Andrzej Samek Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie KSZTAŁTOWANIE STRUKTURY JEDNOSTKI DYDAKTYCZNEJ Z WYKORZYSTANIEM MULTIMEDIÓW 1. Wstęp Przekazywanie wiedzy i umiejętności na studiach wyższych uzależnione jest od postępującego rozwoju nauki i techniki. Wymaga to systematycznej zmiany, aktualizacji oraz uzupełniania treści merytorycznej. Niezbędne jest również pełne wykorzystanie środków multimedialnych różnego rodzaju, które umożliwiają bardziej sprawny przekaz i pozwalają zwiększyć ilość informacji niezbędnej do ukształtowania aktywnej postawy i przygotowania absolwenta do twórczej działalności w określonej dziedzinie. 2. Przygotowanie wykładów Gwałtowny wzrost niezbędnego zasobu wiedzy i umiejętności, przekazywanego w formie wykładu, powoduje konieczność uzupełnienia tematyki w kolejnej jego edycji oraz dokonywania selekcji treści w ramach będącej do dyspozycji liczby godzin 1. Należy również uwzględnić korelacje tematyki z zajęciami o charakterze ćwiczeniowym i pozostałymi przedmiotami. Na rysunku 1 przedstawiono powiązania poszczególnych czynników, mających wpływ na kształtowanie wykładu 2. Istotne znaczenie mają sposób i formy przekazu, a zwłaszcza wykorzystanie środków multimedialnych. Wymaga to odpowiedniej strategii 3, od której zależy ich skuteczność i udział w wzbogaceniu zakresu wiedzy i zwiększeniu udziału samodzielnej pracy studenta. Rysunek 1. Ważniejsze czynniki wpływające na kształtowanie wykładu 1 K. Dendura, Metodyka wdrożenia systemu zarządzania jakością w kształceniu akademickim, Wyd. Akademii Morskiej, Gdynia 2000. 2 A. Samek, Jakość kształcenia inżynierów mechaników, Konferencja Inżynieria Jakości 2002, Gdynia 2002. 3 H. Bednarczyk, Modułowy model kształcenia inżynierów mechaników, V Światowy Kongres Kształcenie i dokształcanie inżynierów na potrzeby XXI w., Warszawa 2000. 1
2.1. Struktura wykładu Opracowując tematykę wykładu, należy uwzględnić jego modułową strukturę (rys.2). Odróżnić można moduły problemowe, obejmujące szersze zagadnienie, przedstawiane najpierw w bardziej ogólnym zarysie i moduły poszerzające, omawiające je w sposób szczegółowy. Moduły problemowe powinny być w pierwszym rzędzie wspomagane multimedialnie. Dotyczy to zwłaszcza studiów zaocznych i podyplomowych. Rysunek 2. Struktura wykładu uwzględniająca budowę modułową 2
W dalszym podziale struktury, treść merytoryczna wykładu zostaje podzielona na jednostki dydaktyczne o wymiarze 1-2h. (rys. 3.). Mogą one obejmować jeden lub więcej modułów poszerzających, natomiast moduły problemowe powinny być ujęte w jednej jednostce dydaktycznej. Rysunek 3. Struktura jednostki dydaktycznej Forma przekazu wiedzy jest najczęściej formą zespoloną, na którą składa się przekaz słowny, narracja i przekaz w postaci obrazów. Można wyodrębnić: o formy, w których dominujący jest opis słowny, o formy, w których dominujący jest opis w postaci obrazów. Właściwe powiązanie obu tych form w jednostce dydaktycznej ma podstawowe znaczenie i zależy zarówno od tematyki jak i uzdolnień wykładowcy. Można wyróżnić kilka podstawowych struktur jednostki dydaktycznej ze względu na wzajemne powiązanie obu tych form przekazu. Dotyczyć one mogą zarówno wykładów, jak i ćwiczeń (rys.4): Rysunek 4. Podstawowe struktury jednostki dydaktycznej 3
o wykład z dominującym przekazem słownym, uzupełniony obrazami formie foliogramów lub przeźroczy, o wykład z dominującym przekazem w postaci obrazów, np. filmu, narracja ograniczona jest do wprowadzenia i końcowego komentarza, o ćwiczenie, wprowadzenie słowne, przekaz wzorcowego rozwiązania w postaci obrazów. Indywidualne rozwiązania problemu na podstawie przekazywanego w formie dyskietek materiału lub realizacja zadania na odrębnych stanowiskach komputerowych. Zakończenie w formie przekazu słownego, uzupełnionego obrazem, o wykład z dominującym przekazem słownym, uzupełnionym obrazem, na zakończenie indywidualne materiały w postaci obrazu do samodzielnej pracy. 2.2. Charakterystyka i dobór środków multimedialnych Przekaz słowny ma w zasadzie jedną formę narracji, natomiast przekaz w formie obrazów może być bardzo różny, w zależności od stosowanych środków multimedialnych i treści. W procesie dydaktyczny obrazy przekazywane za pomocą multimediów mają ogromne znaczenie. Do ważniejszych ich zalet należy: o możliwość znacznego poszerzenia zakresu wiedzy i umiejętności, o wykorzystywanie jednocześnie percepcji wzrokowej i słuchowej, co jest jednym z najbardziej sprawnych sposobów odbioru informacji, o poszerzenie przekazu informacji o elementy niemożliwe do uwidocznienia innym sposobem, o łatwiejsze zrozumienie logicznego następstwa zdarzeń i możność wielokrotnego odbioru. Przekaz w postaci obrazów z wykorzystaniem różnych środków multimedialnych, jak przeźrocza, foliogramy, kamera i aparat cyfrowy, rzutnik komputerowy, kaseta VHS oraz możliwości ich wspólnego wykorzystania przedstawiono na rysunku 5. Rysunek 5. Zestawienie środków multimedialnych 4
Środki multimedialne muszą być dostosowane do charakteru obiektu, o którym informacje przekazują. Można odróżnić kilka podstawowych przypadków przekazu obrazów: o obrazy statyczne obiektów, wzorce działań, algorytmy, wykresy mogą być przekazywane w postaci przeźroczy, foliogramów czy też w formie nagrania poprzez rzutnik komputerowy, o obrazy dynamiczne obiektów, działanie urządzenia, zmiany stanu mogą być przekazywane za pomocą filmu, animacji, zdjęć poklatkowych, o obrazy kształtowania, powstawania obiektu najdogodniej można przedstawić w postaci animacji i zdjęć poklatkowych. Należy podkreślić, że ze wzrostem stopnia wykorzystania środków multimedialnych szczegółowość przygotowania jednostki dydaktycznej gwałtownie rośnie. Z prostego konspektu powstaje dokładny scenariusz, a jednocześnie sztywność struktury wzrasta. Brak jest wówczas możliwości swobodnej improwizacji w czasie realizacji wykładu, wykładowca przekształca się w aranżera zajęć 4. Zwiększa się również pracochłonność przygotowania wykładu, a często niezbędna jest pomoc i współpraca specjalistów technik audiowizualnych. W skrajnych przypadkach opracowany prawie w całości na dyskietce materiał, przekazywany przy użyciu rzutnika komputerowego ogranicza rolę prowadzącego do obsługi sprzętu. Powodować to może znaczne zubożenie przekazu słownego i brak kontaktu i oddziaływania wykładowcy. Kolejność czynności przy przygotowaniu zajęć wspomaganych multimedialnie podano na rys.6. Rysunek 6. Kolejność czynności przy przygotowywaniu zajęć wspomaganych multimedialnie 4 G. Dryden, J. Voss J. Rewolucja w uczeniu, Moderski i S-ka, Poznań 2000. 5
3. Przygotowanie ćwiczeń Zajęcia dydaktyczne, realizowane w postaci różnego rodzaju ćwiczeń zajmują dużą liczbę, 30-40% godzin zajęć w uczelniach ekonomicznych i technicznych. Za podstawowe cele ćwiczeń w procesie dydaktycznym można uznać: o poszerzanie i uszczegółowianie wiedzy przekazywanej w postaci wykładu, o wskazanie zastosowań aplikacyjnych wiedzy teoretycznej, o nabycie przez studentów umiejętności, niezbędnych w ich przyszłej działalności zawodowej. Zasadniczą cechą ćwiczeń jest bezpośredni kontakt ze studentami, możność ich bliższego poznania i oceny. Jednym natomiast z najważniejszych celów ćwiczeń jest pobudzenie zainteresowania Jest to warunek ich aktywnego udziału i pełnego wykorzystania przekazywanej wiedzy i umiejętności. W zależności od celu i sposobu realizacji odróżnić można ćwiczenia tablicowe, laboratoryjne, projektowe i seminaryjne. Typowe struktury ćwiczeń przedstawiono w postaci algorytmów na rysunku 7. Rysunek 7. Typowe struktury zajęć ćwiczeniowych Tablicowe Laboratoryjne Projektowe 6
Przez wykorzystanie w ćwiczeniach środków multimedialnych uzyskuje się: o znaczne poszerzenie wiedzy i umiejętności, o zwiększenie aktywności i samodzielności studentów, Właściwy dobór środków multimedialnych ma szczególne znaczenie w ćwiczeniach laboratoryjnych i projektowych. W ćwiczeniach laboratoryjnych pozwala na poszerzenie informacji przez przedstawienie urządzeń lub zjawisk niemożliwych do realizacji w danych warunkach laboratorium i jego wyposażenia. W ćwiczeniach projektowych pozwala na ogromne poszerzenia i stałą aktualizacje baz danych i baz wiedzy niezbędnych w procesie projektowania oraz przedstawienie szerokiego zbioru rozwiązań wzorcowych. 4. Propozycje i wnioski Na podstawie przedstawionych rozważań można przedstawić szereg propozycji i wniosków. Najważniejszy z nich to stwierdzenie: Istota wspomagania multimedialnego polega na takim zespoleniu przekazu słownego z odpowiednio dobranymi środkami przekazu w postaci obrazów, które zapewni najlepszą percepcje wiedzy i umiejętności w określonym zakresie danej dziedziny. Dalsze wnioski to: o szersze wspomaganie multimedialne jest koniecznym warunkiem podwyższenia jakości procesu dydaktycznego; o przy doborze środków multimedialnych wymagana jest odpowiednia strategia w przygotowaniu jednostki dydaktycznej; o wobec dużej pracochłonności przygotowania środków wskazane byłoby tworzenie wyspecjalizowanych jednostek, których zadaniem byłaby profesjonalna pomoc i współpraca; o polepszenie zajęć ćwiczeniowych ze względu na ich duży udział w procesie dydaktycznym poprzez wykorzystanie środków multimedialnych ma ogromne znaczenie; o dobór środków zależy od rodzaju ćwiczeń i najbardziej różnorodne możliwości w tym zakresie stwarzają ćwiczenia laboratoryjne i projektowe. Bibliografia H. Bednarczyk, Modułowy model kształcenia inżynierów mechaników, V Światowy Kongres Kształcenie i dokształcanie inżynierów na potrzeby XXI w., Warszawa 2000. K. Dendura, Metodyka wdrożenia systemu zarządzania jakością w kształceniu akademickim, Wyd. Akademii Morskiej, Gdynia 2000. G. Dryden, J. Voss J. Rewolucja w uczeniu, Moderski i S-ka, Poznań 2000. A. Samek, Jakość kształcenia inżynierów mechaników, Konferencja Inżynieria Jakości 2002, Gdynia 2002. 7