Odnawialne źródła energii nowym wyzwaniem dla obszarów wiejskich w Polsce

Odnawialne źródła energii nowym wyzwaniem dla obszarów wiejskich w Polsce

Odnawialne źródła energii nowym wyzwaniem dla obszarów wiejskich w Polsce Opole 22-23 października 2009 roku

Publikacja współfinansowana z dotacji Komisji Europejskiej, Dyrekcji Generalnej ds. Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich w ramach działania pt. Informowanie o zreformowanej WPR - konferencja na temat: odnawialne źródła energii nowym wyzwaniem dla obszarów wiejskich w Polsce. Artykuły prezentowane w niniejszej publikacji wyrażają wyłącznie poglądy autorów i nie mogą być utożsamiane z oficjalnym stanowiskiem Komisji Europejskiej. Wydawca: Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA ul. Wspólna 30, 00-930 Warszawa tel. 022 623 19 01, fax. 022 623 19 09 fapa@fapa.org.pl, www.fapa.org.pl Realizacja projektu wydawniczego: Barbara Kucharska, Centrum Informacji i Dokumentacji/FAPA Autorzy zdjęć: zdjęcia wewnątrz publikacji wg opisów, okładka str.1 B.Kucharska, okładka str. 4 A.Korycińska. Skład i druk: Zakład Poligraficzo Usługowo Handlowy J. Skrajnowski 11-300 Biskupiec, ul. Krótka 1 tel. /fax +48 89 715 30 74 e-mail: skrajnowski@interia.pl ISBN 978-83-62282-00-5

Wstęp Ryszard Pazura, Dyrektor Fundacji Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA 5 Rozdział I Produkcja biomasy pochodzenia rolniczego do celów energetycznych Stan rozwoju sektora bioenergii Agnieszka Korycińska, Sekcja Analiz Ekonomicznych Polityki Rolnej SAEPR/FAPA Potencjał biomasy do produkcji biogazu rolniczego w Polsce Kazimierz Żmuda, Zastępca Dyrektora Departamentu Rynków Rolnych, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Rolnicze zagospodarowanie odpadu pofermentacyjnego z biogazowni rolniczej ograniczenia i skutki prof. dr hab. Witold Grzebisz, dr Katarzyna Przygocka-Cyna, mgr inż. Remigiusz Łukowiak, Katedra Chemii Rolnej, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Produkcja biomasy a GMO Adam Koryzna, Prezes Zarządu Stowarzyszenia Koalicja Na Rzecz Nowoczesnego Rolnictwa 6 17 21 29 Rozdział II Szanse rozwoju produkcji biogazu rolniczego w Polsce Uwarunkowania prawne i ekonomiczne produkcji biogazu rolniczego w Polsce Anna Oniszk-Popławska, Instytut Energetyki Odnawialnej (EC BREC IEO) Biogazownia rolnicza odnawialnym źródłem energii - Lech Ciurzyński, BIA Consultor Odnawialne źródła energii (OZE) a obecna i przyszła Wspólna Polityka Rolna Jakie konsekwencje dla rolnictwa? Wanda Chmielewska-Gill, Sekcja Analiz Ekonomicznych Polityki Rolnej SAEPR/FAPA Możliwości dofinansowania inwestycji z zakresu produkcji biogazu rolniczego z PROW na lata 2007-2013 - Zofia Krzyżanowska, Radca Generalny, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Doświadczenia producentów rolnych w produkcji biogazu rolniczego Władysław Butor, 34 39 43 48 50 Prezes Zarządu BIO-BUT Sp. z o.o. Rozdział III Produkcja biogazu rolniczego w Niemczech i w Czechach Funkcjonowanie sektora biogazu rolniczego w Niemczech inż. Manfred Gegner, Fachverband Biogas e.v. Biogazownie rolnicze w Czechach Ludwik Latocha, Główny konsultant ds. biogazowni, PGEE Wnioski z konferencji Odnawialne źródła energii nowym wyzwaniem dla obszarów wiejskich w Polsce Mariusz Olejnik, Prezes Zarządu, Związek Pracodawców Dzierżawców i Właścicieli Rolnych w Opolu 52 60 64

Wstęp Podejmując inicjatywę Komisji Europejskiej w zakresie wsparcia działań informacyjnych odnoszących się do Wspólnej Polityki Rolnej, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA zajęła się problematyką związaną z przyszłością sektora odnawialnych źródeł energii, a w szczególności biogazu rolniczego oraz jego znaczenia dla rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. W ramach otrzymanej dotacji, FAPA zrealizowała konferencję pt. Odnawialne źródła energii nowym wyzwaniem dla obszarów wiejskich w Polsce, której towarzyszył wyjazd studyjny do biogazowni rolniczych funkcjonujących w Czechach. Głównym celem realizowanego projektu było poinformowanie społeczeństwa o kwestiach dotyczących zreformowanej polityki rolnej, w szczególności o polityce rozwoju obszarów wiejskich w zakresie realizacji nowych wyzwań związanych ze zmianą klimatu i energią odnawialną. Upowszechnianie i pogłębianie wiedzy mieszkańców obszarów wiejskich jest konieczne do szerokiego ich włączenia w proces wdrażania nowych priorytetów Wspólnej Polityki Rolnej w Polsce. Wybór tematu projektu nie wynikał jedynie z powodu traktowania odnawialnych źródeł energii jako nowego priorytetu Wspólnej Polityki Rolnej. Ze względu na znaczące zasoby biomasy rolniczej produkowanej w Polsce, bioenergia powinna być traktowana również jako kluczowy wkład w realizację celów określonych w Pakiecie klimatyczno-energetycznym. Wiadomo, iż wykorzystanie potencjału biomasy rolnej w znaczącym stopniu wpływać będzie na gospodarkę rolną, stąd stanowić powinno również istotny element tejże polityki. Obecny, dość niewielki stan wykorzystania istniejących zasobów odnawialnych i jasno sprecyzowane cele wskaźnikowe na rok 2020 sprawiają, że należy zastanowić się nad racjonalnym wykorzystaniem bogactwa biomasy. Należy oszacować potencjale korzyści oraz możliwe negatywne skutki związane z zagospodarowaniem tych zasobów. Za jeden z najbardziej przyszłościowych kierunków energetycznego wykorzystania zasobów biomasy uznaje się produkcję biogazu rolniczego. Czy w związku z tym, produkcja biogazu z biomasy rolniczej może stać się ważnym w Polsce źródłem energii odnawialnej? Już dziś wskazuje się na istotne zalety biogazowi rolniczych. W najnowszej dyrektywie unijnej dotyczącej odnawialnych źródeł energii 1 podkreślono, że wykorzystanie surowców rolnych, takich jak nawóz pochodzenia zwierzęcego czy mokry obornik oraz innych odpadów zwierzęcych i organicznych do wytwarzania biogazu dzięki wysokiemu potencjałowi oszczędności w emisji gazów cieplarnianych daje znaczne korzyści dla środowiska zarówno przy wytwarzaniu energii ciepła i elektrycznej, jak i stosowaniu jako biopaliwo. Instalacje na biogaz dzięki zdecentralizowanemu charakterowi i regionalnej strukturze inwestycyjnej mogą wnieść znaczący wkład w zrównoważony rozwój obszarów wiejskich i stwarzać nowe perspektywy zarobku dla rolników. Doskonałym odwzorowaniem unijnego podejścia na poziomie krajowym jest, przygotowany przy udziale Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, program wsparcia dla biogazowni rolniczych Innowacyjna Energetyka. Rolnictwo Energetyczne. Czy jego realizacja przyczyni się do tego, że biogaz stanie się głównym rodzajem bioenergii produkowanym z biomasy rolniczej w Polsce? W konkluzjach zrealizowanego projektu potwierdzono m.in., że ze względu na swój potencjał polskie rolnictwo będzie odgrywać istotną rolę w realizacji celów dotyczących odnawialnych źródeł energii na rok 2020 (15%). Ze względu jednak na to, że potencjał ten jest obecnie wykorzystany w niewielkim stopniu, wskazano konieczność podjęcia zdecydowanych działań zwiększających stopień energetycznego wykorzystania biomasy rolniczej. Wielokrotnie podkreślano również, że rola rolnictwa w rozwoju energetyki odnawialnej w Polsce nie musi ograniczać się jedynie do produkcji biomasy energetycznej. Rolnicy powinni również uczestniczyć w procesie jej przetwórstwa. Zaproponowano zatem, by inwestycje rolników czy grup producentów rolnych w biogazownie rolnicze w Polsce były podejmowane we współpracy z potencjalnymi partnerami, tj. gminami, dostawcami technologii czy podmiotami przetwórstwa rolnego. W niniejszej publikacji prezentujemy Państwu materiał podsumowujący realizację projektu, przedstawiony przez prelegentów podczas konferencji oraz uzyskany podczas wyjazdu studyjnego. Mam nadzieję, że szeroki zakres poruszanej problematyki dotyczącej produkcji biogazu rolniczego pozwoli Państwu dostrzec korzyści związane z rozwojem tej dziedziny energii odnawialnej, a zaproponowane rozwiązania ułatwią realizację priorytetu energii odnawialnej na obszarach wiejskich w Polsce. Ryszard Pazura, Dyrektor Fundacji Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA 1 Punkt 12 Preambuły. 5

6 Rozdział I Produkcja biomasy pochodzenia rolniczego do celów energetycznych Agnieszka Korycińska, Sekcja Analiz Ekonomicznych Polityki Rolnej SAEPR/FAPA Wstęp Stan rozwoju sektora bioenergii Biomasa jest głównym i jak dotąd jedynie w części wykorzystanym nośnikiem energii odnawialnej. W opracowaniu omówiono jej rodzaje i przedstawiono sposoby konwersji biomasy na różne rodzaje bioenergii, w tym szczególną uwagę zwrócono na biomasę pochodzenia rolniczego i jej krajowy potencjał. Zaprezentowano również unijną i krajową politykę w zakresie energii odnawialnej oraz przedstawiono obecny stan realizacji założonych celów wskaźnikowych, ze wskazaniem roli biomasy w ich osiąganiu. Opracowanie zawiera również ocenę stanu rozwoju sektora bioenergii, opartego na gazowej biomasie pochodzenia rolniczego (tj. biogazie). Biomasa formy, potencjał i wykorzystanie do celów energetycznych Zgodnie z dyrektywą 2001/77/WE 2 za biomasę uznaje się ulegające biodegradacji frakcje produktów pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, odpady i pozostałości z produkcji rolnej i leśnej, a także odpady przemysłowe i komunalne, które służą jako substrat do produkcji paliw stałych, ciekłych i gazowych. Biomasa jest największym 3 nośnikiem pierwotnej energii 4 odnawialnej. Poddana procesowi konwersji (spalania, fermentacji, gazyfikacji czy estryfikacji) stanowi ważne źródło energii pierwotnej trzech sektorów przemysłu: ciepłownictwa i chłodnictwa, elektroenergetyki oraz transportu. Wybór technologii konwersji biomasy, a w konsekwencji również końcowy produkt energetyczny (energia cieplna, elektryczna, paliwa płynne) zależą głównie od pierwotnej postaci biomasy 5. Jej postać może być: 1. Stała zalicza się do niej biomasę leśną (drewno i odpady z jego przeróbki), biomasę rolniczą (słoma, rośliny energetyczne) oraz biomasę odpadową (niektóre organiczne odpady komunalne i przemysłowe). Najczęściej poddawana jest procesowi spalania w celu uzyskania energii cieplnej. 2. Płynna głównie biomasa rolnicza (np. olej roślinny, tłuszcze zwierzęce) przetworzona na biokomponenty, tj. ester i alkohol etylowy, która może być stosowana jako biopaliwa samoistne (np. B100), a po dodaniu do konwencjonalnych paliw płynnych tworzy biopaliwa ciekłe I generacji (np. B20-biodiesel, E85-bioetanol). 3. Gazowa biogaz, który powstaje w procesie beztlenowej fermentacji związków organicznych, głównie biomasy odpadowej (na składowiskach odpadów organicznych, przy oczyszczalniach ścieków, w instalacjach do przerobu odpadów zwierzęcych), a także biomasy rolniczej (w biogazowniach rolniczych). Może być wykorzystany do produkcji energii cieplnej i elektrycznej oraz jako biopaliwo II generacji. Z większości dotychczasowych ocen potencjału biomasy wynika, że spośród różnych rodzajów biomasy, to właśnie w rolniczej tkwi największy potencjał energetyczny 6. Ze względu na różny stopień przetworzenia, jej zasoby można podzielić na: 1. Pierwotne: rośliny energetyczne jednoroczne (zboża, rzepak, słonecznik, buraki cukrowe i pastewne, ziemniaki); rośliny energetyczne wieloletnie (wierzba, topola, miskant) a zatem 2 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/77/WE z 27 września 2001 r. w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej wytwarzanej ze źródeł odnawialnych. 3 Udział biomasy w strukturze produkcji pierwotnej energii odnawialnej wynosi w UE-27 ponad 66% (dane EurObserver za 2006 r.), a w Polsce przekracza 95% (dane IEO EC BREC za 2005 r.). 4 Energia pierwotna (według definicji GUS) energia zawarta w pierwotnych nośnikach energii, pozyskiwanych bezpośrednio z zasobów naturalnych odnawialnych i nieodnawialnych. 5 Szczegółowe informacje na temat procesów konwersji biomasy rolniczej i rożnych końcowych produktów energetycznych przedstawiono w Tab. 1. 6 Szerzej na ten temat w dalszej części opracowania.

Rozdział I Produkcja biomasy pochodzenia rolniczego do celów energetycznych rośliny uprawiane w celu uzyskania biomasy; biomasa powstała w procesie produkcji rolnej, ale nie mająca wpływu na poziom produkcji żywności (np. słoma zbożowa i rzepakowa) oraz nadwyżki biomasy z trwałych użytków zielonych niezagospodarowane przez produkcję zwierzęcą. 2. Wtórne: tj. odpady i pozostałości z produkcji rolnej i przetwórstwa rolno-spożywczego: płynne i stałe odchody zwierzęce (gnojowica, gnojówka, obornik); pozostałości organiczne z przemysłu rolno-spożywczego (np. gliceryna, wywar gorzelniany, odpady poubojowe, ścieki mleczarskie itp.). Poszczególne źródła biomasy rolniczej i sposoby ich przetworzenia na odpowiednie rodzaje bioenergii przedstawiono w Tab. 1. Tab. 1. Źródła i rodzaje bioenergii pochodzącej z biomasy rolniczej Źródło biomasy rolniczej Biopaliwa transportowe Rodzaj bioenergii Odnawialna energia elektryczna Odnawialna energia cieplna Gaz (biogaz) Surowce rolne jednoroczne bioetanol, biodiesel, biogaz biogaz, spalanie biomasy stałej (ziarno) biogaz, spalanie biomasy stałej (ziarno) biogaz Pozostałości i odpady z produkcji rolnej biodiesel, bioetanol, biogaz (II generacja) biogaz, spalanie biomasy stałej (słoma) biogaz, spalanie biomasy stałej (słoma) biogaz Rośliny energetyczne wieloletnie bioetanol (II generacja), BTL (biomas to liquid), biogaz biogaz, spalanie biomasy stałej (pelety, zrębki drzewne) biogaz, spalanie biomasy stałej (pelety, zrębki drzewne) biogaz Źródło: opracowanie na podstawie danych OECD, 2009. Pomimo jednoznacznego stanowiska co do znaczenia potencjału biomasy pochodzącej z rolnictwa w rozwoju bioenergii, w dalszym ciągu występują pewne rozbieżności szacunków tego potencjału. Wynika to po części z faktu dość znacznego zróżnicowania jego źródeł. Poza tym, różnice w szacunkach są również wynikiem przyjętego podejścia. Szacować można bowiem zarówno potencjał teoretyczny biomasy (zakładający brak jakichkolwiek ograniczeń związanych z jego wykorzystaniem), techniczny (uwzględniający ograniczenia technologiczne i techniczne), jak i ekonomiczny (uwzględniający również uwarunkowania ekonomiczne) oraz rynkowy (praktyczny). Według szacunków Instytutu Energetyki Odnawialnej (IEO) EC BREC 7, realny potencjał ekonomiczny Polski w zakresie źródeł odnawialnych wynosi 1160 PJ (Tab. 2.), co stanowi 44% zapotrzebowania na energię finalną z 2005 r. Biorąc jednak pod uwagę praktyczne możliwości wykorzystania tego potencjału, IEO EC BREC szacuje, że w roku 2020 będziemy mogli osiągnąć poziom produkcji OZE w wysokości 697 PJ. Oznaczać to będzie uzyskanie 21,6% udziału OZE w zużyciu energii finalnej w Polsce w roku 2020 (2006 r. 7,7%). Dzięki temu, wykorzystanie potencjału OZE w Polsce zwiększy się z obecnych 17% do ponad 60%, a potencjału biomasy z 32% do 89%. Szczegółowe wyniki ekspertyzy IEO EC BREC, z podziałem na poszczególne rodzaje OZE, przedstawiono w Tab. 2. 7 Badania IEO na zlecenie Ministerstwa Gospodarki w 2007 r. na potrzeby negocjacji przez Polskę Pakietu klimatycznoenergetycznego UE. 7

Rozdział I Produkcja biomasy pochodzenia rolniczego do celów energetycznych Tab.2. Realny potencjał ekonomiczny 8 (RPE) odnawialnych zasobów energii, stan jego wykorzystania w 2005 r. i prognoza wykorzystania na rok 2020. Rodzaje odnawialnych zasobów energii Realny potencjał ekonomiczny (RPE) energia końcowa Stan wykorzystania RPE w 2005 r. Prognoza wykorzystania RPE w 2020 r. [TJ] [TJ] [%] [TJ] [%] Energetyka słoneczna 83 312 150 0,1 19 422 23,3 Energia geotermalna 12 367 1 535 12,4 12 217 98,8 Bi o m a s a, w tym: 600 168 192 097 32,0 533 117 88,8 odpady stałe suche 9 165 931 160 976 97,0 149 337 90,0 biogaz (odpady organiczne mokre) 10 123 066 2 613 2,1 72 609 59,0 drewno opałowe (lasy) 11 24 452 24 452 100,0 24 452 100,0 uprawy energetyczne*, w tym: 286 719 4 056 1,4 286 719 100,0 celulozowe 145 600 0 0,0 145 600 100,0 cukrowo-skrobiowe-bioetanol 21 501 2 558 11,9 21 501 100,0 rzepak-biodiesel 37 980 1 498 3,9 37 980 100,0 kiszonki z kukurydzy biogaz 12 81 638 0 0,0 81 638 100,0 Energetyka wodna 17 974 7 351 40,9 11 144 62,0 Energetyka wiatrowa 444 648 922 0,2 119 913 27,0 Razem 1 158 469 202 055 17,0 695 814 60,1 *Przyjęto, że potencjał ekonomiczny uwzględnia zachowanie bezpieczeństwa żywnościowego kraju. Źródło: Instytut Energetyki Odnawialnej EC BREC. 9101112 Ze wszystkich zasobów odnawialnych największy potencjał ekonomiczny ma biomasa, stanowiąc ponad połowę całkowitego potencjału OZE w Polsce. I choć źródła biomasowe są już obecnie w pewnym stopniu (32%) wykorzystane, to ograniczenie dalszych możliwości rozwoju dotyczy jedynie odpadów stałych i zasobów drewna energetycznego z lasów. Przedstawione w Tab. 2. dane potwierdzają zatem, że potencjał wzrostu biomasy leży głównie w biomasie rolniczej. Wśród jej nośników największy potencjał wzrostu tkwi w roślinach energetycznych. Przewiduje się, że w roku 2020 wykorzystanie potencjału upraw energetycznych wzrośnie do 287 PJ. W rezultacie nastąpi całkowite zagospodarowanie realnego potencjału ekonomicznego tych roślin. W przypadku biogazu powstałego z odpadów organicznych, zakłada się wzrost wykorzystania istniejącego potencjału z 2% do 59% (72 PJ) do roku 2020. 8 W szacunkach IEO EC BREC przyjęto, że przez realny potencjał ekonomiczny energii należy rozumieć ilość energii jaką w ciągu roku można pozyskać z krajowych zasobów za pomocą najlepszych technologii przetwarzania energii ze źródeł odnawialnych w jej końcowe nośniki, ale z uwzględnieniem ograniczeń przestrzennych, środowiskowych i ekonomicznych. 9 Odpady stałe ze wszystkich przemysłów przetwórczych, w tym z przemysłu zbożowego, paszowego i z produkcji rolnej (słoma i resztki pożniwne). 10 Odpady organiczne z przetwórstwa rolno-spożywczego (tłuszczowego, ziemniaczanego, cukrowniczego, mięsnego, owocowo-warzywnego, spirytusowego i piwowarskiego), przemysłu biopaliwowego. Prognoza nie przewiduje istotnego wzrostu potencjału biogazu z osadów ściekowych i wysypisk. 11 Uwzględniono aspekty zrównoważonej gospodarki leśnej. 12 Potencjał biogazu rolniczego oparty jest na kiszonkach roślin zielonych. 8

Rozdział I Produkcja biomasy pochodzenia rolniczego do celów energetycznych 2. Unijna i krajowa polityka w zakresie energii odnawialnej Powszechnie wiadomo, że sam fakt istnienia potencjału biomasy nie przesądza o rozwoju sektora energii odnawialnej. To, czy i w jaki sposób zostanie ona wykorzystana do celów energetycznych, uzależnione jest od wielu czynników: sytuacji rynkowej, zachęt ekonomicznych 13 czy rozwoju technologii produkcji energii odnawialnej. Powyższe czynniki składają się na unijną politykę w zakresie OZE i będą determinować rolę oraz znaczenie biomasy w przyszłym energy mix, koniecznym do osiągnięcia 20% celu OZE w roku 2020 14. 2.1. Cele dla energii odnawialnej polityka unijna i jej realizacja Rozwój sektora energii odnawialnej w Unii Europejskiej regulowany jest poprzez nakładanie obowiązku osiągania ustalonych wskaźników udziału energii ze źródeł odnawialnych w ogólnym zużyciu tej energii. W trzech najważniejszych aktach prawnych (Biała Księga, dyrektywa 2001/77/WE 15 i 2003/30/ WE 16 ) ustanowiono cele indykatywne na rok 2010, w odniesieniu do wszystkich państw członkowskich i wprowadzono wymóg podjęcia działań w celu ich wypełnienia. Wielkości docelowe na rok 2010 stanowią: 12% udział energii odnawialnej w całości produkowanej energii: 21% udział energii odnawialnej w sektorze energii elektrycznej: 5,75% udział energii odnawialnej w sektorze transportu. Już w Białej Księdze założono, że z biomasy powinno w przyszłości pochodzić 2/3 energii odnawialnej. Skupieniu uwagi krajów członkowskich na rozwoju i wykorzystaniu zasobów biomasy w Europie miało również służyć przyjęcie w 2005 r. Planu działania w sprawie biomasy 17. Polityka rozwoju rynku OZE, oparta na celach wskaźnikowych i zwolnieniach podatkowych, okazała się jednak mało skuteczna. W sprawozdaniu Komisji Europejskiej, opublikowanym w 2007 r. oraz w Mapie drogowej na rzecz energii odnawialnej 18 podkreślono, że postępy czynione przez państwa członkowskie są na tyle niewielkie, że najprawdopodobniej UE nie osiągnie celu ustanowionego na rok 2010. Przewidywania te, pomimo znacznego przyspieszenia tempa rozwoju sektora po roku 2007, potwierdzone zostały w najnowszym sprawozdaniu Komisji 19 z 2009 r. Szacuje się w nim, że: udział energii odnawialnej w sektorze energii elektrycznej wyniesie co najwyżej 19% (w 2006 r. wyniósł 15,4%): w sektorze transportu 5% (2007 r. 2,6%). W rezultacie wątpliwa stała się również realizacja celu OZE w całości produkowanej w UE energii. W 2005 r. poziom energii odnawialnej w bilansie energii finalnej wyniósł 8,5%. Jak dotąd, w sektorze energii elektrycznej, w największym stopniu wykorzystano energetykę wiatrową i biomasę stałą. Z kolei w sektorze transportu wprowadzono trzy rodzaje biopaliw: biodiesel (75% paliw odnawialnych), bioetanol (15%) i czysty olej roślinny (10%). Pomimo tego, według danych EurObserv er z 2007 r. (Rys. 1.), na potrzeby energetyczne UE-27 (zużycie energii pierwotnej) wykorzystano zaledwie 87 Mtoe biomasy, czyli niecałe 60% z planowanego na 2010 r. zużycia. Wkład biomasy w produkcję zielonej energii w UE wyniósł do tej pory 17,2% (2005 r.). 13 Koszty wytwarzania energii odnawialnej są, ogólnie rzec biorąc, wyższe od kosztów energii z paliw kopalnych. 14 Więcej informacji na temat unijnych celów można znaleźć w dalszej części opracowania. 15 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/77/WE z 27 września 2001 r. w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej wytwarzanej ze źródeł odnawialnych ważna do 2012 r. 16 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/30/WE z 8 maja 2003 r. w sprawie wspierania użycia w transporcie biopaliw lub innych paliw odnawialnych ważna do 2012 r. 17 Komunikat Komisji Plan działania w sprawie biomasy z 7 grudnia 2005 r., COM(2005)628. 18 Komunikat Komisji,,Mapa Drogowa Energii Odnawialnej z 10 stycznia 2007 r., COM(2006) 848. 19 Sprawozdanie na temat postępów w dziedzinie energii odnawialnej: sprawozdanie Komisji zgodnie z art. 3 dyrektywy 2001/77/WE, art. 4 ust. 2 dyrektywy 2003/30/WE oraz w sprawie realizacji unijnego planu działania w sprawie biomasy, COM(2009) 192, 24 kwietnia 2009 r. 9

Rozdział I Produkcja biomasy pochodzenia rolniczego do celów energetycznych Rys. 1. Produkcja energii pierwotnej z poszczególnych źródeł biomasy w 2007 r. (Mtoe) Odpady komunalne 6,1 Biopaliwa 8,1 Biogaz 6,0 Biomasa stała 66,4 Źrodło: EurObserv er W takiej sytuacji Komisja zaproponowała nowe, bardziej rygorystyczne ramy, umożliwiające przyspieszenie rozwoju w dziedzinie energii odnawialnej oraz zróżnicowane między krajami zobowiązania prawne, dotyczące celów na rok 2020. Założono stopniowe zwiększenie udziału energii ze źródeł odnawialnych w bilansie energii finalnej, aby osiągnąć wskaźnik na poziomie unijnym w wysokości co najmniej 20%. Jednocześnie zaproponowano stworzenie oddzielnego wskaźnika dla paliw transportowych na poziomie 10%. Powyższe cele w zakresie OZE zostały zawarte w Pakiecie klimatyczno-energetycznym 20, którego ostateczny kształt uzgodniono w grudniu 2008 r. Tym samym uczyniono z energii odnawialnej podstawę poprawy bezpieczeństwa energetycznego w UE oraz narzędzie redukcji emisji gazów cieplarnianych. Z szacunków Komisji wynika, że osiągnięcie 20-procentowego udziału OZE w 2020 r. wymagać będzie około 33-procentowego udziału energii odnawialnej w sektorze energii elektrycznej. Mając przy tym na uwadze oddzielny cel dla sektora transportu, przewiduje się coraz większe zapotrzebowanie na biomasę, w tym również powiększenie powierzchni uprawy roślin energetycznych (Rys. 2.). Zgodnie z prognozami Europejskiej Agencji Środowiska (EEA) i szacunkami Komisji Europejskiej, możliwy do wykorzystania w celach energetycznych w 2020 r. potencjał biomasy wynosił będzie około 230 Mtoe. Zagospodarowanie tego zasobu sprawi, że biomasa w 2/3 przyczyni się do realizacji 20% celu OZE na rok 2020. Jej zużycie będzie zatem musiało zwiększyć się co najmniej 3-krotnie 21. 20 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych, zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE. 21 http://ec.europa.eu/agriculture/bioenergy/index_en.htm 10

Rozdział I Produkcja biomasy pochodzenia rolniczego do celów energetycznych Rys. 2. Prognozowane zapotrzebowanie na biomasę pochodzenia rolniczego do produkcji bioenergii w UE 22 do roku 2030 (niemające niekorzystnego wpływu na środowisko). Źródło: European Environment Agency, How much bioenergy can Europe produce without harming the environment?, EEA Report No 7/2006. 2.2 Cele dla energii odnawialnej polityka krajowa i jej realizacja Na tle unijnym Polska jest jednym z krajów najbardziej zasobnych w biomasę. Pierwszym czynnikiem stymulującym rozwój energetyki odnawialnej była realizacja zobowiązań międzynarodowych, wynikających z Protokółu z Kioto, w ramach których Polska zobowiązała się do 6-procentowej redukcji gazów cieplarnianych w latach 2008-2012, w stosunku do roku 1989. Główną krajową wykładnię w zakresie rozwoju rynku OZE stanowi ustawa Prawo energetyczne z 1997 r. oraz towarzyszące jej akty wykonawcze. Z kolei jednym z pierwszych dokumentów planistycznych, w którym zawarto prognozy rozwoju sektora energetyki odnawialnej w Polsce była Strategia rozwoju energetyki odnawialnej, przyjęta w 2001 r. Natomiast przyszłość biopaliw transportowych zawarto w Ustawie o biokomponentach stosowanych w paliwach ciekłych i biopaliwach ciekłych z 2003 r. Przystąpienie Polski do UE wymusiło dostosowanie krajowej polityki energetycznej do kierunków polityki unijnej. W związku z tym, w 2005 r. znowelizowano ustawę Prawo energetyczne, wprowadzając jednocześnie dwa podstawowe mechanizmy wsparcia energetyki w Polsce: obowiązek zakupu określonej ilości energii pochodzącej z OZE, w całości wytworzonej energii elektrycznej oraz system świadectw pochodzenia (tzw. zielone certyfikaty) 23. Ustawa wprowadziła również obowiązek przedstawiania długoterminowych programów rozwoju energetyki odnawialnej, zgodnie z którym w 2005 r. przyjęto Politykę energetyczną Polski do roku 2025 24. Wraz z przygotowaniem w 2006 r. nowej Ustawy o biokomponentach i biopaliwach ciekłych, dostosowano również do unijnego prawa przepisy regulujące rozwój tego rynku w Polsce 25. Obowiązujące obecnie przepisy prawa, dotyczące rozwoju OZE, ustanawiają następujące wielkości docelowe na rok 2010: 22 Brak danych dla krajów: Luksemburg, Cypr i Malta. 23 W większości krajów stosuje się system taryf gwarantowanych. Zostały one uznane za najlepsze narzędzie promocji odnawialnej energii elektrycznej. 24 9 listopada 2009 r. Rada Ministrów przyjęła dokument Polityka energetyczna Polski do roku 2030. 25 Ustawa wdraża postanowienia dyrektywy 2003/30/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 8 maja 2003 r., w sprawie wspierania użycia w transporcie biopaliw lub innych paliw odnawialnych. 11

Rozdział I Produkcja biomasy pochodzenia rolniczego do celów energetycznych 7,5% udział energii odnawialnej w bilansie energii pierwotnej; 7,5% udział energii odnawialnej w zużyciu energii elektrycznej brutto (10,4% udział energii odnawialnej w sprzedanej energii elektrycznej); 5,75% udział biopaliw ciekłych w sektorze paliw transportowych. Wynika z nich również, że w 2017 r. w sprzedawanej energii elektrycznej powinno się znaleźć 12,9% energii odnawialnej, a na rynku paliw transportowych 7,10% biopaliw w roku 2013 (Rys. 3.). Rys. 3. Planowany % udział OZE w sprzedanej energii elektrycznej i biopaliw ciekłych w zużyciu paliw transportowych (NCW) w Polsce. Źródło: Opracowanie na podstawie Wieloletniego programu promocji biopaliw lub innych paliw odnawialnych na lata 2008-2014 26 oraz rozporządzenia w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczania opłaty zastępczej [ ] z 14 sierpnia 2008 r. 27 Wraz z wejściem w życie w czerwcu 2009 r. dyrektyw tworzących Pakiet klimatyczno-energetyczny, Polska zobowiązana została do zwiększenia do 2020 r. udziału OZE w finalnym zużyciu energii 28 do poziomu 15% i 10% w paliwach transportowych.aby spełnić ten wskaźnik, konieczne jest wyznaczenie celów szczegółowych do roku 2020, w poszczególnych sektorach przemysłu paliwowo-energetycznego. Poza tym, unijne przepisy zobowiązują kraje członkowskie do zwiększania udziału energii uzyskiwanej z biomasy do 8% w 2010 r. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki 29, ilość biomasy pochodzącej z rolnictwa powinna wynosić co najmniej 10% ogólnej jej ilości, wykorzystywanej do celów energetycznych w 2009 r. i wzrastać każdego roku o 15%, aż do osiągnięcia 100% udziału w 2015 r. W celu rozwoju potencjału biomasy wprowadzono również system płatności energetycznych. W latach 2005-2006 realizowany był on z budżetu krajowego i obejmował jedynie dopłaty do wierzby i róży bezkolcowej (45 /ha). Reforma WPR z 2003 r., wprowadzająca dopłaty do upraw energetycznych, nie obejmowała bowiem nowych krajów członkowskich (UE-10). Dopiero przyjęte w 2006 r. zmiany prawa 30 pozwoliły wprowadzić w Polsce finansowe wsparcie z budżetu unijnego dla wszystkich upraw energetycznych. 26 Dokument przyjęty przez Radę Ministrów 24 lipca 2007 r. 27 Dz.U. 2008, nr 156, poz. 969. 28 Energia finalna brutto została zdefiniowana w propozycji Komisji Europejskiej nowej dyrektywy OZE jako: finalne zużycie nośników energii na potrzeby energetyczne + straty energii elektrycznej i ciepła w przesyle i dystrybucji + zużycie własne energii elektrycznej i ciepła do produkcji energii elektrycznej i ciepła. 29 Patrz przypis 25. 4 ust. 2. rozporządzenia. Wymogi te dotyczą biomasy spalanej w źródłach o mocy elektrycznej wyższej niż 5 MW. 30 Rozporządzenie Rady WE 2012/2006 z 19.12.2006 r. 12

Rozdział I Produkcja biomasy pochodzenia rolniczego do celów energetycznych Ponadto, z budżetu krajowego umożliwiono dofinansowanie 50% kosztów założenia plantacji wieloletnich z przeznaczeniem na cele energetyczne. Zarówno wprowadzone w Prawie energetycznym mechanizmy wsparcia dla OZE, jak i ustanowione cele obowiązkowe, przyczyniły się do zwiększenia udziału OZE w krajowym zużyciu energii pierwotnej do poziomu 5,01% (7,7% w bilansie energii finalnej) w 2006 r. 31. W Polityce energetycznej Polski do 2030 r. zakłada się, że udział energii odnawialnej w całkowitym zużyciu energii pierwotnej wzrośnie do poziomu: 6,75% (9,4% w bilansie energii finalnej) w 2010 r.; 8,77% (11,6% w bilansie energii finalnej) w 2015 r.; 12% (15,0% w bilansie energii finalnej) w 2020 r.; 12,4% (15,4% w bilansie energii finalnej) w roku 2030. Do produkcji OZE w 2006 r. wykorzystano 4,8 Mtoe biomasy, przy czym najwięcej energii odnawialnej pozyskano z biomasy stałej (ponad 91%). Poza tym, pewne ilości tej energii pozyskano również z następujących źródeł: energia wody (3,5%), biopaliwa ciekłe (3,3%), biogaz (1,2%), energia wiatru (0,4%) i energia geotermalna (0,3%). Rys. 4. Produkcja energii pierwotnej z poszczególnych źródeł biomasy w 2006 r. w Polsce (Mtoe) Odpady komunalne 0,0004 Biopaliwa 0,165 Biogaz 0,06 Biomasa stała 4,57 Źródło: opracowanie na podstawie danych GUS. Udział OZE w zużyciu energii elektrycznej brutto wzrósł z 2,9% w 2005 r. do 3,9% w 2007 r. i do 4,7% w 2008 r. Natomiast udział biopaliw w rynku paliw transportowych początkowo wzrósł z 0,29% w 2004 r. do 0,92% w 2006 r., a następnie spadł do poziomu 0,68% w 2007 roku, co spowodowane było zmianą polityki podatkowej. W 2008 r., na skutek wprowadzenia obowiązku określonego udziału biokomponentów w paliwach transportowych, udział ten wzrósł do 3,66 %, co pozwoliło na osiągnięcie założonego celu (3,45%, patrz Rys. 3.). 3. Wykorzystanie biomasy w sektorze energetycznym w Polsce Ze względu na zobowiązania Polski wynikające z dyrektywy 2001/77/WE (7,5% w 2010 r.), istotnego tempa w ostatnich latach nabrała produkcja odnawialnej energii elektrycznej. W okresie 2001-2007 jej 31 5,2% udziału OZE w zużyciu energii pierwotnej osiągnięto w roku 2008 (Źródło: Polityka energetyczna Polski do roku 2030). 13

Rozdział I Produkcja biomasy pochodzenia rolniczego do celów energetycznych poziom zwiększył się prawie 2-krotnie i w rezultacie na koniec 2007 r. wyprodukowano łącznie 5 429,3 GWh odnawialnej energii elektrycznej, dzięki czemu osiągnięto wzrost udziału OZE w zużyciu energii elektrycznej brutto do poziomu 3,9%. Największy wkład w jego realizację wniosła hydroenergia oraz energia uzyskana z biomasy stałej (głównie poprzez współspalanie), stanowiąc łącznie 86% produkowanej odnawialnej energii elektrycznej. Z kolei zarówno wkład biogazu, jak i energii wiatrowej w odnawialnej energii elektrycznej, ocenia się jako znikomy. Z biogazu wytworzono zaledwie 195,2 GWh odnawialnej energii elektrycznej (3,6%), przy czym w większości pochodziła ona z biogazu wysypiskowego (113 GWh) i biogazu z oczyszczalni ścieków (79,5 GWh). Biogaz pozostały (w tym rolniczy) posłużył w 2007 r. do wyprodukowania zaledwie 2,1 GWh energii elektrycznej, stanowiąc tym samym 0,04% udziału w produkcji energii elektrycznej z OZE (Rys. 5.). Rys. 5. Struktura [%] produkcji energii elektrycznej z odnawialnych nośników energii w roku 2001 i 2007. 2001 2008 Biogaz 1,5% Biogaz 3,6% Wiatr 0,5% Biomasa stała 14,4% Woda 83,5% Biomasa stała 43,5% Woda 43,3% Wiatr 9,6% Źródło: opracowanie na podstawie danych GUS, Energia ze źródeł odnawialnych w 2007 r. Warszawa, 2008 r. Tak znikomy wkład biogazu rolniczego w rozwój odnawialnej energii elektrycznej wynika w pewnym stopniu z niewielkiego poziomu jego produkcji w Polsce. Pomimo jej wzrostu, ogółem w latach 2001-2007 (za wyj. roku 2002) i podwojenia poziomu jego produkcji na koniec 2007 r. (2708 TJ, tj.62,6 ktoe) w porównaniu do roku 2001, tendencja wzrostowa utrzymywana była jedynie poprzez rosnącą produkcję biogazu z oczyszczalni ścieków (67% udziału w produkcji biogazu w roku 2007 r.) oraz biogazu wysypiskowego (2007 32%). Pomimo istotnej zmiany struktury produkcji odnawialnej energii elektrycznej w latach 2001-2007 na korzyść źródeł biomasowych, biogazowych, w dalszym ciągu ich moce wytwórcze pozostają na niezmiennym poziomie 32. Utrzymuje się również dość niewielka liczba czynnych biogazowni rolniczych. Według danych URE, w Polsce w 2005 r. funkcjonowało 67 biogazowni, produkujących energię elektryczną do elektrowni. Były to jednak tylko biogazownie działające przy oczyszczalniach ścieków oraz wysypiskach odpadów organicznych. Obecnie ich liczba ogółem wzrosła do 120 (Tab. 3.), wśród których tylko 4 działają jako biogazownie rolnicze, a ich łączne moce produkcyjne wynoszą 5,6 MW (8% krajowych mocy elektrowni biogazowych). 32 Na podstawie danych Urzędu Regulacji Energetyki, stan na 30 września 2009 r. Moce biogazowni wzrosły w tym okresie o zaledwie 26 MW. 14

Typ instalacji Rozdział I Produkcja biomasy pochodzenia rolniczego do celów energetycznych Tab. 3. Instalacje biogazowe i biomasowe w Polsce wytwarzające energię elektryczną w 2009 r. Liczba instalacji Moc [MW] Elektrownie biogazowe: 120 69.105 - wytwarzające z biogazu z oczyszczalni ścieków 43 22.898 - wytwarzające z biogazu składowiskowego 73 40.587 - wytwarzające z biogazu rolniczego 4 5.620 Elektrownie biomasowe: 14 246.490 - wytwarzające z biomasy z odpadów leśnych, rolniczych, ogrodowych 6 8.910 - wytwarzające z biomasy z odpadów przem. drewnopochodnych i celuloz.-papierniczych 5 223.200 - wytwarzające z biomasy mieszanej 3 14.380 RAZEM 134 315.595 Źródło: URE, stan na 30 września 2009 r. Niewielka liczba instalacji i niewielki poziom mocy wytwórczych powodują, że produkcję biogazu rolniczego cechuje mało istotny udział w krajowej produkcji biogazu (2007 1%, Rys. 6.). Rys. 6. Pozyskiwanie biogazu w Polsce w latach 2001-2007 (TJ). Źródło: opracowanie na podstawie danych GUS, Energia ze źródeł odnawialnych w 2007 r., Warszawa,2008 r. Wkład biogazu w wytwarzanie ciepła ze źródeł odnawialnych jest jednak zdecydowanie większy w porównaniu do elektrycznej energii odnawialnej. Wynika to z faktu, że instalacje biogazowe na oczyszczalniach ścieków oraz na wysypiskach zlokalizowane są najczęściej w pobliżu ośrodków zurbanizowanych, w których zwykle już funkcjonuje sieć ciepłownicza. W 2007 r. w biogazowniach wyprodukowano łącznie 700 TJ energii cieplnej, co stanowiło 15% udziału w odnawialnej energii cieplnej w Polsce (2001 1,2%). Podobnie jak w produkcji odnawialnej energii elektrycznej, tak również w produkcji odnawialnego ciepła największym nośnikiem odnawialnym pozostaje biomasa stała (85%). Szczegółowe dane dotyczące produkcji energii elektrycznej i cieplnej z biogazu przedstawiono w Tab. 4. 15

Rozdział I Produkcja biomasy pochodzenia rolniczego do celów energetycznych Tab. 4. Produkcja energii cieplnej i elektrycznej z biogazu w Polsce w latach 2001-2007. 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Energia elektryczna [GWh] 42 48 56 82,2 111,3 160,1 195,2 Ciepło [TJ] 24 246 301 549 822 703 700 Źródło: GUS, Energia ze źródeł odnawialnych w 2007 r., Warszawa 2008 r. Według ocen specjalistów, w dłuższej perspektywie czasowej podstawowym produktem rolnictwa energetycznego będą biopaliwa gazowe, tj. biogaz i biometan, produkowane w biogazowniach rolniczych. Produkcja biogazu w Polsce powinna stać się jednym z głównych sposobów wypełniania nałożonych na nasz kraj zobowiązań w zakresie energii elektrycznej. Poza tym biogazownie mogą być doskonałym sposobem dywersyfikacji dostaw energii elektrycznej oraz zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego. Korzyści z wykorzystania biomasy rolniczej do celów energetycznych: rozwój lokalny i regionalny, gdyż wykorzystuje zasoby lokalne, a wartość dodana z produkcji OZE pozostaje w regionie (dodatkowe miejsca pracy, niższe koszty pozyskania energii elektrycznej i cieplnej); szansa na zagospodarowanie odpadów czy produktów ubocznych z produkcji rolnej; zapewnienie własnego i niezależnego źródła energii elektrycznej i cieplnej (uniezależnienie od dużych dostawców), dywersyfikacja źródeł wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej; brak konieczności rozbudowywania sieci elektrycznych możliwość dostarczania energii do obszarów bez rozbudowanej sieci elektrycznej; czystsze środowisko: ograniczenie emisji metanu i podtlenku azotu, zmniejszenie efektu cieplarnianego, zmniejszenie zanieczyszczenia wód podziemnych i gruntowych (produkcja nawozu organicznego), zmniejszenie emisji odorów, rozwiązanie problemu odpadów organicznych; dodatkowe źródło dochodów w gospodarstwie rolnym lub źródło zmniejszenia wydatków na energię (stabilne ceny energii); uprawa biomasy do celów energetycznych przyczyni się do pełnego wykorzystania potencjału ziemi uprawnej (zagospodarowanie gruntów odłogowanych); rozwój energetyki rozproszonej: zmniejszanie strat przesyłu energii elektrycznej; zrównoważony rozwój rolnictwa. 16

Rozdział I Produkcja biomasy pochodzenia rolniczego do celów energetycznych Kazimierz Żmuda, Zastępca Dyrektora Departamentu Rynków Rolnych, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Potencjał biomasy do produkcji biogazu rolniczego w Polsce Energetyczne wykorzystanie biomasy nie jest celem samym w sobie. To istotne działanie związane z zapewnieniem bezpieczeństwa energetycznego poszczególnych krajów, jak też Unii Europejskiej, któremu Rada i Komisja Europejska poświęcają wiele uwagi. Tematyka ta wzbudza wiele emocji i opinii powołujących się na ekspertyzy, których autorzy w konkluzjach dochodzą do całkowicie odmiennych wniosków. Wystarczy przypomnieć ubiegłoroczne dyskusje o zagrożeniach, jakie dla rynku żywności (wzrost cen i ograniczenie jej dostępności) niesie rozwój rynku energii, zwłaszcza biopaliw, oparty na biomasie rolniczej. Życie szybko zweryfikowało te opinie na przestrzeni roku 2008/2009 zapasy zbóż w skali świata wzrosły o około 19%, w UE o około 57%, a w Polsce o około 185%. Jednocześnie nastąpił dramatyczny, dla poziomu przychodów rolniczych i możliwości kontynuowania produkcji, spadek cen. Prognozy na rok gospodarczy 2009/2010 przewidują dalszy wzrost zapasów zbóż, przy jednoczesnym wzroście produkcji biopaliw. Zdarzenia zachodzące na tym rynku nakazują wstrzemięźliwość w formułowaniu katastroficznych ocen i prognoz w przeciwnym przypadku uprawniona będzie teza, że ich autorom przyświecają inne cele niż bezpieczeństwo żywnościowe. Warto przypomnieć, że koszt surowca rolniczego w cenie detalicznej produktu żywnościowego z reguły kształtuje się poniżej 20%. Rozważając możliwość wykorzystania na cele energetyczne biomasy pochodzenia rolniczego, w tym na produkcję biogazu, należy mieć na uwadze długoterminowe perspektywy i zadania stawiane przed rolnictwem. Zakłada się, że do 2050 r. w skali świata produkcja żywności powinna zostać dwukrotnie zwiększona, co wymaga nie tylko wzrostu produkcji jednostkowej, ale również utrzymywania dostępnego potencjału produkcyjnego we właściwej kulturze, do czasu, kiedy zostanie on w całości przeznaczony do produkcji żywności. Wykorzystanie biomasy rolniczej na cele energetyczne zapobiegać będzie trwałemu wyłączaniu użytków rolnych z produkcji, a w konsekwencji ułatwi realizację zadania, przed którym stoi światowe rolnictwo. Jednocześnie należy wdrażać już dostępne i rozwijać nowe technologie, przetwarzające na energię biomasę pochodzenia rolniczego, niekonkurującą z rynkiem żywności. Wykorzystanie na cele energetyczne produktów ubocznych i pozostałości z rolnictwa oraz przemysłu rolno-spożywczego, w tym płynnych i stałych odchodów zwierzęcych, jest właściwym działaniem. Pozwala na realizację takich zamiarów jak: poprawa bezpieczeństwa energetycznego, osiągnięcie celów środowiskowoklimatycznych, wzrost przychodów rolniczych oraz pozyskanie znacznych ilości przyjaznych dla środowiska nawozów organicznych (pozostałości pofermentacyjne). Przy dostępnych technologiach, a zwłaszcza koszcie wytworzenia z biomasy różnych nośników energii, produkcja biogazu z ww. surowców wydaje się być bardzo racjonalnym rozwiązaniem. Nie oznacza to rezygnacji z wytwarzania z biomasy rolniczej innych nośników energii (biopaliwa ciekłe, energia cieplna oraz elektryczna). Wytwarzanie nośników energii pierwszej generacji do czasu realnego wdrożenia technologii pozwalających na wytwarzanie biopaliw drugiej i dalszych generacji jest zasadne, tym bardziej, że pozwalają na to dostępne (w skali niepowodującej zagrożeń dla rynku żywności) zasoby biomasy rolniczej. Istota problemu polega na rzetelnym oszacowaniu tych zasobów oraz stworzeniu rynku biomasy rolniczej i wytwarzanych z niej nośników energii. Wymaga to dynamicznego włączenia się do tego procesu szeroko rozumianej energetyki oraz wypracowania partnerskich zasad działania muszą być ekonomicznie uzasadnione na każdym etapie i dla każdego podmiotu uczestniczącego. Obserwowana od kilku lat stagnacja w uprawie wieloletnich roślin energetycznych jednoznacznie wskazuje, że tego rynku nie zbudujemy bez partnerstwa i opłacalności dla wszystkich jego uczestników. Brak biomasy pochodzenia rolniczego do współspalania nie wynika z braku potencjału produkcyjnego rolnicy nie uruchamiają go głównie z powodu braku wieloletnich gwarancji odbioru produktu oraz wysokich kosztów założenia plantacji. 17

18 Rozdział I Produkcja biomasy pochodzenia rolniczego do celów energetycznych Przedstawiana na forum publicznym ocena rolniczego potencjału energetycznego nie zawsze oparta jest na realiach i w wielu przypadkach wydaje się wynikać z przyjętych przez autora założeń, dotyczących oczekiwanego poziomu produkcji energii odnawialnej z biomasy rolniczej. Tymczasem ocena ta winna być w pierwszej kolejności oparta na między innymi następujących uwarunkowaniach: dostępny potencjał produkcyjny rolnictwa areał użytków rolnych; uwarunkowania agroklimatyczne; zapotrzebowanie na surowce rolnicze dla celów żywnościowych i paszowych; potencjał plonotwórczy uprawianych roślin; struktura zasiewów, plonów i zbiorów na przestrzeni co najmniej kilku lat; pogłowie zwierząt; zapotrzebowanie na użytki rolne do celów nierolniczych (np. infrastruktura). Powyższe uwarunkowania oznaczają, że założenia rozwoju energetyki odnawialnej powinny opierać się na rolniczym potencjale energetycznym, a nie być podstawą do jego określania, jak to często jest prezentowane. Takie podejście do tego problemu pozwoli na urealnienie planowania, a następnie podejmowanych działań. W ocenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi potencjał energetyczny rolnictwa umożliwia pozyskanie surowców niezbędnych do wytworzenia około 5-6 mld m 3 biogazu rocznie, o czystości gazu ziemnego wysokometanowego. W tym szacunku uwzględniono wykorzystanie w pierwszej kolejności produktów ubocznych rolnictwa, płynnych i stałych odchodów zwierzęcych oraz produktów ubocznych i pozostałości przemysłu rolno-spożywczego. Równocześnie z wykorzystaniem tych surowców przewiduje się prowadzenie upraw roślinnych, w tym określanych jako energetyczne, z przeznaczeniem na substrat dla biogazowni. Mogą one docelowo zająć powierzchnię około 700 tys. ha, co pozwoli na pełne zabezpieczenie krajowych potrzeb żywnościowych oraz produkcję biopaliw na poziomie określanym Narodowym Celem Wskaźnikowym (NCW), jak też na pozyskanie surowców niezbędnych do wytwarzania biogazu. Biogazownie rolnicze mogą i powinny odegrać ważną rolę w pielęgnacji krajobrazu, poprzez zagospodarowanie traw i turzyc z parków narodowych (wymóg ich wykaszania raz w roku na użytkach zielonych znajdujących się na ich obszarze). Według badań Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa, dostępny potencjał surowcowy pozwala na produkcję biogazu: z produktów ubocznych produkcji rolnej około 1 540 mln m 3, z produktów ubocznych przetwórstwa rolno-spożywczego około100 mln m 3. Łącznie możemy wytworzyć około 1 700 mln m 3 biogazu rocznie. Istotnym źródłem surowca do jego produkcji mogą być trwałe użytki zielone. Instytut Melioracji i Użytków Zielonych szacuje, że możliwości pozyskania biomasy z trwałych użytków zielonych są znaczne i wynoszą co najmniej 2300 tys. ton rocznie. Wielkości takie uzyskamy przy założeniu, że są to uprawy nienawożone, oparte na naturalnej żyzności gleb, a pozyskiwana biomasa jest wykorzystywana bez szkody dla produkcji pasz. Szacuje się, że trwałe użytki zielone zawierają potencjał 1,1-1,7 mld m 3 biogazu rocznie. Ważnym surowcem do jego produkcji są również odchody zwierzęce. Przykładowo, jedna sztuka duża (SD) inwentarza żywego w ciągu doby wytwarza 50-55 kg gnojowicy. Jej wydajność jako surowca energetycznego zależy od koncentracji suchej masy i zawartości substancji organicznych. Przeciętnie z 1 m 3 gnojowicy można uzyskać około 25 m 3 biogazu. Szacuje się, że w gospodarstwach polskich powstaje rocznie 35-38 mln m 3 gnojowicy, z której co najmniej 20% może być surowcem do wytwarzania biogazu. Pomijamy tutaj możliwość wykorzystania w tym celu obornika. Pogłowie zwierząt, wg danych GUS, w 2007 r. wynosiło: Bydło 5 855,6 tys. szt. Trzoda chlewna 18 512,4 tys. szt. Owce 336,4 tys. szt. Drób 158 386 tys. szt.