UNIWERSYTET WARSZAWSKI KATEDRA JĘZYKÓW SPECJALISTYCZNYCH M a r e k Ł u k a s i k Angielsko-polskie i polsko-angielskie słowniki specjalistyczne (1990-2006) Analiza terminograficzna Warszawa 2007-1 -
Niniejsze opracowanie jest próbą przedstawienia wyników analizy terminograficznej angielsko-polskich i polsko-angielskich słowników specjalistycznych wydanych w Polsce w latach 1990-2006. Publikacja adresowana jest w pierwszej kolejności do specjalistów w zakresie terminografii, pracowników nauki, doktorantów, jak również studentów językoznawstwa stosowanego. Copyright by Katedra Języków Specjalistycznych Uniwersytet Warszawski Warszawa 2007 Wydanie pierwsze ISBN: 978-83-60770-02-3 Druk i oprawa Zakład Graficzny UW, zam. 1141/2007-2 -
Spis treści CZĘŚĆ I 1. Pojęcie analizy terminograficznej 1.1. Terminografia i analiza terminograficzna... 7 1.2. Typologia słowników terminologicznych... 10 1.3. Uchybienia w sztuce terminografii... 15 1.4. Elementy analizy terminograficznej... 16 1.4.1. Ogólna analiza terminograficzna... 16 1.4.2. Szczegółowa analiza terminograficzna... 18 1.5. Słownik idealny a słownik optymalny... 23 2. Analiza terminograficzna angielsko-polskich i polsko-angielskich słowników specjalistycznych 2.1. Metodologia badań... 24 2.2. Ogólna analiza terminograficzna... 26 2.2.1. Wyniki analizy kwantytatywnej... 26 2.2.2. Wyniki analizy dziedzinowej... 29 2.3. Szczegółowa analiza terminograficzna... 31 2.3.1. Wyniki analizy kwantytatywnej... 31 2.3.2. Wyniki analizy kwalitatywnej... 33 2.4. Literatura podstawowa... 35 2.5. Katalogi wybranych bibliotek dostępne w Internecie... 37 CZĘŚĆ II 3. Materiał badawczy 3.1. Jak korzystać z opracowania?... 40 3.2. Karty terminograficzne... 45 3.3. Najdłuższe serie wydawnicze... 210 3.4. Wykaz elektronicznych słowników terminologicznych... 211 3.5. Indeks dziedzinowy słowników... 214 3.6. Indeks według typów słowników... 217-3 -
Glosariusze... 217 Słowniki skrótów... 217 Słowniki terminologiczne... 217 Słowniki objaśniające... 217 Słowniki encyklopedyczne... 218 Słowniki hybrydalne... 218 Tezaurusy... 218 Słowniki w układzie tematycznym... 218 3.7. Indeks według formatu językowego... 219 Słowniki angielsko-polskie... 219 Słowniki polsko-angielskie... 219 Słowniki angielsko-polskie i polsko-angielskie... 219 Słowniki wielojęzyczne... 219-4 -
CZĘŚĆ I - 5 -
- 6 -
The value of a work must be estimated by its use; It is not enough that a dictionary delights a critic, unless at the same time it instructs the learner (...) Samuel Johnson 1. Analiza terminograficzna 1.1. Terminografia i analiza terminograficzna Terminografia (leksykografia terminologiczna) jest dyscypliną naukową zajmującą się teorią i praktyką sporządzania słowników terminologicznych (ST), lub szerzej, dzieł terminograficznych, ponieważ współcześnie w kręgu zainteresowań tej dziedziny znajdują się również inne produkty pracy terminograficznej, m.in. glosariusze (rejestry), bazy danych terminograficznych, pamięci tłumaczeniowe, (ang. translation memory) oraz słowniki nowego typu. Rozważając status terminografii należy z jednej strony uznać ją za część leksykografii, gdyż czerpie z podstaw teoretycznych oraz praktyki tworzenia słowników wypracowanych właśnie przez tę dziedzinę, z drugiej zaś strony biorąc pod uwagę obiekt badań (tj. dzieła terminograficzne) oraz charakter badań (znajdujący się na styku semantyki, teorii systemów, teorii i praktyki sztucznej inteligencji, lingwistyki informatycznej, statystyki i in.) można ją uznać za samodzielną naukę o charakterze interdyscyplinarnym. Ponadto należy wziąć pod uwagę fakt, że same obiekty badań, tj. dzieła terminograficzne, budowane są na podstawie konkretnych leksykonów terminologicznych (dziedzinowych zbiorów terminów) poszczególnych obszarów wiedzy (działalności profesjonalnej człowieka), co dodatkowo podkreśla autonomiczny charakter omawianej nauki. W terminografii można wyróżnić trzy zasadnicze typy (etapy) działalności. Terminografia opisowa (deskryptywna) zajmuje się badaniem specyfiki ST na tle innych słowników, analizuje istniejące dzieła terminograficzne oraz dąży do ustalenia ich typologii. Dzięki takiej działalności możliwe staje się podjęcie prac w ramach terminografii parametrycznej, polegających na: (a) wypracowaniu ogólnych zasad reprezentacji słownictwa specjalistycznego w słowniku; (b) opracowaniu zasad definiowania pojęć; (c) określeniu systemotwórczej wartości leksykonów terminologicznych; (d) wypracowaniu metod gromadzenia, opracowywania, przetwarzania i udostępniania danych terminograficznych; (e) opracowaniu na podstawie zdefiniowanych parametrów uniwersalnego metajęzyka terminografii itd. Powyższe etapy są kluczowe z punktu widzenia terminografii stosowanej, której centralnym elementem jest konstruowanie terminograficzne, czyli praca z konkretnym leksykonem terminologicznym. Praca taka polega na ustaleniu roboczych parametrów dla konkretnego zbioru terminów, odzwierciedlających jego charakter, a rzutujących na makro- i mikrostrukturę konstruowanego ST. Szczególnego znaczenia w tym kontekście nabierają zasady pracy terminograficznej, - 7 -
czyli zestaw ukierunkowanych pragmatycznie i uniwersalnych kryteriów organizujących pracę terminografia podczas pracy z danymi terminograficznymi [zob. m.in. Zmarzer 1991: 118, Lukszyn & Zmarzer 2001: 125 i n.]. Końcowym etapem konstruowania terminograficznego jest powstanie dzieła terminograficznego o ściśle określonej strukturze odpowiadającej zarówno wymogom teoretycznym, jak i potrzebom użytkowników słownika. Powstanie terminografii, jako odrębnej dyscypliny naukowej, wiąże się z nagłym przyrostem terminologii (tzw. boomem terminologicznym) w wielu dziedzinach ludzkiej działalności w XX wieku, a wynika bezpośrednio z bezprecedensowego postępu naukowo-technicznego odnotowanego w tym okresie. Oczywiście, leksyka specjalistyczna istniała już dużo wcześniej, a jej powstawanie łączyło się z kolejnymi odkryciami w życiu społeczeństw (choćby elementami astronomii w starożytności), jednakże boom minionego stulecia zmusił naukowców do próby usystematyzowania terminologii, a jednym ze sposobów rozpowszechniania wyników tych prac są dzieła terminograficzne. Przy założeniu, że tak dynamicznie rozwijającej się terminologii towarzyszy równie produktywna działalność terminograficzna, można prawdopodobnie mówić również o boomie terminograficznym, czyli gwałtownym wzroście liczby ST na rynku wydawniczym. Często jednak praktyka ST nie korzystała (a wielu wypadkach do dziś nie korzysta) z teoretycznych założeń terminografii, co skutkowało powstaniem słowników nieprzystających do potrzeb odbiorców i powodujących znaczne zniekształcenia przekazywanej za pośrednictwem terminów wiedzy. Uchybieniom tego typu można zapobiec konsekwentnie stosując założenia leksykografii terminologicznej, gdyż obejmuje ona wszystkie niezbędne etapy prac prowadzące do powstania niewadliwego dzieła terminograficznego. W szerszym kontekście, w ramach terminografii opisowej, wyróżnić można analizę terminograficzną, która poza postulatami wypracowanymi na podstawie teoretycznej i deskryptywnej bazy terminografii, bierze również pod uwagę potrzeby odbiorców, możliwości wydawców i wymogi rynku. Celem takiej analizy jest wypracowywanie parametrów ST dostosowanych do potrzeb i stawianych słownikom wymogów. Stąd każda praca, której celem jest budowa dzieła terminograficznego musi zakładać podjęcie analizy terminograficznej w odpowiednim momencie. Pozwoli ona na wykazanie zarówno słabych punktów, jak i sprawdzonych parametrów na mapie makro- i mikrostruktur istniejących ST różnych typów. Należy jednak pamiętać, że każda próba wypracowania zestawu parametrycznego dla powstających ST musi brać pod uwagę szeroki kontekst wiedzy specjalistycznej (dziedzinowej), która nie może ulec zniekształceniu. Praca terminograficzna uwzględniająca wyniki analizy terminograficznej jest więc swoistym kompromisem między teorią, praktyką i pragmatyką terminografii, wynikiem której jest powstanie tzw. optymalnego słownika terminologicznego. Poniżej przedstawiono model analizy terminograficznej. - 8 -