Numer 7 Marzec/kwiecień/maj 2004. W numerze: Pedagog radzi... Abc dobrego rodzica. Jak pracować z dzieckiem? Czy można umknąć dysleksji?

Numer 7 Marzec/kwiecień/maj 2004 W numerze: Pedagog radzi... Abc dobrego rodzica Jak pracować z dzieckiem? Czy można umknąć dysleksji? 1

Rola wychowania w społecznym podziale ról według płci. Wyzwania naszych czasów... Żywe srebra - dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej Dziecko nieśmiałe w szkole i w rodzinie Profilaktyka Rozpoznawanie objawów stosowania przemocy wobec dzieci Warto przeczytać, warto wiedzieć... Wykorzystanie bajkoterapii w zwalczaniu dziecięcych lęków. Agresja problem wciąż istotny Sprawni inaczej wychowanie czy zdrowie Ola Zdrowie Wrodzona dysplazja stawów biodrowych Sposób na lekcje wychowawcze Moje najważniejsze cele życiowe Dla ciała i duszy... Relaks i wizualizacja Z sieci... Na półce w księgarni... Pytaj odpowiemy... Szanowni Państwo, Drodzy Czytelnicy... W wiosennym wydaniu "ABC wychowania i zdrowia" znajdą Państwo stałe części naszego biuletynu. W naszej codziennej pracy terapeutycznej spotykamy się z licznymi pytaniami dotyczącymi tempa rozwoju dziecka. Zaniepokojeni rodzice opowiadają o swoich obawach, które pojawiają się, gdy dostrzegają różnice w rozwoju swojego dziecka w odniesieniu do innych. Rodzice szukają pomocy zarówno wtedy, gdy u ich dzieci można zaobserwować przyspieszone tempo rozwoju, czy też znaczne różnice indywidualne wynikające z 2

nierównomiernego rytmu rozwoju. Polecam uwadze artykuły rozpoczynające cykl na temat dzieci z dysfunkcjami rozwojowymi. W bieżącym numerze przeczytać można o dzieciach zahamowanych oraz o ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) - Zespole Nadpobudliwości z Deficytem Uwagi. Zainteresowanych problematyką złego traktowania jednostki w rodzinie zachęcam do wgłębienia się w artykuł dający wskazówki jak rozpoznawać objawy stosowania przemocy wobec dzieci. Jak zwykle polecam uwadze strony dla rodziców: "Pedagog radzi" oraz "Jak pracować z dzieckiem..." na których zamieszczone zostały uwagi, zalecenia, wzorce postępowania. Ważne jest, by wykorzystać tę wiedzę w praktyce w domu, podczas codziennych zajęć. Tradycyjnie poza kącikiem o zdrowiu, w którym przeczytamy dziś o stawach biodrowych, i w tym numerze coś dla ciała i ducha, czyli słów kilka o wizualizacji i relaksie. Z nadchodzącą wiosną życzę wszystkim naszym stałym i nowym Czytelnikom - wielu ciekawych planów i rozwiązań, które pozwolą Państwu jeszcze inaczej niż dotąd spojrzeć na dzieci, zarówno na własne jak i te z którymi macie państwo styczność w związku z wykonywanym zawodem. Redaktor naczelna Grażyna Tlołka Pedagog radzi... Abc dobrego rodzica 1.(Po) Rozmawiaj ze mną Rozmowa to przecież nie tylko wymiana zdań, ale i emocji. Nie rozmawiając z dziećmi tracimy z nimi kontakt. Zaczyna się dosyć niewinnie i wcześnie gdy dziecko stawia pierwsze kroki i staje się samodzielne. Rodzice zmęczeni ciągłą obecnością malucha podsuwają mu na odczepnego coraz to nowsze zabawki, włączają bajki. Potrafią godzinami nie odzywać się do dziecka, zadowoleni, że mają wreszcie święty spokój. Nie zauważają, że przestają z nim w ogóle rozmawiać. Wystarcza im, że czasami coś do niego mówią. Nawet nie są świadomi, że coraz częściej zaczynają porozumiewać się z dzieckiem wyłącznie za pomocą wydawania kolejnych poleceń. Mało tego, nie znają imion zaprzyjaźnionych z własnym dzieckiem kolegów, nie wiedzą jaką najbardziej lubią potrawę, co lubią czytać, robić w podobnych chwilach itp. Dziecko stopniowo przestaje nas rozumieć, a w konsekwencji oddala się emocjonalnie, często zamyka się w sobie. Boleśnie odczuwa brak kontaktu. Czuje się niepotrzebne i odtrącone. Bardzo często reaguje agresją na różne sytuacje życiowe. 3

2. Co należy zrobić, by więź z dzieckiem podtrzymać? Trzeba towarzyszyć dziecku na kolejnych etapach rozwoju. Rodzice muszą znaleźć czas, aby obserwować pociechę i tłumaczyć jej otaczający świat, nawet kosztem własnych wyrzeczeń i wygody. Kochani rodzice nie zapominajcie, że czas szybko mija, a nasze starania dadzą dziecku bagaż emocjonalny na całe życie. Często nie zauważamy przepaści jaka zaczyna nas dzielić od dziecka. Ewidentnym sygnałem, że nas potrzebuje, że poświęcamy mu za mało czasu, jest jego chęć do długich rozmów przed snem. Ono ma też swoje problemy, które chce opowiedzieć zabieganym rodzicom. Nie można je pozbawiać tych chwil wzajemnej bliskości. Dziecko często przedłuża rozmowę żeby tylko móc z nami być jak najdłużej. Często posuwa się do informacji typu: Mamo, jestem głodny. Ono potrzebuje nas i naszego ciepła. 3. Jak najczęściej reagujemy na tego typu zachowania? Mówimy, że się nie wyśpi, włączamy magnetofon z nagraną bajką na dobranoc. To poważny błąd. Kiedyś bajki opowiadała babcia. Tłumaczyła co jest dobre, a co złe. W obecnym czasie struktura rodziny uległa zmianie i nasze dzieci często zostawiamy samym sobie. W konsekwencji coraz mniej o nich wiemy. Powinniśmy też rozmawiać z nimi o tym, co ogląda w telewizji. Brak takich rozmów zubaża i zakłóca sferę emocjonalną dziecka. 4. Czy bywają gesty i słowa, które mogą dziecku zrobić krzywdę? Dziecko łatwo zranić nierozważnym gestem lub słowem. Obraźliwe gesty, okazywanie lekceważenia pozostawiają wyraźne ślady w psychice dziecka. Proszę pamiętać, że dziecko szybko się uczy, nawet to najmniejsze naśladuje nasz sposób rozmowy. Zaczynają brzydko się odzywać, a my obrażamy się na nie. One tym czasem powielają nasze zachowania. Najczęściej karą jest długotrwałe i uparte milczenie. Dla dziecka to najgorszy rodzaj kary. Wszystkie nieporozumienia powinno się szybko i rzeczowo wyjaśniać. Rozmawiać z dzieckiem o konkretnej sytuacji, wyrażać niezadowolenie z tej oto sytuacji, a nie podsumowywać dziecka za to, że jest w ogóle złe. Nigdy nie wolno nam odpychać dziecka kiedy chce nasz przeprosić, albo czyni w tym kierunku próby. 5. Dekalog dobrego rodzica Starajmy się być przyjacielem swojego dziecka Z dzieckiem rozmawiajmy, duże dzieci też tego potrzebują, a może nawet bardziej Słuchajmy ich uważnie kiedy mówią o swoich kłopotach Nigdy nie lekceważmy ich problemów Nie wyśmiewajmy szkolnych miłości Nie bagatelizujmy konfliktów z rówieśnikami Oferujmy pomoc w rozwiązywaniu kłopotów Pomagajmy wyjątkowo taktownie i delikatnie Drodzy rodzice nigdy nie zaczynajcie rozmowy od ja w twoim wieku... Prawdziwa miłość nie wyczerpuje się nigdy, im więcej dajesz, tym więcej ci jej zostaje A. De Saint Exupery ILONA OLSZAR 4

- pedagog Poradni Psychologiczno Pedagogicznej w Żorach Rola wychowania w społecznym podziale ról według płci. Wychowanie może przebiegać w ten sposób, że działalność wychowawcza dąży do uzyskania wyznaczonego z góry celu. Wychowujący dobiera więc w ten sposób różne czynności i przedmioty tak, aby możliwie w pełni osiągnąć postawiony sobie cel wychowania. Sytuacje wychowawcze są wówczas dobierane planowo i realizowane systematycznie. Cały proces osiągania celu wymaga świadomego doboru dostępnych środków wychowawczych. Mówimy wówczas o wychowaniu świadomym. Proces wychowania może być również powodowany wprawdzie przez działalność ludzką, ale tylko pośrednio. Celem tej działalności nie jest wtedy, lub nie jest głównie, osiągnięcie rezultatów wychowawczych lecz są nimi inne cele, leżące poza dążeniem do kształtowania bądź zmiany osobowości i postaw osoby wychowywanej. Mówimy wówczas o procesach socjalizacji. Jeżeli przyjmiemy, że czynniki kulturowe wywierają duży wpływ np.: na tworzenie się odmienności między płciami, to rodzi się pytanie, na jakiej dzieje się to drodze? Oczywiście musi chodzić tu o socjalizację, a w jej ramach o wychowanie. Najnowsze badania naukowe z dziedziny rozdziału ról płci skłaniają do wniosku, że to właśnie proces socjalizacji kształtuje postawy uważane za męskie lub kobiece. Od urodzenia dzieci są uczone, jak powinny wyglądać, myśleć, czuć i działać, poprzez oddziaływanie najpierw rodziny, potem grupy koleżeńskiej, szkoły, kościoła itd. Około 18 miesiąca życia oddziaływanie rodziców i innych osób z otoczenia zaczyna być nieco inne w odniesieniu do dziewczynek niż do chłopców. Rodzice akceptują wybiórczo zachowanie odpowiadające płci dziecka. Ojciec w czasie zabawy ze swym synem bywa bardziej szorstki, męski niż w czasie zabawy z córką i wybiera inne zabawy bardziej chłopięce jak siłowanie się, boksowanie. Zabawy matki bywają bardziej łagodne i spokojne. Także zabawki kupowane przez dorosłych dziewczynkom i chłopcom różnią się zwykle w okresie poniemowlęcym chłopcy otrzymują pojazdy różnego rodzaju, a dziewczynki lalki, naczyńka, mebelki. U dzieci w wieku około dwóch i pół lat ujawniają się już wyraźne różnice w wyborze zabaw i zabawek, chłopcy wolą zabawy związane z ruchem np. walki, wspinanie się, manipulowanie pojazdami, a dziewczynki bardziej spokojne kameralne, jak zabawy lalkami, w dom itp. Zabawy tematyczne chłopców cechuje przy tym większy stopień fizycznej agresji w samych tematach niż zabawy dziewczynek. Chłopcy wydają się być bardziej aktywni i mieć więcej energii. Różny jest też w odniesieniu do chłopców i dziewczynek nacisk na zachowanie konformistyczne brak agresji, zachowanie spokojne, dobre maniery, czystość, wymagane są bardziej od dziewczynek. U dzieci w wieku ponad trzy lata ujawniają się zainteresowania sprawami płci, dziecko widzi jak ojciec odnosi się do matki i nawzajem ona do ojca. Zauważa pieszczotliwe gesty, doskonale zdaje sobie sprawę, że ojciec i matka śpią razem, a poglądy bocianowe należą już do przeszłości. Pierwszym modelem kobiecości, i to najlepiej ze wszystkich późniejszych znanym, jest własna matka. Dziewczynka obserwuje ją, w miarę rozwoju świadomości zaczyna oceniać. Widzi ją ubraną i nie ubraną, zdarza się że zobaczy ja nagą. Asystuje przy makijażu, obserwuje jak matka zachowuje się przy obcych. Podświadomie identyfikuje się z nią jako kobietą, a nie wiemy jak często krytykuje. Pierwsze odczucie ciała kobiecego dziewczynka zawdzięcza obcowaniu z matką. Pierwsze odczucie tajemnicy płci przeciwnej ojcu. Dla dzieci są to sprawy bardzo ważne. Obserwując przyjaźń małych dzieci łatwo zauważyć, że najpowszechniejszym kryterium wyboru przyjaciółki jest albo jej uroda, albo też jakieś umiejętności fizyczne np. jazda na łyżwach. Dziewczynki w przeciwieństwie do chłopców bardzo często wyrażają swój 5

żal, że nie mają takiego typu urody jaki pragnęłyby prezentować. Każde podwórko lub grupa w przedszkolu jest wielką giełdą walorów. Kto wygra konkurs na przyjaźń? Chłopiec dla dziewczynki może być fajny, dobrze się z nim bawić i o to już się przyjaźnią. Ale przyjaciółka musi się czymś wyróżniać. Jest to właśnie działanie autoportretu, który większość dzieci bardzo wcześnie sobie tworzy, bo już w okresie egocentryzmu. Ważne jest, aby dorosłe otoczenie umiało pokazać dziecku świat w miarę możliwości obiektywny. Dziewczynka ze względu na większą uczuciowość, bardziej niż mały chłopiec jest podatna na oddziaływanie opowieści, wiersza, teatru, filmu. Wrażliwa na słowne i wizualne środki komunikowania, czerpie z nich przyjemność poznawczą. Wzbogaca w ten sposób nie tylko swoje słownictwo, lecz i wyobrażenia. Na podstawie obserwacji widowni dziecięcej i zainteresowania książką u małych dziewczynek, można zaryzykować twierdzenie, że dziewczynka ma bardziej ruchliwą wyobraźnię. Być może dlatego, że wychowanie chłopców cały czas mówię o wieku przedszkolnym, mimo zrównania obu płci, jest jednak w środowisku rodzinnym inne niż u dziewczynek. Od dziewczynek wymaga się dużo mniej przeważnie wystarczy, jeśli są grzeczne i dobrze się uczą. Chłopców uczy się, że nie powinni ujawniać uczuć i stanów emocjonalnych nawet jeśli czują się pokrzywdzeni, przestraszeni czy nieszczęśliwi. Chłopcom wcześniej wpaja się tzw. cechy męskie: mają być twardzi, nieustraszeni, prący do sukcesów. Czy należy podkreślać różnice płci? Wydaje się rzeczą całkowicie normalną, że mali chłopcy chcą pobawić się lalkami, a małe dziewczynki samochodami, i nie ma istotnych powodów aby im tego zabraniać. Ochota chłopca na zabawę lalkami to zalążek raczej instynktu rodzicielskiego niż zniewieściałości, powinna pomóc mu zostać dobrym ojcem. Jeśli chodzi o zakres obowiązków, najrozsądniej wyznaczyć chłopcom i dziewczynkom zasadniczo te same zadania, oraz jednakowy udział w zajęciach w domu i poza domem. Chłopcy mogą słać łóżka, sprzątać pokój zmywać naczynia, tak samo jak dziewczynki, a dziewczynki mogą pomagać w myciu samochodu. Przy dzieleniu obowiązków ważne jest, aby nie było widocznych dyskryminacji i różnic. Dobrze jest pamiętać, że chłopcy identyfikują się wprawdzie w przeważającej mierze z ojcem, ale i matka może i powinna stanowić dla nich w jakiejś mierze wzorzec. To pozwala im, w miarę dojrzewania, rozumieć przeciwna płeć, wzbogaca osobowość, ułatwia przystosowanie. Bibliografia: 1. Wanda Krzemińska: O kobiecie dwanaście rozdziałów, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. 2. Jan Woskowski: Socjologia wychowania, WsiP Warszawa. 3. T. Mędrzycki: Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaci. EWA SUJECKA - nauczyciel przedszkola w Czerwionce-Leszczynach Wyzwania naszych czasów Żywe srebra - dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej W idealnym świeci dzieci rodziłyby się pełnoletnie i z maturą w kieszeni. Tymczasem przychodzą na 6

świat zupełnie bezradne i ogromnie wymagające. Brenda Houghton Coraz więcej rodziców skarży się na swoje pociechy, że nie potrafią skupić się na żadnym zajęciu, że są ciągle w ruchu takie żywe srebra, że trzeba ciągle im o czymś przypominać, że nigdy nie wiedzą, co jest zadane, a w swoim pokoju mają wieczny bałagan. Coraz więcej nauczycieli zgłasza problem dzieci, które nie potrafią usiedzieć na lekcji, wiercą się lub chodzą po klasie, zaczepiają innych uczniów, nie kończą zadań, błaznują, a skarcone wybuchają płaczem lub dostają ataku wściekłości. Częstość występowania ADHD wśród dzieci w młodszym wieku szkolnym jest oceniana na 3-10%. Autorzy polskich podręczników podają nawet wartość 10-15%. Oznacza to, że do każdej klasy uczęszcza co najmniej jeden uczeń, który cierpi na ADHD, a może być ich troje. CZYM JEST ZESPÓŁ NADPOBUDLIWOŚCI PSYCHORUCHOWEJ W dużym uproszczeniu możemy powiedzieć, że zespół nadpobudliwości psychoruchowej i zaburzenia koncentracji uwagi uwarunkowane są odmienną pracą mózgu zaburzona jest równowaga między dwoma podstawowymi neuroprzekaźnikami: noradrenaliną a dopaminą. Jest to uwarunkowane genetycznie, czyli przekazywane z pokolenia na pokolenie. Dziecko nie potrafi działać planowo, kontrolować swoich zachowań, nie jest w stanie selekcjonować napływających bodźców według ich ważności. Reaguje na te bodźce, które są w tej chwili najsilniejsze. Zespół nadpobudliwości rozpoczyna się już we wczesnym dzieciństwie, ale pełno objawowe ADHD można rozpoznać przed 7 rokiem życia. Cechy zespołu można już zauważyć u noworodka i niemowlęcia w postaci wzmożonej drażliwości, mniejszego zapotrzebowania na sen, zaburzeń łaknienia. Najmniejsza niewygoda pobudza je do przeraźliwego krzyku, który trwa nieraz nawet kilka godzin. Dziecko bardzo łatwo wpada w gniew, często płacze, ma słaby apetyt i trudno znaleźć przyczynę tego ciągłego niezadowolenia. Gdy zaczyna chodzić, możemy zauważyć nadmierną ruchliwość. W tym wieku nie mówimy jeszcze o rozpoznaniu zespołu nadpobudliwości psychoruchowej, ponieważ u dzieci do lat 3 duża ruchliwość i zmienność uczuciowa jest cechą naturalną. W wieku przedszkolnym dzieci mogą przejawiać cechy nadruchliwości. W ich zabawach przeważa element ruchowy. Wolą gonitwy, siłowania, zawody niż zabawy ograniczające ruch. Często angażują się w niebezpieczne i ryzykowne przedsięwzięcia. Dochodzi do licznych skaleczeń, złamań, urazów. Zwykłe codzienne czynności wykonują wielokrotnie dłużej niż rówieśnicy, a drobne niepowodzenia wzbudzają u nich wybuchy złości. W przedszkolu lub zerówce pojawiają się pierwsze problemy związane z rozwojem społecznym dziecka, które nie jest w stanie nauczyć się panujących tam reguł. Dzieci bywają agresywne, łatwo je zezłościć lub sprowokować często stają się kozłami ofiarnymi. Wraz z pójściem do szkoły problemy narastają. Uczeń z ADHD zakłóca istniejący ład i porządek w klasie, nie poddaje się tradycyjnemu sposobowi oddziaływania, dezorganizuje przyjęte zasady, denerwuje i dokucza nauczycielom i kolegom, co sprawia, że może być lekceważony przez nauczycieli i odrzucany przez rówieśników. Objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej możemy zaklasyfikować w trzy grupy: 1. zaburzenia koncentracji uwagi, 2. kłopoty z kontrolą własnej impulsywności, 3. nadmierna aktywność ruchowa. ZABURZENIA KONCENTRACJI UWAGI 7

Zaburzenia uwagi to po prostu słabsza zdolność do koncentrowaniu się na zadaniu. Dotyczy to zarówno skierowania uwagi (np. rozpoczęcia słuchania), jak i jej utrzymania (np. ciągłego słuchania). Dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi ma problemy z: skupieniem się na jednej czynności, zastosowaniem się do instrukcji, zapamiętaniem, tego co było zadane, zapisywaniem wszystkiego na lekcji, słuchaniem, tego co się do niego mówi i wykonywaniem do końca poleceń, odrabianiem lekcji, pamiętaniu o zabraniu przyborów szkolnych. Objawy zaburzeń koncentracji uwagi oraz ich nasilenie nie są identyczne w każdym otoczeniu i w każdej sytuacji. Dziecko będzie miało większe trudności, jeśli będzie się od niego wymagało wysiłku umysłowego, co jest związane z zachowaniem ciągłej uwagi. Takie sytuacje będą miały miejsce, gdy uczeń będzie musiał słuchać nauczyciela, czytać tekst, czy wykonywać inne monotonne czynności. Będzie to również miało miejsce podczas innych sytuacji np. pracy grupowej w klasie, podczas gier zespołowych. Co prawda dzieci nadpobudliwe potrafią skupić się na długo podczas interesujących je czynności. Często mogą one godzinami siedzieć przed telewizorem lub komputerem, lub bawić się klockami lego, samochodzikami itp. Nie potrafią jednak skoncentrować się na czymś mniej interesującym. W naszym mózgu istnieją dwa układy: motywacji i koncentracji. Układ motywacji odpowiada za czynności, które sprawiają nam przyjemność, natomiast drugi za zmuszanie nas do wykonywania mniej interesujących czynności. U dzieci z ADHD gorzej funkcjonuje układ koncentracji, a nie motywacji. Pamiętajmy, że dla dziecka skupienie się przez 15 minut nad tym, co mówi nauczyciel w klasie jest równoznaczne z wysiłkiem dorosłego człowieka, który musi przez 3 godziny uważnie słuchać nudnego wykładu. Ponadto dziecko nie słyszy około 50% tego co się do niego mówi i zapamiętuje około 50% tego co usłyszało. NADMIERNA IMPULSYWNOŚĆ Większość ludzi, jeśli wpadnie na jakiś pomysł, to wcześniej zastanowi się, czy warto go zrealizować i dopiero potem podejmuje działanie lub z niego rezygnuje. U dzieci z ADHD proces ten przebiega odmiennie jest pomysł i jest on natychmiast realizowany, ponieważ dziecko ma problem z zastanowieniem się (odroczeniem bądź zahamowaniem reakcji). Nie potrafią one przewidzieć konsekwencji swoich zachowań i przez to nie są w stanie dostosować się do panujących zasad, mimo iż je znają. W wyniku tego dzieci te: często wtrącają się do rozmowy, często wbiegają do pokoju, gdzie pracuje ktoś z dorosłych, mimo wielokrotnego upominania, nieumyślnie i przypadkowo niszczą różne rzeczy, nie potrafią zaplanować swoich działań na przyszłość, są niewolnikami już i zaraz (trudno jest im przerwać jakąś czynność natychmiast jeśli mają odejść od telewizora i odrobić lekcje, to słyszymy zaraz, jeśli natomiast dziecko chce coś dostać lub zrobić, to zaczyna działać mechanizm już - np. nie potrafią czekać na nagrodę), zapominają o umowach, zakazach, dlatego trzeba im o tym przypominać wielokrotnie w ciągu dnia. NADRUCHLIWOŚĆ 8

O nadruchliwości mówimy wtedy, gdy dziecko jest bardziej niż jego rówieśnicy ruchliwe i żywe, szczególnie w sytuacjach, kiedy wymaga się od niego długiego i spokojnego siedzenia. Nadruchliwość to także niepokój w obrębie miejsca siedzenia (wiercenie się, kręcenie, machanie rękami i nogami, często bawienie się różnymi przedmiotami długopisem, gumką) oraz nadmierna gadatliwość. Sama nadruchliwość nie stanowi większego problemu, jednak w połączeniu z impulsywnością stanowi mieszankę wybuchową. Bowiem dziecko nie będzie w stanie przewidzieć konsekwencji swojego postępowania najpierw zrobi, a potem pomyśli. Dlatego w szkole będzie chodzić po klasie lub stale wiercić się w ławce, a na biegając przerwach będzie potrącało większość uczniów. Nie można powstrzymać ruchliwości dziecka, można jedynie sprawić, aby jak najmniej przeszkadzało to wszystkim w życiu. Możemy pomóc dziecku pozbyć się nadmiaru energii np. poprzez sport, jazdę na rowerze, spacery z psem itp. INNE TYPOWE OBJAWY U DZIECI Z ADHD niedojrzałość emocjonalna i społeczna. Dzieci zachowują się tak, jakby były młodsze niż w rzeczywistości; słabe rozumienie pojęcia czasu problemy z praktycznym zrozumieniem i zaplanowaniem sobie czasu na różne działania; ciągłe dyskutowanie mistrzowie dyskusji - dzieci godzinami potrafią dyskutować na temat sensowności wykonania jakiejś pracy czy zadania; szybsze i bardziej emocjonalne reagowanie na różne wydarzenia niż rówieśnicy oraz łatwość przechodzenia w skrajne nastroje ( radość w gniew i na odwrót). Objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej mogą trwać latami - u 30% do 50% osób utrzymują się do dorosłości, a u pozostałych zmniejszają się wraz z wiekiem. Najwcześniej ustępuje nadruchliwość dziecko w pierwszej klasie biegało po klasie, w trzeciej już tylko się wierci. W okresie dorastania występują problemy z koncentracją uwagi oraz trudności w nauce. Dzieci funkcjonują poniżej swoich potencjalnych możliwości. Mają problemy w kontaktach społecznych z rówieśnikami, nauczycielami oraz z rodzicami. Często mają zaniżoną samoocenę. Przetrwanie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej grozi zwiększonym ryzykiem rozwinięcia się pewnych zachowań antyspołecznych, wpadnięciem w konflikt w prawo, uzależnieniem od alkoholu, narkotyków, wystąpieniem depresji, czy możliwością popełnienia samobójstwa. DIAGNOZA DZIECKA Z ADHD Rozpoznanie ADHD wymaga czasu i współudziału różnych specjalistów: pediatry, neurologa, psychiatry, psychologa, pedagoga. Przed postawieniem diagnozy trzeba wykluczyć istnienie chorób somatycznych. Zaburzenia uwagi mogą być symptomami następujących chorób: nadczynności tarczycy, astmy, chorób reumatycznych, alergii, chorób wątroby, wad serca, niektórych chorób pasożytniczych, przewlekłego zatrucia ołowiem. Kłopoty z koncentracją mogą mieć dzieci z wadą wzroku, z uszkodzeniem słuchu. Obraz podobny do nadpobudliwości psychoruchowej występuje w zapaleniach mózgu, epilepsji, w wolno rosnących guzach, w pląsawicy mniejszej, chorobach zwyrodnieniowych. Konieczna jest również diagnoza intelektu zazwyczaj w poradni psychologiczno - pedagogicznej. Dzieci upośledzone umysłowo mogą przejawiać objawy zaburzenia koncentracji uwagi, kiedy stawia się je w sytuacjach zbyt dla nich trudnych. Dziecko, które nie rozumie, o czym mówi się na lekcji, nie uważa, może chodzić po klasie. Dziecko o 9

wybitnej inteligencji także może przeszkadzać nauczycielowi w prowadzeniu lekcji, bo kiedy zrozumie temat (a zajmuje mu to kilka minut) zaczyna zajmować się swoimi sprawami. Podczas diagnozy trzeba wykluczyć istnienie zaburzeń lękowych, całościowych zaburzeń rozwoju (autyzmu), depresji, czy manii. Niepokój i zaburzenia koncentracji mogą wystąpić także u dzieci narażonych na silny stres (choroba lub rozwód rodziców, śmierć kogoś z rodziny), u dziecka maltretowanego fizycznie, wykorzystywanego seksualnie, niedożywionego, czy pochodzącego z niewydolnie wychowawczego domu. Idealna diagnostyka powinna więc uwzględniać: wywiad od rodziców, informacje od nauczyciela na temat zachowania dziecka szkole lub przedszkolu, badanie pediatryczne, badanie neurologiczne, badanie psychiatryczne, badanie psychologiczne. Leczenie dzieci z ADHD może odbywać się za pomocą farmakoterapii przez lekarza psychiatrę. Dotyczy to takich sytuacji, gdy bardzo nasilone są objawy i wszelkie inne formy pomocy dziecku jak poradnictwo, współpraca ze szkołą, czy specjalne systemy nauczania nie przynoszą efektów. Leki te mogą spowodować, że: dziecko zacznie słyszeć, co się do niego mówi, łatwiej zapanuje nad potrzebą ruchu i mówienia, łatwiej mu będzie przez chwilę pomyśleć, zanim coś zrobi, łatwiej mu będzie skupić się podczas pracy i nauki. Postawienie diagnozy dziecku z ADHD i otoczenie go opieką ułatwi mu życie i zmieni jego status w otoczeniu. Z dziecka niegrzecznego, źle wychowanego, ciągle karconego stanie się dzieckiem wymagającym szczególnej pomocy i opieki. Z rodziców i nauczycieli zdejmie się natomiast poczucie winy za niewydolność wychowawczą. Większość dzieci z ADHD ma przeciętny lub ponadprzeciętny iloraz inteligencji. Wśród sławnych ludzi, którzy cierpieli na zespół nadpobudliwości psychoruchowej byli m.in.: Albert Einstein wybitny fizyk, Leonardo da Vinci malarz, architekt, konstruktor, Thomas Edison wynalazca m.in. żarówki i gramofonu, Winston Churchill premier Wielkiej Brytanii. Drogi rodzicu, jeśli większość z poniższych twierdzeń odnosi się do Twojego dziecka, nie wahaj się, zgłoś się do najbliższej poradni psychologiczno-pedagogicznej, tam na pewno otrzymasz pomoc! Czy dziecko: biega, skacze, stale się kręci, często bez powodu, wszędzie jest go "pełno", niechętnie włącza się do zajęć grupowych, a jeśli do tego dojdzie, ma trudności z poczekaniem na swoją kolej, przestrzeganiem zasad panujących w grupie, podczas zajęć w szkole, wychodzi z ławki, spaceruje po klasie, wygląda przez okno, bez przerwy rozmawia w czasie trwania lekcji, 10

zmuszone do pozostania w jednym miejscu, wykonuje wiele ruchów wokół własnego ciała, np.: macha nogami, rusza ramionami, skubie wargi, bawi się włosami, gryzie ołówki, nie jest w stanie przez dłuższy czas skupić się na zadaniu, zwłaszcza szkolnym (np. rozmawia na tematy nie związane z zadaniem domowym lub pod byle pretekstem wstaje od biurka), wtrąca się do rozmów, przerywa nauczycielom podczas lekcji, odpowiada na pytanie, zanim usłyszy czy przeczyta całą jego treść, wszystko je rozprasza (np. przejeżdżający samochód podczas odrabiania lekcji), ma wieczny bałagan wokół siebie, szybko rezygnuje z wykonywania zadań wymagających wysiłku i skupienia, gubi różne przedmioty (np. przybory szkolne), zapomina odrabiać prace domowe lub odrabia je niedbale, popełniając wiele niepotrzebnych błędów, nie słucha, co się do niego mówi, jakby było nieobecne, łatwo wpada w złość, co przejawia się krzykiem lub niszczeniem przedmiotów (np. rysunków, z których nie jest zadowolone), reaguje nadmiernym lękiem na wiele sytuacji. Wychowywanie dziecka nadpobudliwego to ciężka, mozolna praca, która zdaje się być uciążliwą walką i która sprawia, że rodzice często doświadczają negatywnych uczuć: poczucia winy, bezradności, osamotnienia, zmęczenia, smutku, poczucia klęski, złości. Rodzice tych dzieci ciągle słyszą niepochlebne uwagi o swoim dziecku: jak go wychowaliście?, co za niegrzeczne dziecko, nie możecie coś z nim zrobić? Dziecko z ADHD wymaga dodatkowej uwagi ze strony dorosłych i ciągle naraża swoich najbliższych na nieoczekiwane stresy. Z kolei nauczyciele często są zestresowani, zmęczeni ciągłym poszukiwaniem pozytywnych kontaktów z nadpobudliwym dzieckiem, mając pod opieką całą klasę, gdzie każdy z uczniów ma inne potrzeby i problemy. Jak pracować tym dziećmi? o tym w następnym numerze. Bibliografia: 1.Coopre P., Deus K.: Zrozumieć dziecko z nadpobudliwością psychoruchową, Akademia Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2001 2. Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M.: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, Bifolium, Lublin 1999 JOLANTA PORALLA psycholog Poradni Psychologiczno Pedagogicznej w Żorach Dziecko nieśmiałe w szkole i w rodzinie Problem dzieci nieśmiałych jest na ogół traktowany marginalnie, jako zjawisko które wprawdzie istnieje, ale nikomu nie szkodzi, więc nie jest problemem. Dzieci nieśmiałe są spokojne, uległe, niezaradne i raczej nie przejawiają inicjatywy. Zwykle nie popadają w konflikty, są posłuszne, bez sprzeciwu wykonują polecenia dorosłych. Mogłoby się zatem wydawać, iż mając takie dzieci w klasie lub w domu jesteśmy wybrańcami losu. Niestety tak nie jest. Rodzice dzieci nieśmiałych, podobnie jak nauczyciele uczący takie dzieci uświadamiają sobie, że istnieją poważne powody do niepokoju. Dzieci określane mianem nieśmiałych są w dużym stopniu zahamowane, mają kłopoty w kontaktach z kolegami, 11

biernie podporządkowują się woli grupy, izolują się od świata a zarazem od radości i spontaniczności istnienia. W skrajnych przypadkach taka postawa prowadzi do nerwic i chorób somatycznych, a nawet prób samobójczych. Problem ten wydaje się być o tyle ważny, iż dziecko agresywne niejako rzuca się w oczy, absorbuje swoim zachowaniem uwagę dorosłych. Emocje takiego dziecka są wyrażane żywą ekspresją, a niepożądane skutki tej ekspresji są sygnałem alarmowym skłaniającym rodziców, czy pedagogów do szukania środków zaradczych czy pomocy specjalisty. Natomiast w przypadku dzieci nieśmiałych cały dramat rozgrywa się w milczeniu, w ukryciu, co naraża na szczególne niebezpieczeństwo psychikę dziecka. Dziecko takie pozbawione pomocy dorosłych w radzeniu sobie ze swoimi problemami narażone jest na samoistne pogłębianie się następstw zahamowania i izolacji od otoczenia. Czymże więc jest nieśmiałość i jakie są jej przyczyny? Opisowe określenie nieśmiałości przedstawia P. G.Zimbardo mówiąc, że jest to świadomość własnej niezdolności do podjęcia działań o charakterze społecznym (działań, które pragnie się podjąć, ale i których sposób wykonania jest nam znany); to subiektywny stan zależny od tego, w jaki sposób dana osoba określa u siebie zbiór reakcji, inna definicja mówi, że nieśmiałość jest to lęk przed negatywną samooceną lub negatywną oceną innych. Pojęcie nieśmiałości określane jest także jako przejaw lękliwości społecznej. W zależności od natężenia tej lękliwości spotykamy ludzi, którzy najlepiej czują się wśród książek, myśli, przedmiotów niż wśród innych ludzi. W środkowym przedziale nieśmiałości znajdują się ci, którzy czują się onieśmieleni w pewnych sytuacjach, w kontaktach z pewnymi kategoriami ludzi. Ich zahamowanie i skrępowanie jest tak silne, że zakłóca ich życie społeczne powiedzenie tego o czym myślą lub zrobienie tego, co chcieliby zrobić staje się wtedy trudne lub niemożliwe. W skrajnych przypadkach nieśmiałości znajdują się osoby, których strach przed ludźmi nie ma granic, są to tzw. nieśmiali chronicznie. Doznają oni przemożnego strachu, gdy prosi się ich o zrobienie czegoś na oczach innych, a wszechogarniający lęk czyni ich tak bezradnymi, że jedyną możliwością staje się ucieczka i ukrycie się. Przytoczę tu cytat osoby nieśmiałej, która tak oto mówi o swej nieśmiałości: nieśmiałość w świetle mych doznań jest przewrażliwieniem na punkcie własnej osoby, zahamowaniem swego naturalnego ja wywołanym przez pewne sytuacje i ludzi. To intensywna świadomość samego siebie połączona z uczuciem ograniczenia, poczucie, że każde twoje działanie jest obserwowane przez innych, męczące uczucie, ze jesteś drętwy i sztywny, jest to tęsknota za spontanicznością. Przyczyny nieśmiałości są bardzo różne. Jedną z nich jest zaniżona samoocena. Osoba nieśmiała boi się i nie nawiązuje kontaktów z innymi ludźmi, postrzega siebie samego jako kogoś gorszego od innych. Kogoś, kto nie zasługuje na uwagę i nie ma nic ciekawego do zaoferowania innym. Zimbardo podaje, że jedną z przyczyn nieśmiałości jest prywatna samoświadomość, czyli inaczej introwersja. Osoba z nadmiernie rozwiniętą taką cechą koncentruje swoje myśli wokół siebie. Introwertyk dokładnie i bardzo krytycznie analizuje scenariusze swoich zachowań; jest uwrażliwiony na swoje wewnętrzne odczucia i zmiany nastroju. Zamartwia się nieistotnymi szczegółami dotyczącymi własnego wyglądu i zachowania. Często przeżywa lęki, o których otoczenie przeważnie nigdy się nie dowiaduje, a nawet się ich nie domyśla. Jak więc funkcjonuje taki nieśmiały człowiek w środowisku szkolnym? Uczniowie nieśmiali w sytuacjach zadaniowych najczęściej pozostają bierni paraliżowani strachem i przekonaniem o własnej nieudolności nie podejmują wysiłku wykonania zadania lub unikają go podając różne argumenty. Gdy muszą eksponować swoje umiejętności publicznie, np. w czasie odpowiedzi na forum klasy przejawiają takie charakterystyczne zachowania jak: drżenie głosu, jąkanie, zaburzenia artykulacji, niezręczność, nienaturalność w zachowaniu i działaniu, unikanie kontaktu wzrokowego. 12

Działając w stresie zazwyczaj wypadają znacznie poniżej swoich umiejętności. W skrajnych sytuacjach potrzeba uniknięcia niebezpieczeństwa, z jakim kojarzy się uczniowi dana lekcja lub kontakt z nauczycielem jest tak silna, że uczniowie nieśmiali są skłonni nawet do ucieczki z lekcji. Jak pomóc dziecku nieśmiałemu? Należy zadbać o odpowiednią atmosferę wokół dziecka w domu i w szkole, nie zachęcać go na siłę do wypowiedzi i spontanicznych zachowań, nie podkreślać głośno podejmowanych przez nie prób aktywności, nie komentować jego zachowania. Podczas lekcji nie należy zmuszać dziecka do wypowiedzi na forum klasy, można przecież egzekwować wiadomości w formie pisemnej lub podczas indywidualnej rozmowy z dzieckiem przed lub po lekcjach. Dobrą i sprawdzoną metodą pracy z dzieckiem nieśmiałym jest metoda niezauważalnego zauważania, czyli nawiązywania kontaktu wzrokowego z dzieckiem podczas zwykłych czynności w domu lub w czasie lekcji, (lub gdy np. przechodzimy korytarzem obok dziecka w czasie przerwy). Nasza mowa ciała, milcząca lecz ciepła postawa może dać dziecku poczucie akceptacji, jest ona nieinwazyjnym sposobem okazania aprobaty jego osoby. Należy stwarzać jak najwięcej sytuacji umożliwiających dziecku nieśmiałemu wypowiadanie się, wyrażanie własnych emocji poprzez inne środki ekspresji np. plastykę, muzykę, taniec. Powinniśmy nauczyć się odczytywać jego sygnały, stany emocjonalne o których nie potrafi nam powiedzieć. Mądry wychowawca zawsze dostrzeże moment kiedy dziecko daje znak, że chce porozmawiać, otworzyło się na tyle, że przełamując własną nieśmiałość mówi o sprawach dla niego bardzo ważnych. Nie należy lekceważyć tych momentów. W każdej chwili dziecko nieśmiałe powinno otrzymywać od otoczenia komunikat: jesteś dla nas ważny, akceptujemy cię takiego jakim jesteś. Znajdując dogodny czas i miejsce na spokojną rozmowę powinniśmy mówić mu o jego mocnych stronach, pokazywać, że dostrzegamy jego zalety. Powinniśmy zadbać o wzmacnianie jego samooceny poprzez stwarzanie dziecku możliwości odnoszenia drobnych sukcesów. Postarajmy się także o rozwijanie jego umiejętności społecznych zaprzyjaźniając go z równie spokojnym kolegą. Nie wszyscy muszą przecież przejść przez życie śmiało i z rozmachem. Warto to uświadomić rówieśnikom dzieci nieśmiałych, wśród których te dzieci funkcjonują na co dzień, ucząc ich za razem tolerancji. JOANNA KOWALKOWSKA - pedagog Poradni Psychologiczno Pedagogicznej w Żorach Profilaktyka Rozpoznawanie objawów stosowania przemocy wobec dzieci Historia złego traktowania dziecka jest długa jak historia gatunku ludzkiego. Znacznie krótsza jest historia chronienia dziecka, dostrzegania jego praw jako istoty ludzkiej. Przez wiele stuleci nie poświęcano przemocy dostatecznej uwagi, gdyż nie rozumiano skutków jej 13

doświadczania w dzieciństwie, a nawet uważano, że złe traktowanie dzieci i kary cielesne są skutecznym środkiem chroniącym młodych przed demoralizacją i zejściem na złą drogę. Prawdziwa i zasadnicza zmiana stosunku rodziców do dzieci i w konsekwencji społeczeństwa dorosłych w stosunku do dzieci, dokonała si ę głównie dzię ki rozwojowi psychologii, a przede wszystkim dzięki odkryciom Z. Freuda. Ukazały one, że zasadnicze podstawy przyszłej osobowości kształtuj ą si ę przede wszystkim w okresie wczesnego dzieciństwa, w kontakcie z rodzin ą i w oparciu o wzajemne z ni ą więzi uczuciowe. Ślady wielowiekowego traktowania dzieci nie znikły. Jeszcze dzisiaj w potocznym myśleniu kary cielesne uważane są za pożyteczną metodę kształtowania pozytywnych cech. Często słyszymy: Moi rodzice mnie bili i dlatego wyrosłem na porządnego człowieka. Być może ten stereotyp jest jedną z przyczyn pojawiającej się przemocy domowej. Przemoc wobec dziecka objawia si ę najczęś ciej w czterech wymiarach: - przemoc fizyczna, - przemoc psychiczna, - nadużycie seksualne, - zaniedbywanie. Przemoc fizyczna polegająca na znęcaniu si ę dotyczy najczęściej dzieci mał ych do 6 roku życia, czę sto towarzyszy jej przemoc psychiczna. Badania prowadzone w tym zakresie pokazuj ą, i ż przemoc ta jest związana z nietrzeźwości ą sprawców, ale alkohol nie powinien by ć obarczany bezpośredni ą i wyłączn ą odpowiedzialności ą za przemoc. Przemoc emocjonalna trwa niejednokrotnie przez całe ż ycie dziecka. Sprawcy sprawuj ą psychologiczn ą kontrol ę nad ofiar ą. Staraj ą si ę doprowadzi ć do izolacji społ ecznej ofiary, kontroluj ą i ograniczaj ą jej kontakty z innymi członkami rodziny, koleż ankami, sąsiadami; krytykuj ą i poniżaj ą ofiar ę także w obecności innych ludzi, obrzucaj ą wyzwiskami, wyolbrzymiaj ą wady, domagaj ą si ę posłuszeństwa we wszystkich dziedzinach ż ycia rodzinnego a wymagania te mog ą si ę często zmienia ć i bywaj ą irracjonalne; gro żą ofierze i stale demonstruj ą swoj ą moc. Analiza przypadków przemocy w rodzinie wskazuje, i ż stosowanie przemocy ukł ada si ę w specyficzny cykl złożony z trzech faz. 1. Faza narastania napięcia - wzrasta napięcie i agresywno ść sprawcy, każdy drobiazg wywołuje jego irytacj ę, awanturuje si ę o byle co, zaczyna więcej pi ć, prowokuje kłótnie, staje si ę coraz bardziej niebezpieczny. Ofiara stara si ę opanowa ć sytuacj ę, występuj ą u niej różne dolegliwości fizyczne (bóle żołądka, bezsenno ść, utrata apetytu), wpada w apati ę, ogarnia j ą niepokój, czasami prowokuje sprawc ę aby mieć ju ż to za sob ą. 2. Faza gwałtownej przemocy z mało istotnych powodów dochodzi do ataku agresji i rozładowania złości. Ofiara doznaje zranie ń fizycznych i psychicznych, znajduje si ę w stanie szoku, stara si ę uspokoi ć sprawc ę i ochroni ć siebie. Odczuwa przerażenie, zło ść, bezradno ść, wstyd, traci ochot ę do życia. 3. Faza miodowego miesią ca wszystko si ę zmienia. Gdy sprawca wyładuje ju ż swą zło ść i zaczyna sobie zdawa ć spraw ę co zrobi ł staje si ę inn ą osob ą. Stara si ę znaleźć jakie ś wytłumaczenie i usprawiedliwienie. Przeżywa poczucie winy, okazuje skruch ę, 14

przeprasza, obiecuje, że to si ę ju ż nie powtórzy. Zaczyna okazywa ć ciepło i miło ść. Ofiara zaczyna wierzy ć, że przemoc była jedynie wyjątkowym incydentem, który się ju ż nigdy nie powtórzy. Ale faza miodowego miesiąca przemija i wkrótce rozpoczyna si ę faza narastania napięcia. Wszystko zaczyna si ę od nowa. Jednak przemoc w następnym cyklu jest bardziej gwałtowna i dłuższa. Kolejne fazy miodowe s ą ju ż krótsze i mniej miodowe. Wykorzystywanie seksualne dotyczy dzieci najczęściej z przedział u wiekowego 6-9 lat i trwa to przecię tnie dwa lata do czasu ujawnienia. Zaniedbywanie dotyczy szczególnie dzieci małych i w młodszym wieku szkolnym. Jakie s ą przyczyny stosowania przemocy wobec dzieci? Naukowcy badający ten problem ujawnili, że większo ść rodziców dopuszczających się przemocy wobec dzieci, spotkała si ę we własnym dzieciń stwie z podobnymi sytuacjami doświadczali braku adekwatnej opieki lub byli poddawani ostrym karom, zmuszani do bezwzględnego posłuszeństwa, maltretowani psychicznie czy seksualnie wykorzystywani. Przyczyn ą przemocy rodziców może by ć fakt, że dziecko nie spełnia ich oczekiwa ń, bo nie jest takim jakiego pragnęli, naginając je za wszelk ą cen ę do swojego wzoru. Maltretowaniu sprzyja równie ż izolacja rodziny i akceptacja społeczna bicia. Upowszechnianiu akceptacji przemocy pomagaj ą w dużym stopniu środki masowego przekazu, w których występuje aprobata dla przemocy. Pogląd ten podzielają zwolennicy idei obrony praw dziecka uważając, że nie może by ć mowy o obniżaniu natężenia przemocy w społeczeństwie, w którym dziecko zanim ukończy szkołę podstawow ą ogląda wiele tysię cy zabójstw i brutalnych aktów przemocy na ekranie telewizora. Rozpoznanie objawów przemocy jest pierwszym krokiem do udzielenia dziecku pomocy. SYMPTOMY NA PODSTAWIE KTÓRYCH MOŻNA PRZYPUSZCZA Ć, Ż E DZIECKO JEST OFIAR Ą PRZEMOCY. Zachowania w szkole: Chodzenie po klasie, zaglądanie innym przez rami ę ( reakcja na poczucie samotności), Płacz, gdy co ś si ę nie udaje, Mała tolerancja na zmiany ( moja ławka, moja pani, brak poczucia bezpieczeństwa), Silna obrona sfery osobistej, Naruszanie sfery osobistej innych ( nie trzymanie granic), Tendencja do widzenia świata jako zagrażającego. Zachowania dziecka w kontakcie z nauczycielem: Lęk, gdy zbliża si ę dorosły, Sztywnienie w bezpośrednim bliskim kontakcie, Niech ęć przed powrotem do domu, Prezentacja jednej z następują cych strategii: 1. Strategia wybitnego dziecka: - wysoka inteligencja, - silna dbało ść o osiągnięcia, - ograniczone kontakty z innymi dziećmi. 2. Strategia opieki: - wyczulenie na potrzeby rodziców i dorosłych, - mały dorosły, organizujący życie domu, - brak radości i spontaniczności, - przyjęcie funkcji opiekuńczej nad młodszym rodzeństwem. 3. Strategia spokoju i unikania kłopotów: 15

- trzyma si ę z dala od wszystkiego, - jest niepozorne i ciche, - ma podejrzliwy wyraz oczu, - bacznie obserwuje każdy ruch dorosłego, - unika za wszelk ą cen ę kontaktu wzrokowego, - stosuje tzw. podejście strusia jeśli ja ci ę nie widz ę, to ty nie widzisz mnie. Rozpoznanie przemocy na podstawie rysunku dziecka: brak w rysunku pierwiastka ludzkiego, roślinnego, zwierzęcego, brak wejścia do domu na rysunku dziecka, wejście zakratowane, niedostępne, rysunek otoczony lini ą, rysowanie z pozycji żaby, ciemna, agresywna kolorystyka, elementy jawnie lub symbolicznie genitalne, agresywna, przerażająca tematyka. Osobowo ść dziecka krzywdzonego. Wielokrotne doświadczanie urazu przez dorosłego niszczy osobowo ść już ukształtowan ą, uraz powtarzający si ę w dzieciństwie osobowo ść kształtuje i zniekształca. Przeżycie przez dziecko ataku na własna osob ę a także obrażenia cielesne rodz ą poczucie, ż e własne ja zostało uszkodzone. Dziecko wykazuje objawy depresji. Można zaobserwowa ć: 1. negatywny obraz własnej osoby ( nic mi si ę nie udaje, nikt mnie nie lubi, mam pecha, jestem nieposłuszny, nie zasługuj ę na nic dobrego), 2. redukcj ę przeżywania własnych emocji- dzieci stale tkwi ą w negatywnych emocjach, boj ą si ę mie ć nadziej ę ( wszystko jest nudne, moje ż ycie jest pozbawione ciekawych przeży ć, nie pamiętam nic przyjemnego co si ę zdarzyło, przewidywanie, ż e nic dobrego si ę nie zdarzy), 3. autoagresj ę, często na oczach innych aby zwróci ć na siebie uwag ę ( samobójstwa, samookaleczenia- uderzania głowa lub ręk ą o ścian ę lub drzwi, wyrywanie wł osów, celowe łamanie kończyn, łysienie plackowate). Nauczyciel, aby rozpozna ć objawy przemocy musi wnikliwie obserwowa ć zachowanie swoich uczniów w szkole. Należy jednak pamięta ć, ż e pojedyncze i jednorazowe symptomy nie zawsze s ą objawami przemocy wobec dzieci, ale żadnego z nich nie należy lekceważy ć. Długotrwałe krzywdy emocjonalne i fizyczne mogą pozbawić dziecko możliwości i umiejętności bycia samodzielnym, twórczym i zaradnym człowiekiem. Dziecko ofiara przemocy i jego rodzina nie są w stanie pomóc sobie same. Zazwyczaj jest to zaklęty krąg, z wzorcami przekazywanymi z pokolenia na pokolenie, z którego bez pomocy z zewnątrz trudno się wyrwać. Dlatego przemocy nie można lekceważyć, gdyż sama nie minie. ANNA NICIA - pedagog Dla ciała i duszy... 16

Relaks i wizualizacja Kto raz doświadczył stanu głębokiego relaksu, będzie umiał w kilka minut osiągnąć go w każdej wolnej chwili. Aby nauczyć się relaksu, znajdź takie miejsce, w którym nikt i nic nie będzie ci przeszkadzało..możesz uczyć się zachowywać ten stan w codziennym życiu. Połącz zewnętrzną aktywność ze stałym poczuciem wewnętrznej równowagi Miękko układamy się na podłodze Zamykamy oczy, rozluźniamy stopy, łydki, biodra, plecy, ramiona, dłonie, mięśnie twarzy.wyobrażamy sobie,że nasze ciało jest tak ciężkie, ze zagłębia się w podłogę....pomyśl o spacerze w lesie sosnowym. Drzewa górują nad Tobą wznosząc się z każdej strony. Podziwiasz koloryt lasu i grę cieni liści na ziemi. Idziesz w plamie słońca rozdzierającej koronę liści ponad Tobą. Kiedy tak wędrujesz dociera do ciebie cisza przerywana tylko śpiewem ptaków i chrzęstem Twoich stóp, stąpający po leśnej podściółce. Czasami jeszcze trzaśnie nadepnięta sucha gałązka. Podchodzisz do drzewa.to mocne,solidne drzewo Obejmujesz je czując chropowatość kory pod palcami..ochładzasz czoło dotykając pnia Spoglądasz w górę, Na najwyższym konarze możesz umieścić swój smutek. Pozwalasz, aby wiatr uniósł go w przestrzeń, widzisz jak rozpływa się w białych, kłębiastych chmurach,jak niknie w dali, znika. Gałęzie poruszane wiatrem zapraszają Cię, abyś po kolei swoje smutki położyła na rozłożystych liściach...tak...właśnie tak...jeden po drugim...zauważasz jak drzewo z wdzięcznością przyjmuje Twoje myśli,jak targane wiatrem unoszą się i znikają... Gdy stopniowo uświadamiasz sobie łagodne uderzenie wiatru na twarzy zauważasz też aromatyczny zapach sosen wymieszany z bardziej ziemistym zapachem lasu. Kończąc wędrówkę pamiętasz, że zawsze możesz wrócić w to wyjątkowe miejsce... (ciąg dalszy w następnym numerze) Pytaj odpowiemy... HALINA KUDZIA - psycholog Poradni Psychologiczno Pedagogicznej Mój syn jest uczniem klasy trzeciej gimnazjum, w chwili obecnej stoi przed faktem podjęcia decyzji, co do dalszego kierunku kształcenia i nie umie się zdecydować. Jak mogę mu pomóc? Młody człowiek na tym etapie swojego rozwoju stoi przed koniecznością dokonania ważnego wyboru. Decyzja ta jest już początkiem budowania przyszłości zawodowej i kariery. Poradnia Psychologiczno Pedagogiczna w ramach swoich zadań prowadzi między innymi poradnictwo indywidualne w obszarze doradztwa zawodowego. Dysponujemy narzędziami diagnostycznymi, które pozwalają ocenić możliwości intelektualne ucznia, zainteresowania i uzdolnienia, temperament, poziom rozwoju społecznego i emocjonalnego oraz innych umiejętności warunkujących powodzenia szkolne. Informacje, które uzyska się w wyniku przeprowadzonych testów są bardzo pomocne w wyborze szkoły ponadgimnazjalnej. Posiadamy także informacje na temat typów szkół ponadgimnazjalnych na poziomie lokalnym. Duże znaczenie w procesie decyzyjnym spełniają również rodzice będący źródłem wsparcia dla swojego dziecka. Rolą ich jest skierowanie uwagi dziecka w kierunku jego zainteresowań, 17

indywidualnych predyspozycji i osiągnięć szkolnych. Te wszystkie elementy warunkują podjęcie trafnej decyzji a jednocześnie pozwalają na dalsze doskonalenie tych umiejętności i rozwój osobisty. Odpowiedzi udzieliła: SABINA GOCZOŁ - doradca zawodowy Poradni Psychologiczno Pedagogicznej w Żorach 18