. Fraza przyimkowo-nominalna i fraza przyimkowo-przymiotnikowa Frazy te to konstrukcje egzocentryczne, czyli nieredukowalne. Postać frazy przyimkowo-nominalnej mają dopełnienia oraz człony luźne okoliczniki i, jak pokażemy w następnym punkcie, przydawki: Bez pieniędzy obywam się z trudem. Tutaj kasjer dopisze procenty do mojego rachunku. Do sądu wystąpili z wnioskiem o ponowne przesłuchanie świadka. Kupiła ten płaszcz w sklepie z odzieżą używaną. Od trzeciej będę na ciebie czekał w restauracji.

Kolega z pracy podwiózł ją do domu. Fraza przyimkowo-przymiotnikowa to dość wyjątkowa postać dopełnienia: Ten obraz wyglądał na niezupełnie autentyczny. Frazy te składają się z formy przyimkowej oraz frazy odpowiednio nominalnej lub przymiotnikowej. Składnikowa fraza nominalna lub przymiotnikowa jest rządzona w zakresie przypadka. 6. Fraza nominalna Fraza taka to konstrukcja równoważna formie rzeczownika (realizacja standardowa) lub liczebnika typu PIĘĆ (realizacja niestandardowa). Fraza nominalna może być realizacją (lub jedną z realizacji) następujących jednostek składniowych: a. podmiotu, b. dopełnienia, c. okolicznika, a także składnikiem: d. frazy przyimkowo-nominalnej lub e. frazy nominalnej. Oto przykłady: a. Aktor teatru lalkowego prosił ich cały rok o rolę. b. Aktor teatru lalkowego prosił ich cały rok o rolę. c. Aktor teatru lalkowego prosił ich cały rok o rolę. d. Aktor teatru lalkowego prosił ich cały rok o rolę. e. Aktor teatru lalkowego prosił ich cały rok o rolę. Realizacja standardowa zawierać może, oprócz centrum frazy nominalnej niższego rzędu, podrzędniki kilku typów. Nie będziemy dalej rozróżniać członów wymaganych i członów luźnych. Istnieją leksemy rzeczownikowe o wymaganiach niepustych (np. SKŁONNOŚĆ do czego?, KUPOWANIE przez kogo? czego? od kogo?, WIELBICIEL czego?). Wyliczymy typy fraz, które mogą występować wewnątrz frazy nominalnej. Wszystkie pozycje podrzędników standardowo wypełniane są przez człony luźne, człony wymagane wystąpują wyjątkowo. Oto możliwe schematy struktury: 5

6 I Fraza nominalna niższego rzędu + Fraza zdaniowa chłopcu (ZD, którego poznałeś, ZD) to (ZD, czego dawno nie widziano, ZD) Fraza zdaniowa wewnątrz frazy nominalnej to zdanie względne (zdanie składowe podrzędne względne). Tradycja szkolna nazywa taki podrzędnik zdaniem podrzędnym przydawkowym. Zdanie takie uzgadnia się z centrum frazy nominalnej w zakresie liczby i rodzaju: II ZGODA chłopcu(poj), którego(poj) poznałeś, RZĄD chłopcu(mos), którego(mos) poznałeś, Porządek linearny z frazą zdaniową na końcu jest jedynym możliwym porządkiem. Fraza nominalna niższego rzędu + Fraza nominalna aktor (NOteatru lalkowegono) wielbiciel (NOMozartaNO) panu (NOdyrektorowiNO) miastem (NORzymNO) Podrzędnik frazy nominalnej o schemacie II to fraza nominalna o wartości dopełniacza: RZĄD aktor(dop) teatru lalkowego(dop) o wartościach przypadka (i, być może, liczby) identycznych z centrum: ZGODA panu(cel) dyrektorowi(cel) lub wreszcie o wartości mianownika: RZĄD miastem(mian) Rzym(mian) Podrzędniki dopełniaczowe nazywane są tradycyjnie przydawkami dopełniaczowymi, pozostałe przydawkami apozycyjnymi (w wyrażeniu wielbiciel Mozarta składnik dopełniaczowy można też uważać za dopełnienie). Szyk składników może być różny, z preferencją jednak dla pozycji końcowej podrzędnika. III Fraza nominalna niższego rzędu + Fraza przyimkowo-nominalna kolegami (PNz pracypn) kupowanie (PNprzez naspn) (PNdo WarszawyPN) ekspres Podrzędnik przyimkowo-nominalny nazywany jest w tradycji szkolnej przydawką przyimkową. Upraszczając nieco problem, uznamy, że przyimek i przypadek nie są rządzone. Szyk jest dowolny, ale z preferencją dla postpozycji podrzędnika. IV Fraza nominalna niższego rzędu + Fraza przymiotnikowa (PMmoichPM) przyjaciół gramatyką (PMhistorycznąPM) Podrzędnik przymiotny to tradycyjna przydawka przymiotna. Jest to bardzo częsty typ

strukturalny frazy nominalnej. Uzgodnienie dotyczy przypadka i liczby oraz rodzaju: moich przyjaciół: ZGODA przyjaciół(dop) moich(dop) ZGODA przyjaciół(poj) moich(poj) RZĄD przyjaciół(mos) moich(mos) Obydwa porządki linearne są wykorzystywane w polszczyźnie. Jest to opozycja, czyli różnica znacząca. Prepozycyjność podrzędnika wyraża treść 'Cecha przypadkowa', postpozycyjność treść 'Cecha gatunkowa': logiczna analiza analiza logiczna gdańska szafa szafa gdańska czerwcowe wydarzenia wydarzenia czerwcowe Nietrudno zauważyć, że fraza nominalna zawierać może różne podrzędniki równocześnie. Pokażmy przykład maksymalny: [1]nowe [2]najszybsze [3]połączenie [4]LOTu [5]z [6]Singapurem, [7]które [8]wybierają [9]przedsiębiorcy, Czytelnik może spróbować sporządzić drzewo składników bezpośrednich. Osobliwa jest struktura frazy nominalnej w realizacji niestandardowej, czyli z liczebnikiem typu PIĘĆ. Jak stwierdziliśmy na str. 88, za centrum takiej frazy uważamy formę liczebnikową. Forma ta wymaga frazy nominalnej, której narzuca wartość przypadka oraz liczby. Składnikowa fraza nominalna rządzi rodzajem liczebnika: RZĄD Pięciu(mos) facetów(mos) przyszło. Pięć(ż) dziewczyn(ż) czeka. Pięcioro(pl2) skrzypiec(pl2) grało. Od wartości przypadka formy liczebnikowej zależy mechanizm uzgodnienia. Formy mianownikowa i biernikowa rządzą dopełniaczem: RZĄD Pięciu(DOP) facetów(dop) przyszło. Takie własności mają również niektóre formy mianownikowe i biernikowe liczebników DWA, TRZY i CZTERY: RZĄD Trzech(mian;DOP) facetów(dop) przyszło. (ale: ZGODA Trzej(mian) faceci(mian) przyszli.) RZĄD Mamy dwoje(bier;dop) skrzypiec(dop). (ale: ZGODA Mamy dwie(bier) altówki(bier).) Pozostałe formy liczebników typu PiĘĆ oraz liczebników DWA, TRZY i CZTERY łączą się z frazą nominalną na zasadzie zgody przypadka: ZGODA Sześciu(dop) kobiet(dop) zabrakło. Dwóch kobiet zabrakło. 7

8 Pokonał go siedmioma(narz) punktami(narz). Pokonał go trzema punktami. Mówili coś o stu(miej) dolarach(miej). Mówili coś o czterech dolarach. 7. Fraza przymiotnikowa Fraza taka to konstrukcja równoważna formie nieprzysłówkowej przymiotnika (w tym tzw. zaimka przymiotnego, imiesłowu przymiotnikowego, liczebnika porządkowego itp.). Może być ona realizacją (lub jedną z realizacji) następujących jednostek składniowych: a. dopełnienia, b. okolicznika, a także składnikiem: c. frazy przyimkowo-przymiotnikowej lub d. frazy nominalnej. Oto przykłady: a. Ona jest głupia. b. Zaproszono go na katedrę już bardzo starego. c. Jan wygląda na dosyć zmęczonego. d. moich przyjaciół Realizacja standardowa zawierać może, oprócz centrum frazy przymiotnikowej niższego rzędu, podrzędniki kilku typów. I tu również nie opisujemy osobno członów wymaganych i członów luźnych. Istnieją leksemy przymiotnikowe o wymaganiach niepustych (np. SKŁONNY do czego?, ŻĄDNY czego?, PEWIEN że..., KUPUJĄCY co? od kogo?, BITY przez kogo?). Podaję niżej niektóre możliwe układy fraz wewnątrz frazy przymiotnikowej. I Fraza przymiotnikowa niższego rzędu + Fraza nominalna żądny (NOwielkich sukcesówno) pamiętających (NOdrugą wojnę światowąno) Przypadek frazy nominalnej jest rządzony, szyk składników z preferencją dla finalności podrzędnika. Podrzędnik to człon wymagany dopełnienie. II Fraza przymiotnikowa niższego rzędu + Fraza przyimkowo-nominalna skłonnym (PNdo irytacjipn) kupowana (PNprzez naspn) I tu mamy do czynienia z rządem przyimkowym. Pozycja końcowa podrzędnika jest preferowana. Podrzędnik to człon wymagany dopełnienie. III Fraza przymiotnikowa niższego rzędu + Fraza przysłówkowa

(PSdosyćPS) zmęczonego (PSbardzoPS) tania kupowana (PSbardzo taniops) kupowana (PSna kredytps) kupowana (PSbez zastanowieniaps) Ten układ jest prawdziwie produktywny. Podrzędniki tego typu to człony luźne. Tradycja szkolna nazywa je okolicznikami stopnia (miary). Nie są one uzgadniane przez nadrzędnik. Szyk jest dowolny, ale z preferencją dla prepozycji podrzędnika (dla realizacji przysłówkowej). Zauważmy, że dwa ostatnie przykłady zawierają podrzędnik będący wyrażeniem przyimkowym. Nie uważamy tych wyrażeń za frazy przyimkowo-nominalne (układ II), gdyż nie są one rządzone i swobodnie alternują z formą przysłówkową: RZĄD (przez kogo?) kupowana(<przez,bier>) przez nas BRAK UZGODNIENIA (jak?) kupowana na kredyt kupowana bez zastanowienia kupowana bardzo tanio 8. Fraza przysłówkowa Fraza taka to konstrukcja równoważna formie partykuło-przysłówka lub formie przysłówkowej przymiotnika. Nie będziemy opisywać realizacji niestandardowych frazy przysłówkowej (przyimkowo-nominalnej, nominalnej, zdaniowej). Fraza przysłówkowa to realizacja lub jedna z realizacji następujących jednostek składniowych: a. dopełnienia, b. okolicznika, bądź też składnik: c. frazy przymiotnikowej lub d. frazy przysłówkowej. Oto przykłady: a. Student zachował się niewłaściwie. b. Chłopcy biegli bardzo szybko. c. Jan wygląda na dosyć zmęczonego. d. Chłopcy biegli bardzo szybko. 9

10 Realizacja standardowa zawierać może, oprócz centrum frazy przysłówkowej niższego rzędu, podrzędniki dwóch typów. Oto możliwe układy: I Fraza przysłówkowa niższego rzędu + Fraza przyimkowo-nominalna gorzej (PNod reszty piłkarzypn) Uzgodnienie to rząd przyimkowy. Pozycja końcowa podrzędnika jest preferowana. Podrzędnik to człon wymagany dopełnienie. III Fraza przysłówkowa niższego rzędu + Fraza przysłówkowa (PSdosyćPS) dobrze tanio (PSwyjątkowoPS) tanio (PSbez przesadyps) tanio (PSna zachętęps) Ten układ jest produktywny. Podrzędniki przysłówkowe to człony luźne okoliczniki stopnia (miary). Nie są one uzgadniane przez nadrzędnik. Szyk jest dowolny, ale z preferencją dla prepozycji podrzędnika. Dwa ostatnie przykłady zawierają podrzędnik będący wyrażeniem przyimkowym. Nie uważamy tych wyrażeń za frazy przyimkowonominalne. 9. Fraza zdaniowa Fraza zdaniowa to zdanie podrzędne. Frazy takie stanowią konstrukcje egzocentryczne, czyli nieredukowalne. Postać frazy zdaniowej, przynajmniej między innymi, mają następujące składniki zdania pojedynczego: a. dopełnienie, b. okolicznik, c. podmiot (rzadko). Fraza zdaniowa może być również d. składnikiem frazy nominalnej. Oto przykłady: a. Matka zapytała, która jest godzina. Chłopak mówił dziewczynie, że ją kocha. b. Skoro wielu ludzi ginie w akcjach, oddział złożył broń. Oddział, chociaż wszystko szło dobrze, złożył broń. Oddział złożył broń, nie było bowiem dostaw broni. Kiedy przyszedł czas, oddział złożył broń. Oddział, co mnie dziwi, złożył broń. c. Zmartwiło nas, że wylecieli ze studiów. Czy adwokat ma rację, budziło wątpliwości. d. Daj to chłopcu, którego poznałeś. To, czego nie można zrozumieć, przeraża. Ze względu na strukturę wewnętrzną fraza zdaniowa jest albo konstrukcją o składniku

zdaniowym, albo zdaniem składowym podrzędnym określonego typu. Rozróżnimy kilka klas fraz zdaniowych: frazy zdaniowe spójnikowe zwykłe, frazy zdaniowe spójnikowe inkorporacyjne, frazy zdaniowe względne oraz frazy zdaniowe pytajnozależne. Frazy zdaniowe spójnikowe zwykłe składają się z formy leksemu spójnikowego podrzędnego oraz zdania składowego reszty: skoro wielu ludzi ginie w akcjach że ją kocha We frazie zdaniowej spójnikowej inkorporacyjnej spójnik (wyłącznie BOWIEM) jest zanurzony w zdanie składowe, mianowicie umieszczony po pierwszym składniku, który sam może być konstrukcją: dostaw bowiem nie było nie było bowiem dostaw broni dostaw broni nie było bowiem Frazy zdaniowe względne rozpoczynają się od składnika względnego. Składnik ten, w odróżnieniu od spójnika, należy do zdania będącego realizacją frazy zdaniowej jako jego podmiot, dopełnienie, okolicznik lub składnik tych jednostek. Forma tzw. zaimka względnego musi zajmować wewnątrz zdania względnego pozycję inicjalną; może ją poprzedzać co najwyżej przyimek: kiedy przyszedł czas (wewnątrz zdania Kiedy przyszedł czas, oddział złożył broń.) co mnie dziwi (wewnątrz zdania Oddział, co mnie dziwi, złożył broń.) którego poznałeś (wewnątrz zdania Daj to chłopcu, którego poznałeś.) w którego domu mieszkającą dziewczynę poznałeś Frazy zdaniowe pytajnozależne rozpoczynają się do składnika pytajnego. Podobnie jak składnik względny, składnik pytajny uważamy za składnik zdania będącego realizacją frazy zdaniowej. Ma on postać formy zaimka pytajnego, który może być co najwyżej poprzedzony przyimkiem, lub partykuły CZY. Fraza zdaniowa pytajnozależna to zdanie podrzędne równokształtne z pytaniem niezależnym: która jest godzina (w zdaniu Matka zapytała, która jest godzina.) Która jest godzina? czy adwokat ma rację (w zdaniu Czy adwokat ma rację, budziło wątpliwości.) Czy adwokat ma rację? W polszczyźnie, jak i w innych językach indoeuropejskich, zaimki względne i zaimki pytajne mają ten sam kształt. Aby właściwie rozpoznać frazę zdaniową pytajnozależną zaimkową, sprawdzamy, czy w ramach danego wypowiedzenia można ją zastąpić frazą partykułową. Jeśli to możliwe, badana fraza jest pytajnozależna; jeśli nie, mamy do 11

12 czynienia z frazą względną: (a) (b) Kiedy przyszedł czas, oddział złożył broń. *Czy przyszedł czas, oddział złożył broń. Nie pamiętam, kiedy przyszedł czas. Nie pamiętam, czy przyszedł czas. Przykład (a) zawiera frazę zdaniową względną, przykład (b) frazę zdaniową pytajnozależną. Pokażemy teraz, w jakich pozycjach składniowych występują poszczególne typy fraz zdaniowych. Dopełnieniami są frazy zdaniowe spójnikowe ze spójnikami ŻE (IŻ) oraz ŻEBY (ABY, AŻEBY, BY, IŻBY), a także frazy zdaniowe pytajnozależne. Typ frazy zdaniowej jest rządzony przez czasownik. Fraza typu ŻE jest wymagana na przykład przez takie czasowniki lub czasowniki niewłaściwe, jak DOWIEDZIEĆ SIĘ, MÓWIĆ, OŚWIADCZYĆ, ROZUMIEĆ, SĄDZIĆ, SZKODA, WIADOMO, WIEDZIEĆ, ZAPOMNIEĆ; fraza zdaniowa pytajnozależna przez leksemy takie, jak CIEKAWIĆ, DOWIEDZIEĆ SIĘ, PYTAĆ, WIADOMO, ZGADNĄĆ; fraza zdaniowa typu ŻEBY przez leksemy takie, jak CHCIEĆ, CZAS, KAZAĆ, MÓWIĆ, RADZIĆ, UWAŻAĆ, WĄTPIĆ. Zauważmy, że pewne leksemy mają wymaganie alternatywne np. DOWIEDZIEĆ SIĘ, WIADOMO, MÓWIĆ. Oto kilka przykładów: Dowiedzieliśmy się, że przyjedziecie w sierpniu. Jan mówił, iż rezygnuje z funkcji. Wiem, że nic nie wiem. Wiadomo było, że to wybuchnie. Zapomnij, że mnie znałeś. Dowiedzieliśmy się, kiedy przyjedziecie. Pytano, czy to jest prawda. Czas, by problem został rozwiązany. Jan mówił, żebyśmy to zrobili. Okoliczniki to frazy zdaniowe spójnikowe lub względne. Jak pamiętamy, okolicznik to człon luźny, czyli nie wymagany przez nadrzędnik. Jako okoliczniki funkcjonują między innymi frazy zdaniowe z następującymi spójnikami: BOWIEM, CHOCIAŻ, GDYBY, DOPÓKI, JEŚLI, PONIEWAŻ, ZANIM. Pozycję okolicznika zajmują frazy względne z zaimkami GDZIE, KIEDY, JAK itp., a także z zaimkiem CO. Oto przykłady: Waldemar nie śpieszy się, trzeba bowiem mieć pewność. Chociaż padało, rolnicy wyszli w pole. Ona, zanim się rozwiodą, wyciśnie z niego wszystko. Stanął, gdzie było wolne miejsce. Kiedy wybuchła wojna, program pomocy zawieszono do odwołania. Mozart zorkiestrował ten drobiazg, czym przyczynił się do wielkiego sukcesu

klarnecisty. Niektóre czasowniki wymagają podmiotu o postaci frazy zdaniowej określonego typu. Czasowniki te to na przykład CIESZYĆ, KUSIĆ, OKAZAĆ SIĘ, ŚNIĆ SIĘ, ZASTANAWIAĆ. Oto przykłady: ŻE Cieszy mnie, że wyszedł z pudła. Cieszy mnie jego wyjście z pudła. ŻEBY Kusiło go, żeby obciążyć winą żonę. Coś go kusiło. PZ Zastanawia, kogo chcą zaproponować na sołtysa. Ich propozycja zastanawia. Podmiot lub dopełnienie będące frazę zdaniową względną warto uważać za szczególną realizację frazy nominalnej: Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada. Jan sam w nie wpada. Kup, co chciałeś kupić. Kup tego opla. Możemy więc sformułować następujące stwierdzenie: f r a z a z d a n i o w a w z g l ę d n a n i e j e s t n i g d y w y m a g a n a. Składnikiem frazy nominalnej są frazy zdaniowe względne z zaimkiem CO, KTO, KTÓRY: To, czego nie można zrozumieć, przeraża. Zaprosili do prezydium tego, kto przyniósł pół litra. Kurs gramatyki opisowej, do którego wynajęto fachowców z MIT, zakończył się miłą imprezą towarzyską. We frazach takich forma zaimka względnego uzgodniona jest w zakresie liczby (zgoda) i rodzaju (rząd) z centrum całej frazy nominalnej (por. str. 100). Uzgodnienie takie możemy nazwać uzgodnieniem zewnętrznym. Natomiast wartość przypadka jest uzgadniana wewnątrz frazy zdaniowej: chłopiec, który(mian) przyszedł (MIAN),... chłopiec, którego(dop) matka(dop) przyszła,... chłopiec, ku(cel) któremu(cel) skierowano te zarzuty,... chłopiec, którego(bier) poznałeś(bier),... chłopiec, o(miej) którym(miej) mi opowiadała,... 13

14 ZAPAMIĘTAJ! Fraza składnik zdania pojedynczego. Frazami są: człon finitywny, człony wymagane, człony luźne. Frazy to różnież składniki innych fraz. Fraza ma strukturę hierarchiczną. Ze względu na typ struktury rozróżnimy frazy złożone i frazy pojedyncze. Istnieją frazy egzocentryczne, czyli nieredukowalne (egzocentryczne są wszystkie frazy przyimkowe i frazy zdaniowe). Fraza nie będąca konstrukcją to fraza elementarna. Szczegółowe typy fraz: werbalna, przyimkowo-nominalna, przyimkowoprzymiotnikowa, nominalna, przymiotnikowa, przysłówkowa, zdaniowa. Fraza werbalna konstrukcja równoważna formie czasownika lub czasownika niewłaściwego. Fraza werbalna to realizacja członu finitywnego, dopełnienia, jak również okolicznika. Może ona zawierać, jako własne składniki, dopełnienia lub okoliczniki. Frazy przyimkowe zbudowane są z przyimka i frazy nominalnej lub frazy przymiotnikowej. Są one realizacjami dopełnień i członów luźnych. Fraza nominalna to konstrukcja równoważna formie rzeczownika. Może być ona realizacją podmiotu, dopełnienia lub okolicznika, a także składnikiem frazy przyimkowonominalnej lub frazy nominalnej. Jej ewentualne składniki to: fraza zdaniowa, fraza nominalna, fraza przyimkowo-nominalna, fraza przymiotnikowa. Fraza przymiotnikowa jest równoważna formie przymiotnikowej. To standardowa postać przydawki, a więc składnik frazy nominalnej. Typowy składnik takiej frazy to okolicznik stopnia o postaci frazy przysłówkowej. Fraza przysłówkowa to konstrukcja równoważna formie partykuło-przysłówka lub formie przysłówkowej przymiotnika. To standardowa postać okolicznika lub składnik frazy przymiotnikowej lub przysłówkowej. Fraza zdaniowa to zdanie składowe podrzędne.