STUDIA EKONOMICZNE PRAWNE i ADMINISTRACYJNE Nr 3/2016 Damian Bąbel KRYZYS FINANSOWY I GOSPODARCZY A PROBLEM DŁUGU PUBLICZNEGO I DEFICYTU BUDśETOWEGO PAŃSTW UNII EUROPEJSKIEJ Streszczenie W artykule omówiono główne problemy finansów publicznych państw Unii Europejskiej, po kryzysie finansowym, zapoczątkowanym w 2007 roku w Stanach Zjednoczonych. W szczególności dokonano analizy kształtowania się poziomu długu publicznego, deficytu budŝetowego, dochodów i wydatków budŝetowych w państwach strefy euro, jak równieŝ całej Unii Europejskiej. W efekcie pozwoliło to na dokonanie oceny wpływu kryzysu finansowego na kondycję gospodarczą państw UE oraz na sektor finansów publicznych. Badania potwierdziły fakt przekształcenia się recesji finansowej w kryzys gospodarczy. Problemy występujące na rynku finansowym, w szczególności w sektorze bankowym, spowodowały powaŝne fluktuacje w sferze publicznej i budŝetowej. Zaistniała sytuacja zmusiła państwa, banki centralne oraz międzynarodowe instytucje finansowe do podjęcia wielu interwencji na rynkach finansowych. W konsekwencji nastąpił w wielu krajach Europy kryzys zadłuŝenia publicznego. Słowa kluczowe: Unia Europejska, kryzys finansowy, strefa euro, finanse publiczne, budŝet państwa. Wstęp Sektor finansów publicznych jest integralnym i istotnym elementem gospodarki narodowej. Jest takŝe ogniwem łączącym wiele obszarów ekonomicznych i społecznych danego państwa. We współczesnym świecie nadal odgrywa on znaczącą rolę. Charakter sektora finansów publicznych, moŝliwość wykorzystywania deficytu budŝetowego oraz długu publicznego jako Mgr, Politechnika Świętokrzyska, Wydział Zarządzania i Modelowania Komputerowego. Artykuł zaakceptowany merytorycznie przez dr hab. Jana L. Bednarczyka, prof. UTH w Radomiu.
48 Damian Bąbel instrumentów oddziaływania na gospodarkę, stanowią o duŝym znaczeniu tego obszaru. NaleŜy zwrócić uwagę na fakt pośredniego i bezpośredniego wpływu tego sektora na sferę realną, zjawiska społeczne oraz procesy rynkowe. Ten ostatni aspekt jest szczególnie istotny ze względu na wystąpienie doświadczenia światowego kryzysu finansowego 2007 roku. Celem niniejszego artykułu jest analiza procesów zachodzących przed i po wystąpieniu recesji gospodarczej na kontynencie europejskim oraz określenie siły oddziaływania kryzysu finansowego na finanse publiczne państw Unii Europejskiej. 1. Problem zadłuŝenia publicznego w państwach członkowskich Unii Europejskiej Instytucje centralne w krajach Unii Europejskiej w większym lub mniejszym stopniu oddziałują na gospodarki narodowe. JednakŜe faktem jest, iŝ sektor publiczny jest generalnie silnie powiązany ze sferą realną w kaŝdym systemie gospodarczym. Relacje te zostały szczególnie zauwaŝalne w państwach Unii Europejskiej po wystąpieniu kryzysu finansowego, który następnie objął swym zasięgiem sferę realną 1 i przybrał charakter recesji gospodarczej. Sektor finansów publicznych całej Unii Europejskiej jak równieŝ poszczególnych jej krajów członkowskich, w sposób szczególny odczuł wystąpienie kryzysu gospodarczego. Wiele państw UE jeszcze przed pierwszym załamaniem rynkowym w Stanach Zjednoczonych, borykało się z powaŝnymi problemami nadmiernego zadłuŝenia sfery publicznej. Sam fakt występowania nierównowagi w sektorze finansów publicznych nie jest obecnie stanem niewskazanym. Natomiast staje się on zagroŝeniem, gdy poziom zadłuŝenia publicznego znacząco odbiega od stanu równowagi lub trwa w nierównowadze przez dłuŝy okres czasu 2. W praktyce gospodarczej, zarówno deficyt budŝetowy jak i dług publiczny, wykorzystywane są jako instrumenty realizacji polityki gospodarczej danego państwa i utrzymywane na niskim i stabilnym poziomie ułatwiają realizację podstawowych funkcji i celów państwa (tab. 1). Tabela 1. Dług publiczny państw europejskich w latach 2004-2014 jako % PKB Państwo/Rok 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Unia Europejska 61,3 61,8 60,4 57,8 60,9 73 78,5 81 83,8 85,5 86,8 Strefa euro 68,4 69,2 67,3 64,9 68,5 78,3 83,8 86 89,3 91,1 92 Austria 64,8 68,3 67 64,8 68,5 79,7 82,4 82,2 81,6 80,8 84,3 1 E. Chojna-Duch, Determinanty polityki fiskalnej wobec globalnego kryzysu ekonomicznego, [w:] Finanse publiczne a kryzys ekonomiczny, red. A. Alińska, B. Pietrzak, Warszawa 2011, s. 9. 2 S. Owsiak, M. Kosek-Wojnar, K. Surówka, Równowaga budŝetowa. Deficyt budŝetowy, dług publiczny, Warszawa 1993, s. 56.
Kryzys finansowy i gospodarczy a problem długu publicznego i deficytu budŝetowego. 49 cd. Tabeli 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Belgia 96,5 94,6 91 87 92,5 99,6 99,7 102 104 105 107 Bułgaria 35,8 26,6 20,9 16,2 13 13,7 15,5 15,3 16,8 17,1 27 Chorwacja 40,4 41,3 38,9 37,7 39,6 49 58,3 65,2 70,7 82,2 86,5 Cypr 64,5 63,2 59,1 53,9 45,1 53,9 56,3 65,8 79,3 103 108 Czechy 28,5 28 27,9 27,8 28,7 34,1 38,2 39,9 44,7 45,1 42,7 Dania 44,2 37,4 31,5 27,3 33,4 40,4 42,9 46,4 45,2 44,7 44,8 Estonia 5,1 4,5 4,4 3,7 4,5 7 6,6 5,9 9,5 9,9 10,4 Finlandia 42,7 40 38,2 34 32,7 41,7 47,1 48,5 52,9 55,5 59,3 Francja 65,7 67,2 64,4 64,4 68,1 79 81,7 85,2 89,6 92,4 95,4 Grecja 103 107 104 103 109 127 146 172 160 178 180 Hiszpania 45,3 42,3 38,9 35,5 39,4 52,7 60,1 69,5 85,4 93,7 99,3 Holandia 49,6 48,9 44,5 42,4 54,5 56,5 59 61,7 66,4 67,9 68,2 Irlandia 28,2 26,1 23,6 23,9 42,4 61,8 86,8 109 120 120 108 Litwa 14,3 11,8 9,9 8,4 18,7 36,6 47,5 42,8 41,4 39,1 40,8 Luksemburg 7,3 7,5 7,9 7,8 15,1 16 20,1 19,1 22 23,3 22,9 Łotwa 18,7 17,6 17,2 15,9 14,6 29 36,2 37,2 39,8 38,8 40,7 Malta 72 70,1 64,6 62,4 62,7 67,8 67,6 69,9 67,5 68,6 67,1 Niemcy 64,7 66,9 66,3 63,5 64,9 72,4 81 78,3 79,6 77,2 74,7 Polska 45,3 46,7 47,2 44,2 46,6 49,8 53,3 54,4 54 56 50,5 Portugalia 62 67,4 69,2 68,4 71,7 83,6 96,2 111 126 129 130 Rumunia 18,6 15,7 12,3 12,7 13,2 23,2 29,9 34,2 37,4 38 39,8 Słowacja 40,6 33,9 30,8 29,9 28,2 36 40,8 43,3 52,4 55 53,9 Słowenia 26,8 26,3 26 22,8 21,8 34,6 38,4 46,6 53,9 71 81 Szwecja 47,9 48,2 43,2 38,3 36,8 40,4 37,6 36,9 37,2 39,8 44,8 Węgry 58,5 60,5 64,7 65,6 71,6 78 80,6 80,8 78,3 76,8 76,2 Wielka Brytania 40,2 41,5 42,4 43,5 51,7 65,7 76,6 81,8 85,3 86,2 88,2 Włochy 100 102 103 99,8 102 113 115 117 123 129 133 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=en&pcode=tsd de410 (dostęp 27.06.2016) Poziom długu publicznego wyraŝony jako procent produktu krajowego brutto w całej Unii Europejskiej, strefie euro oraz w poszczególnych krajach UE w latach
50 Damian Bąbel 2004-2014 przedstawiono w tabeli 1. Wystąpienie pierwszych symptomów kryzysu w Stanach Zjednoczonych i Europie w latach 2007-2008, znajduje odzwierciedlenie w poziomie długu publicznego w państwach UE. Problem nadmiernego długu publicznego w Unii Europejskiej przed wystąpieniem kryzysu miały szczególnie Grecja i Włochy. Wartość wskaźnika zadłuŝenia publicznego w obu państwach przekroczyła poziom 100% PKB. Warto zwrócić uwagę na fakt, iŝ jednym z kryteriów konwergencji i jednocześnie warunkiem przystąpienia danego kraju do strefy euro jest utrzymanie poziomu długu publicznego poniŝej 60% PKB 3. Przed światową recesją, ww. próg został przekroczony takŝe przez Austrię, Belgię, Maltę, Niemcy i Portugalię. Natomiast Cypr i Węgry oscylowały wokół tego poziomu. NajniŜszy dług publiczny przed 2007 rokiem występował w Estonii (3,7% PKB), a takŝe w Luksemburgu, Rumunii, na Litwie i Łotwie. NaleŜy podkreślić, Ŝe niewielki poziom długu publicznego państw nadbałtyckich przed wystąpieniem kryzysu, nie wskazywał na przyszłe powaŝne problemy gospodarcze tych krajów po nastaniu recesji 4. Takie kraje jak Słowacja, Polska czy Finlandia miały wyŝszy dług publiczny jednak przez kryzys przeszły w lepszej kondycji gospodarczej niŝ państwa nadbałtyckie. Dług publiczny w Unii Europejskiej do 2008 roku zbliŝony był do poziomu 60% PKB Natomiast w strefie euro wskaźnik ten od 2004 roku stale odbiegał od przyjętego kryterium konwergencji. Znaczący wzrost zadłuŝenia publicznego w państwach Unii nastąpił w 2009 roku. Największy przyrost zadłuŝenia publicznego odnotowała Irlandia 19,4 p.p. oraz Grecja 19 p.p. W Ŝadnym z krajów nie wystąpił wówczas spadek długu publicznego. W Unii Europejskiej, wskaźnik ten średnio wzrósł o 12,1 p.p., a w strefie euro o 9,8 p.p. Najlepiej z problemem długu publicznego poradziły sobie Malta i Węgry, które zdołały obniŝyć ten wskaźnik poniŝej poziomu sprzed 2009 roku. Na koniec roku 2014, zadłuŝenie w sektorze publicznym w UE wyniosło 86,8%, a w strefie euro 92% PKB. Wartości te znacząco odbiegają od przyjętego w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej kryterium konwergencji wynoszące 60% PKB. Ponadto równieŝ w 2014 roku dług publiczny w Unii wzrósł o 533 mld euro w stosunku do roku 2013 i przekroczył wartość 12 bilionów euro 5. Znaczący wzrost poziomu długu publicznego w 2010 roku, zdeterminowany był koniecznością podjęcia szeregu działań stabilizacyjnych i naprawczych w wielu państwach europejskich przez organy centralne państw, w tym banki cen- 3 Art. 140, Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. 4 K. Staehr, Economic Growth and Convergence in the Baltic States: Caught in a Middle Income Trap?, Tallin 2015, s. 3, dostępny w: http://ec.europa.eu/economy_finance/events/2015/20150616 _ vilnius/paper_baltic_states_en.pdf 5 K. Kolany, Długi Europy nadal rosną, ale trochę wolniej, Bankier.pl, dostępny w: http://www.bankier.pl/wiadomosc/dlugi-europy-nadal-rosna-ale-juz-troche-wolniej- 7254214.html, (dostęp 28.06.2016)
Kryzys finansowy i gospodarczy a problem długu publicznego i deficytu budŝetowego. 51 tralne, a takŝe przez instytucje międzynarodowe. Ponadto zaistniała sytuacja wymagała podjęcia międzynarodowych interwencji w niektórych gospodarkach (np. w Grecji) z zaangaŝowaniem znaczących kapitałów, pochodzących m.in. z sektora finansów publicznych państw Unii Europejskiej, co w konsekwencji jeszcze bardziej zwiększyło poziom zadłuŝenia. Kryzys w Unii Europejskiej, a szczególnie w strefie euro doprowadził do tego, Ŝe dług publiczny Belgii, Cypru, Portugalii, Irlandii i Grecji, na koniec 2014, przekroczył poziom 100% PKB. Ten ostatni kraj osiągnął w 2014 roku poziom zadłuŝenia 180% PKB. W ciągu dekady, od 2004 roku dług publiczny Grecji wzrósł o ponad 75 p.p. Z problemem nadmiernego zadłuŝenia musiała się takŝe zmierzyć Polska. Dług publiczny największą wartość osiągnął w 2012 roku 56% PKB, a najniŝszą w 2007 44,2%. NaleŜy podkreślić, Ŝe poziom zadłuŝenia publicznego Polski był bardziej stabilny niŝ w większości państw Unii Europejskiej. Polska nie przekroczyła 60 procentowego poziomu zadłuŝenia publicznego w stosunku do PKB, określonego w przepisach unijnych i w Konstytucji RP 6. Tabela 2 przedstawia deficyt budŝetowy państw Europy jako procent PKB. Tabela 2. Deficyt budŝetowy państw Europy w latach 2004-2014 jako % PKB Państwo/Rok 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Unia Europejska -2,9-2,5-1,6-0,9-2,4-6,7-6,4-4,5-4,3-3,3-3 Strefa euro -3-2,6-1,5-0,6-2,2-6,3-6,2-4,2-3,7-3 -2,6 Austria -4,8-2,5-2,5-1,3-1,4-5,3-4,4-2,6-2,2-1,3-2,7 Belgia -0,2-2,6 0,2 0,1-1,1-5,4-4 -4,1-4,2-3 -3,1 Bułgaria 1,8 1 1,8 1,1 1,6-4,1-3,2-2 -0,3-0,4-5,4 Chorwacja -5,2-3,9-3,4-2,4-2,8-6 -6,2-7,8-5,3-5,3-5,5 Cypr -3,7-2,2-1 3,2 0,9-5,5-4,8-5,7-5,8-4,9-8,9 Czechy -2,7-3,1-2,3-0,7-2,1-5,5-4,4-2,7-3,9-1,3-1,9 Dania 2,1 5 5 5 3,2-2,8-2,7-2,1-3,5-1,1 1,5 Estonia 2,4 1,1 2,9 2,7-2,7-2,2 0,2 1,2-0,3-0,2 0,8 Finlandia 2,2 2,6 3,9 5,1 4,2-2,5-2,6-1 -2,2-2,6-3,2 Francja -3,5-3,2-2,3-2,5-3,2-7,2-6,8-5,1-4,8-4 -4 Grecja -8,8-6,2-5,9-6,7-10,2-15,2-11,2-10,2-8,8-13 -3,6 Hiszpania 0 1,2 2,2 2-4,4-11 -9,4-9,6-10,4-6,9-5,9 Holandia -1,7-0,3 0,2 0,2 0,2-5,4-5 -4,3-3,9-2,4-2,4 Irlandia 1,3 1,6 2,8 0,3-7 -13,8-32,3-12,6-8 -5,7-3,8 6 Art. 216 ust. 6 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483.
52 Damian Bąbel cd. Tabeli 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Litwa -1-0,4-0,6-0,7-4,1-9,1-8,5-3,4-0,8-0,9-1,6 Luksemburg -1,3 0,1 2 4,2 3,4-0,7-0,7 0,5 0,3 0,8 1,7 Łotwa -1,4-0,3-0,3-0,8-3,1-9,1-6,9-8,9-3,1-2,6-0,7 Malta -4,4-2,7-2,6-2,3-4,2-3,3-3,2-2,6-3,5-2,6-2 Niemcy -3,7-3,4-1,7 0,2-0,2-3,2-4,2-1 -0,1-0,1 0,3 Polska -5,1-4 -3,6-1,9-3,6-7,3-7,5-4,9-3,7-4 -3,3 Portugalia -6,2-6,2-4,3-3 -3,8-9,8-11,2-7,4-5,7-4,8-7,2 Rumunia -1,1-0,8-2,1-2,8-5,5-9,5-6,9-5,4-3,7-2,1-0,9 Słowacja -2,3-2,9-3,6-1,9-2,3-7,9-7,5-4,1-4,3-2,7-2,7 Słowenia -2-1,3-1,2-0,1-1,4-5,9-5,6-6,7-4,1-15 -5 Szwecja 0,3 1,8 2,2 3,3 2-0,7 0-0,1-0,9-1,4-1,6 Węgry -6,4-7,8-9,3-5,1-3,6-4,6-4,5-5,5-2,3-2,6-2,3 Wielka Brytania -3,6-3,5-2,9-3 -5-10,7-9,6-7,7-8,3-5,6-5,6 Włochy -3,6-4,2-3,6-1,5-2,7-5,3-4,2-3,5-2,9-2,9-3 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=en&pcode=tec 00127 (dostęp 28.06.2016) Poziom deficytów budŝetowych państw członkowskich Unii Europejskiej przedstawiono w tabeli 2. Przed wystąpieniem światowego kryzysu finansowego na kontynencie europejskim, deficyty budŝetowe krajów UE, kształtowały się na relatywnie stabilnym poziomie. W latach 2004-2008 w Danii, Finlandii, Bułgarii i Szwecji, a takŝe w Luksemburgu (2005-2008), Belgii (2006-2007), Holandii (2006-2008) oraz Niemczech (2008), miało miejsce wystąpienie nadwyŝek budŝetowych. Ponadto analogiczna sytuacja wystąpiła w latach 2004-2007 w Hiszpanii, Estonii, Irlandii oraz na Cyprze (2007-2008). Warto zwrócić uwagę na fakt, iŝ te cztery ostatnie państwa dotkliwie odczuły skutki recesji finansowej i kryzysu gospodarczego. Więc moŝna stwierdzić, Ŝe stan budŝetów centralnych tych państw, nie zwiastował powaŝnych konsekwencji gospodarczych i społecznych, które wystąpiły w Europie w latach 2007-2009. Największe problemy z utrzymaniem dopuszczalnego poziomu równowagi budŝetowej przed 2007 rokiem miała Grecja. Ten fakt, a takŝe bardzo wysoki poziom długu publicznego, odzwierciedlają bardzo złą kondycję finansów publicznych tego kraju. Nadmierny poziom deficytu budŝetowego wystąpił w Portugalii oraz na Węgrzech. Analogicznie do długu publicznego, Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej narzuca takŝe kryterium odnoszące się do deficytu budŝetowego. W dokumencie tym ustalono, iŝ wskaźnik ten nie powinien przekraczać poziomu
Kryzys finansowy i gospodarczy a problem długu publicznego i deficytu budŝetowego. 53 3% PKB 7. Spośród państw Unii Europejskiej, kryterium to zostało przekroczone przed kryzysem przez Austrię, Cypr, Maltę (2004), Czechy (2005), Chorwację, Polskę, Portugalię, Włochy (2004-2006), Wielką Brytanię, Niemcy, Francję (2004-2005) oraz Grecję. W 2008 roku, deficyt budŝetowy powyŝej 3% PKB wykazywały Francja, Grecja, Hiszpania (4,4% deficytu w stosunku do 2 procentowej nadwyŝki w roku 2007), Irlandia (7% deficytu, podczas gdy rok wcześniej miała miejsce nadwyŝka na poziomie 0,3% PKB), Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Portugalia, Rumunia, Węgry i Wielka Brytania. Do 2008 roku, średni poziom deficytu budŝetowego w całej Unii Europejskiej, nie przekraczał poziomu 3% PKB. Wynosił on w tym roku odpowiednio 2,4% (UE) oraz 2,2% (Eurostrefa). W 2009 roku we wszystkich państwach członkowskich Unii, za wyjątkiem Malty, nastąpił wzrost deficytu budŝetowego. W Grecji osiągnął on poziom 15,2% PKB. W roku 2010 nastąpiła stabilizacja w obszarze budŝetów centralnych krajów UE. JednakŜe tylko Dania, Finlandia i Luksemburg, zdołały utrzymać deficyt poniŝej poziomu 3% PKB, Szwecja osiągnęła równowagę budŝetową, a Estonia odnotowała 0,2 procentową nadwyŝkę w budŝecie państwa. Polska w roku 2010 osiągnęła najwyŝszy poziom deficytu 7,5% PKB (w 2009 r. 7,3%). Największy wzrost tego wskaźnika odnotowała wówczas Irlandia 32,3% PKB. W kolejnych latach, w wyniku konieczności zastosowania dyscypliny budŝetowej i innych czynników stabilizacyjnych w sektorze budŝetowym poszczególnych państw UE, nastąpiła stabilizacja poziomu deficytu budŝetowego oraz ogólny spadek tego wskaźnika. Średni jego poziom w 2013 roku wyniósł 3,3% PKB w całej Unii oraz 3% PKB w strefie euro. W roku 2014 deficyt wynosił odpowiednio 3% (UE) i 2,6% PKB (strefa euro). Z danych zawartych w tabeli 2 wynika, Ŝe stan równowagi pomiędzy dochodami a wydatkami centralnymi wystąpił tylko w Hiszpanii w 2004 roku oraz w Szwecji w 2010 r. W teorii finansów publicznych, administracja rządowa powinna dąŝyć do wydatkowania środków centralnych na poziomie równym dochodom budŝetowym. Praktyka gospodarcza w zdecydowanej większości przypadków, wskazuje na wykorzystywanie deficytu budŝetowego w planowaniu finansów centralnych państwa jako instrumentu polityki gospodarczej, szczególnie polityki budŝetowej. Istota polega na utrzymaniu stabilnego i niskiego poziomu tego wskaźnika. 2. Dochody i wydatki budŝetowe w państwach Unii Europejskiej w latach 2004-2014 Równowaga budŝetowa, a w praktyce poziom odchylenia od stanu równowagi, kształtowany jest bezpośrednio przez dochody i wydatki szczebla centralnego. Przeprowadzona w tym rozdziale analiza opiera się na standardach przyjętych dla całej Unii Europejskiej przez System Rachunków Narodowych European System 7 Art. 140, Traktat, op. cit.
54 Damian Bąbel of Accounts ESA 2010. Poddane analizie dochody i wydatki sektora centralnego (central government) nie obejmują pozycji związanych z ubezpieczeniami społecznymi, poniewaŝ w ww. systemie stanowią one odrębny podsektor (social security founds) 8. Dlatego w danych Eurostatu fundusze świadczeń społecznych nie są wliczane do sektora centralnego. W tabeli 3 oraz tabeli 4 zawarto dane dotyczące odpowiednio dochodów i wydatków sektora centralnego (central government) w strefie euro, Unii Europejskiej oraz w poszczególnych krajach UE. Dane te wyraŝone są w poszczególnych latach jako % PKB. Finanse sektora centralnego, określonego w systemie ESA 2010 jest szczególną pozycją finansów publicznych poszczególnych państw członkowskich Unii. Polityka kształtowania dochodów i wydatków centralnych oddziałuje na poszczególne sektory gospodarki, sferę realną, finansową, jest narzędziem stymulacji popytu i podaŝy oraz elementem polityki fiskalnej. Przed nastąpieniem światowego kryzysu finansowego, w większości państw Unii Europejskiej odnotowywano wzrost dochodów budŝetowych lub oscylację wokół określonych wartości. Tabela 3. Dochody sektora centralnego w Unii Europejskiej w latach 2004-2014 [% PKB] Państwo/Rok 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Unia Europejska 23,3 23,7 23,9 24,1 23,6 22,6 23,2 23,3 23,9 24 24 Strefa euro 19,8 20,1 20,3 20,5 20 19,6 20,1 20,1 20,6 20,8 20,9 Austria 32,1 32 31,5 31,7 32,2 32,1 31,5 31,8 32,1 32,4 32,6 Belgia 26,8 27 26,8 26,3 26,8 25,4 26,3 26,8 27,8 28,3 28,1 Bułgaria 27,9 25,8 26,1 29,5 29,2 25,6 24,8 23,2 24,9 26,1 25,3 Chorwacja 26,7 26,4 26,5 26,9 26,2 25,8 25,8 26 26,8 27,5 27 Cypr 27 28,7 29,7 33 31,4 28 28,3 27,8 27,4 27,9 30,5 Czechy 27,8 26,6 26,4 27 26 25,5 26 29 29,2 29,5 28,7 Dania 38,2 39,8 38,5 40,9 40 39,6 39,9 40,6 40,7 41,1 43,3 Estonia 31,8 30,1 31,5 31,9 31,7 37,2 33,9 32,1 32,5 32,1 33 Finlandia 25,6 25,6 24,8 24,6 24,9 23,3 23 24,3 24,4 24,8 24,8 Francja 21,1 20,8 19,9 19,8 19,2 17,9 19,7 18,8 19,3 19,8 19,8 Grecja 27,1 27,6 27,2 28,1 28,1 27 29 32,1 33,8 36,6 34,6 Hiszpania 17,6 18,1 18,6 19,2 15,7 13,3 15,8 16,6 17,8 17,6 17,9 8 European System of Accounts 2010, 2013, s. 76.
Kryzys finansowy i gospodarczy a problem długu publicznego i deficytu budŝetowego. 55 cd. Tabeli 3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Holandia 24,2 25,3 25,9 25,9 26,2 25,7 26 25 24,5 25,2 25,4 Irlandia 31,2 32,3 33,8 33,2 31,9 30,8 31,1 30,8 31,6 32 33 Litwa 18,6 19,4 20,4 18,9 18,5 19,1 21 20,6 21,2 20,9 20,9 Luksemburg 29,3 30,5 29,2 29,1 29,5 30,7 30,3 29,8 30,7 30,5 30,6 Łotwa 23,1 24,1 24,7 25,2 25,4 23,3 23,7 22,8 22,5 22,6 23,4 Malta 37,7 39,4 39,6 38,8 38,3 38,4 37,7 38,2 38,6 39,1 41 Niemcy 11,5 12,1 12,3 12,6 12,9 13,2 12,8 13,2 13,2 13,1 13,2 Polska 21 21,5 22 22,7 22,5 20,8 21,3 21,7 21 20,2 20,4 Portugalia 28,7 29,2 29,4 29,6 29,3 28,1 28,4 29,7 29,8 32,1 31,6 Rumunia 23,5 23,4 23,3 25,4 24,2 22,1 23,2 22,6 22,4 22,2 22,9 Słowacja 22 23 22,2 21,2 20,4 22,2 20,9 22,5 21,9 23,3 23,9 Słowenia 27,4 27,5 27 26,1 26,3 25,3 25,7 25,7 26,5 27,2 27,6 Szwecja 30,4 32,1 31,8 32 30,7 30,8 30,8 30,1 29,6 29,8 29,6 Węgry 25,8 25,3 25,8 27,3 29,2 30 29,5 27,9 30,8 31,9 32,7 Wielka Brytania 35,5 36 36,5 36,4 37,9 35,1 35,5 35,8 36 36 34,9 Włochy 23,2 22,9 24,4 24,7 24,3 25,5 25 24,7 26,1 26,3 26,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/download.do?tab=table&plugin=1&language=en&pcode =tec00021 (dostęp 01.07.2016) W całej UE dochody budŝetowe wzrosły z poziomu 23,3% PKB do 24,1% w 2007 roku, natomiast w strefie euro z 19,8% do 20,5% PKB. Przed nastaniem światowej recesji gospodarczej, najniŝszy poziom dochodów budŝetowych w relacji do PKB odnotowały Niemcy, a najwyŝszy Dania. Ogólny spadek analizowanej wartości nastąpił w 2008 roku, jako skutek oddziaływania kryzysu finansowego na sektor finansów publicznych. Wyjątkiem w tym przypadku są Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Niemcy i Słowacja. W całej Unii Europejskiej oraz strefie euro poziom dochodów budŝetowych spadł o 0,5 p.p. Uwzględniając konstrukcję wskaźnika dochodów budŝetowych, jego spadek był zdeterminowany zarówno spadkiem wpływów w ujęciu nominalnym, ale takŝe spadkiem produktu krajowego brutto. Fakt ten wynikał głównie ze spadku kondycji gospodarek narodowych państw Unii Europejskiej, co wpłynęło na obniŝenie inwestycji oraz konsumpcji, a w ostateczności na spadek dochodów budŝetowych.
56 Damian Bąbel Tabela 4. Wydatki sektora centralnego w Unii Europejskiej w latach 2004-2014 [% PKB] Państwo/Rok 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Unia Europejska 25,8 25,8 25,6 25,4 26,1 28,2 28,7 27,1 27,8 27 26,7 Strefa euro 22,3 22,3 21,8 21,7 22,3 24,7 25,1 23,4 24 23,4 23,1 Austria 36,7 34,5 33,6 32,8 33,6 36,4 34,9 34,1 34,3 33,9 35,5 Belgia 26,9 29,5 26,9 27,2 28,4 29,2 29,3 30,5 31,4 30,8 30,6 Bułgaria 26,5 24,4 24 28,4 27,5 29,2 26,9 25,3 25,6 26,9 30,9 Chorwacja 31,9 30,1 29,6 29,4 28,9 31,1 32,1 33,6 31,9 33,3 32,8 Cypr 33,4 33,5 33 32,5 33,8 35,9 35,4 35,4 34,1 32,5 39,2 Czechy 30,3 29,7 28,7 28,4 28,2 30,2 29,8 31,3 32,9 31 30,7 Dania 36,5 34,5 33,1 35,9 36,6 41,8 42,5 42,8 44,2 42,4 42 Estonia 29,1 29,1 29 29,3 33,9 38,3 34,5 32 33,3 32,2 32,6 Finlandia 25,7 25,6 24,9 23,7 24,4 27,8 28,3 27,5 28,2 28,6 28,6 Francja 23,8 23,4 22,3 22,2 22,6 24 25,3 23,2 23,3 23 23,1 Grecja 37,6 34,8 33,8 35,4 39,1 42,1 39,7 41,4 42,2 51,9 39 Hiszpania 18,5 17,6 17,7 17,9 18,6 22,4 20,6 20,2 25,7 22,4 21,6 Holandia 25,8 25,2 25,1 25,4 25,8 28,9 29,7 27,6 27,4 26 26,5 Irlandia 29,9 30,8 31,1 32,7 38,5 44,7 63,4 43,3 39,6 37,7 36,7 Litwa 20,5 20,9 22,4 21,3 22,7 24,7 26,6 22,6 21,6 21 22,6 Luksemburg 32 31,6 29,2 27,7 29,5 33,2 32,7 31,5 32,8 31,6 30,7 Łotwa 25,3 25 25,3 25,7 27,3 28,7 28,1 29,5 23,7 23,9 23 Malta 42,1 42,1 42,2 41 42,4 41,7 40,9 40,8 42,1 41,7 43 Niemcy 13,7 14,2 13,7 13,3 13,5 14,9 16,1 14,3 13,8 13,4 12,9 Polska 26 25,6 26 25,6 26,4 26,1 27,4 25,7 24,6 23,8 22,5 Portugalia 34,9 35,4 34 33,1 33,4 37,3 39,1 37,2 36,2 37,3 39,5 Rumunia 24,5 24,3 26,5 28,9 28,6 29,6 29,2 27,2 25,6 24,9 24,4 Słowacja 25,1 25,4 25,7 23,1 22,9 28,7 27,4 26,9 26,6 26 26,4 Słowenia 29,2 29,6 28,2 26,2 27 30,4 30,8 32,5 30,3 42,3 32,7 Szwecja 31 31,7 30,8 29,9 29,7 31,5 31,2 30,5 30,7 31 30,8 Węgry 31,5 32,4 35,9 32,9 32,6 33,7 33,4 34 33,5 37,5 36,5 Wielka Brytania 38,7 39 39,3 39,1 42,6 45,3 45 43,2 43,8 41,4 40,6 Włochy 26,3 26,5 27,1 26,6 26,8 30 29,1 28,2 29,4 29,4 29,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/download.do?tab=table&plugin=1&language=en&pcode =tec00023 (dostęp 01.07.2016)
Kryzys finansowy i gospodarczy a problem długu publicznego i deficytu budŝetowego. 57 Wydatki budŝetowe państw UE w odniesieniu do PKB w sektorze centralnym wykazywały ogólnie tendencję spadkową do roku 2007. MoŜna stwierdzić, Ŝe wzrost dochodów w tym okresie i jednoczesny spadek wydatków budŝetowych, ukierunkowany był na dąŝenie do osiągnięcia równowagi budŝetowej w większości państw Unii przed nastaniem kryzysu. Wydatki centralne w latach 2004-2007 spadły w Unii Europejskiej z poziomu 25,8% PKB do 25,4%, natomiast w strefie euro nastąpił spadek z 22,3% do 21,7% PKB. NajwyŜsze wydatki sektora centralnego w tym okresie odnotowano na Malcie, w Danii, Wielkiej Brytanii, Austrii i Grecji, a najniŝszy poziom wykazywały Niemcy oraz Hiszpania. W roku 2009 w krajach Unii nastąpił znaczący wzrost wydatków budŝetowych w sektorze centralnym. Wyjątkiem są jedynie Polska i Malta, które odnotowały niewielki spadek tego wskaźnika względem roku poprzedniego. W całej Unii Europejskiej nastąpił wzrost średnio o 2,1% p.p., a w Eurostrefie o 2,4 p.p. W latach 2010-2014 nastąpiła w większości państw stabilizacja poziomu dochodów i wydatków budŝetowych w krajach UE. 3. Ocena wpływu kryzysu finansowego na równowagę budŝetową oraz kondycję gospodarczą państw Unii Europejskiej Wystąpienie kryzysu finansowego, spowodowało silne oddziaływanie na sytuację w sektorze finansów publicznych państw Unii Europejskiej. Powiązania rynków finansowych, sfery realnej gospodarki z sektorem finansów publicznych, determinują wzajemną implikację procesów kryzysowych pomiędzy poszczególnymi obszarami. NajwaŜniejsze skutki kryzysu finansowego to: wzrost długu publicznego w wyniku konieczności udzielania gwarancji i otwierania linii kredytowych bankom komercyjnym; zmniejszenie aktywności inwestycyjnej podmiotów sektora publicznego; zmniejszenie transferów i subwencji finansowych do sfery realnej gospodarki; wzrost kosztów obsługi długu publicznego; spadek wartości i wzrost rentowności rządowych papierów wartościowych 9 ; spadek wartości papierów skarbowych, będących w portfelach inwestycyjnych banków komercyjnych; ograniczenie linii kredytowych na rynku międzybankowych; spadek zaufania do instytucji finansowych; kryzys zadłuŝenia w strefie euro; konieczność podejmowania interwencji przez instytucje i banki centralne oraz organizacje międzynarodowe; destabilizacja walut narodowych; spadki indeksów giełdowych; spadek koniunktury gospodarczej; 9 M. Götz, Kryzys i przyszłość strefy euro, Warszawa 2012, s. 104.
58 Damian Bąbel wzrost bezrobocia. Światowy kryzys finansowy dosyć mocno oddziaływał na gospodarkę państw europejskich. Dotknął on rynek finansowy, sektor bankowy, sferę realną gospodarki jak równieŝ sektor finansów publicznych. Oddziaływanie to przejawiało się głównie spadkiem dochodów budŝetowych, znaczącym wzrostem wydatków, koniecznością podejmowania działań naprawczych i pomocowych przez instytucje szczebla centralnego i międzynarodowego. Cechą szczególną kryzysu 2007+ był fakt, iŝ przekształcił się on w recesję gospodarczą oraz kryzys zadłuŝenia publicznego. Ponadto następowało przenoszenie czynników o charakterze kryzysowym na inne sektory, gałęzie i gospodarki. Podsumowanie Światowy kryzys finansowy, zapoczątkowany na rynku kredytów hipotecznych w Stanach Zjednoczonych w 2007 roku, w krótkim czasie rozprzestrzenił się na większość gospodarek narodowych współczesnego świata. Globalna recesja silnie oddziaływała na kondycję gospodarek państw Europy. W konsekwencji, doprowadziła do wewnętrznego kryzysu w strefie euro, na którym najbardziej ucierpiały Grecja, Hiszpania, Irlandia, Włochy oraz Portugalia. Sektor finansów publicznych państw Unii Europejskiej w sposób szczególny odczuł występowanie czynników kryzysowych w europejskiej gospodarce. Silne fluktuacje na rynkach finansowych oraz powaŝne problemy w sektorze bankowym, zmusiły banki centralne, instytucje państwowe oraz międzynarodowe do podjęcia działań pomocowych, stabilizacyjnych w róŝnych obszarach Ŝycia gospodarczego. Światowy kryzys finansowy spowodował znaczący wzrost długu publicznego państw członkowskich Unii. Niektóre kraje popadły w spiralę zadłu- Ŝenia, co powodowało ciągły wzrost długu w sektorze publicznym. Kolejnym problemem wynikającym z wystąpienia recesji gospodarczej był brak właściwego zbilansowania dochodów i wydatków budŝetowych państw europejskich. Natomiast znaczący wzrost deficytów budŝetowych uwidocznił złą kondycję sektora finansów publicznych, w tym sfery budŝetowej. Państwa Unii miały takŝe znaczące problemy z utrzymaniem właściwego poziomu progów ostroŝnościowych dotyczących długu publicznego i deficytu budŝetowego. Odnosi się to zarówno do okresu sprzed kryzysu, jak równieŝ po jego nastąpieniu. WaŜnym aspektem kryzysu w sektorze finansów publicznych jest jego przeło- Ŝenie na procesy zachodzące w całej gospodarce. NaleŜy podkreślić, iŝ sektor ten odegrał rolę katalizatora gospodarczego w czasie trwania recesji. Działania instytucji tego sektora w zakresie realizacji polityki pienięŝnej, walki z bezrobociem, pobudzania konsumpcji, miały na celu w szczególności ograniczenie negatywnych skutków oddziaływania światowej recesji gospodarczej.
Kryzys finansowy i gospodarczy a problem długu publicznego i deficytu budŝetowego. 59 Bibliografia 1. Chojna-Duch E., Determinanty polityki fiskalnej wobec globalnego kryzysu ekonomicznego, [w:] Finanse publiczne a kryzys ekonomiczny, red. A. Alińska, B. Pietrzak, CeDeWu, Warszawa 2011. 2. European System of Accounts 2010, 2013. 3. Eurostat: http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=en&p code=tsdde410 (dostęp 27.06.2016). 4. Eurostat: http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=en&p code=tec00127 (dostęp 28.06.2016). 5. Eurostat: http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/download.do?tab=table&plugin=1&language= en&pcode=tec00021 (dostęp 01.07.2016). 6. Götz M., Kryzys i przyszłość strefy euro, Difin, Warszawa 2012. 7. Hajder K., Bezrobocie w Unii Europejskiej w świetle kryzysu gospodarczego lat 2008-2013, Rocznik Integracji Europejskiej, 2013, nr 7. 8. Kolany K., Długi Europy nadal rosną, ale trochę wolniej, Bankier.pl, dostępny w: http://www.bankier.pl/wiadomosc/dlugi-europy-nadal-rosna-ale-juztroche-wolniej-7254214.html, (dostęp 28.06.2016). 9. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483. 10. Owsiak S., Kosek-Wojnar M., Surówka K., Równowaga budŝetowa. Deficyt budŝetowy, dług publiczny, PWN, Warszawa 1993. 11. Staehr K., Economic Growth and Convergence in the Baltic States: Caught in a Middle Income Trap?, Tallin 2015, s. 3, dostępny w: http://ec.europa.eu/economy_finance/events/2015/20150616_vilnius/paper_balt ic_states_en.pdf 12. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana) FINANCIAL AND ECONOMIC CRISIS AND THE PROBLEM OF PUBLIC DEBT AND BUDGET DEFICIT EU COUNTRIES Summary The article discusses the main problems of public finance European Union countries after the financial crisis that began in 2007 in the United States. In particular, an analysis of the evolution of public debt, budget deficit, income and expenditure in the euro area countries, as well as throughout the European Union. As a result, this allowed to assess the impact of the financial crisis on the economic condition of the EU and on public finances. Studies have confirmed that the transformation of the economic recession financial crisis. The problems in the
60 Damian Bąbel financial market, in particular in the banking sector resulted in significant fluctuations in the public sphere and budget. This situation has forced the state, central banks and international financial institutions to take a number of interventions in the financial markets. As a result, there has been in many European countries sovereign debt crisis. Key words: European Union, financial crisis, the euro zone, public finance, state budget.