Park narodowy a gospodarka lokalna

Miros³aw Mika Robert Pawlusiñski Bernadetta Zawiliñska Park narodowy a gospodarka lokalna Model relacji ekonomicznych na przyk³adzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego National Park and the Local Economy. The Economic Relation Model: a Case Study of Babia Góra National Park

Mirosław Mika Robert Pawlusiński Bernadetta Zawilińska Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Kraków 2015

Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/D/HS4/05993. Recenzent: prof. dr hab. Danuta Ptaszycka-Jackowska Korekta językowa: Anna Mika Tłumaczenie na język angielski: Paweł Paszkowski Opracowanie map: Piotr Serafin, Bernadetta Zawilińska Komputerowy skład tekstu i przygotowanie do druku: Alicja Marciniak-Nowak Pracownia Wydawnicza IGiGPUJ Fotografia na okładce: Bernadetta Zawilińska Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Mirosław Mika, Robert Pawlusiński, Bernadetta Zawilińska Wydanie I, Kraków 2015 All rights reserved ISBN 978-83-64089-20-6 Wydawca: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków, Polska tel. +48 12 664 52 50, fax. +48 12 664 53 85 www.geo.uj.edu.pl Druk: Poligrafia Salezjańska ul. Bałuckiego 8, 30-306 Kraków, Polska tel. +48 12 266 40 00 http://poligrafia.salezjanie.net

Spis treści Wstęp.......................................................................9 1. Ekonomiczne znaczenie parków narodowych w gospodarce lokalnej w świetle ewolucji koncepcji funkcjonalnej obszarów chronionych...............15 1.1. Społeczne funkcje parków narodowych w kontekście nowego paradygmatu funkcjonowania obszarów chronionych...................... 15 1.2. Ekonomiczna rola parków narodowych w świetle stanu badań............... 22 2. Prawne i organizacyjne warunki funkcjonowania parków narodowych w Polsce... 30 2.1. Sieć parków narodowych w Polsce....................................... 30 2.2. Prawne warunki działalności parków narodowych..........................36 2.3. Organizacja i finansowanie parków narodowych........................... 41 3. Założenia i koncepcja badań relacji ekonomicznych parku narodowego w gospodarce lokalnej......................................................47 3.1. Wprowadzenie........................................................ 47 3.2. Założenia teoretyczno-metodologiczne................................... 50 3.3. Konceptualizacja ekonomicznej funkcji parku narodowego..................52 3.4. Lokalny system ekonomiczny parku narodowego...........................53 3.5. Uwagi metodyczne i praktyczne......................................... 55 4. Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki.................. 58 4.1. Wprowadzenie........................................................58 4.2. Obszar i zasoby Babiogórskiego Parku Narodowego jako przedmiot zarządzania...........................................................60 4.3. Budżet Parku......................................................... 68 4.3.1. Uwagi metodyczne............................................... 68 4.3.2. Wielkość i struktura budżetu...................................... 72 4.4. Lokalne i pozalokalne powiązania finansowe Parku........................ 80 4.4.1. Cel i zakres badań................................................80 4.4.2. Podmioty związane relacjami finansowymi z Parkiem.................82 4.4.3. Obszary generujące wpływy budżetowe............................. 88 4.4.4. Absorpcja wydatków budżetowych według obszarów oddziaływania................................................... 91 4.4.5. Salda przepływów finansowych.....................................95 4.5. Główne sfery gospodarczego oddziaływania Parku w układzie lokalnym.......97 4.5.1. Charakterystyka otoczenia społeczno-gospodarczego Parku............97 4.5.2. Efekty zaopatrzeniowe............................................101 4.5.3. Efekty zatrudnieniowe........................................... 104 4.5.4. Efekty fiskalne...................................................107 4.5.5. Efekty produktowe...............................................109

5. Przestrzeń chroniona Babiogórskiego Parku Narodowego jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym..........................................118 5.1. Zasoby parku narodowego a wartości społeczne.......................... 118 5.2. Ekonomiczna rola turystyki przyjazdowej................................ 120 5.2.1. Założenia i koncepcja badań......................................120 5.2.2. Cele i metodyka badań...........................................121 5.2.3. Ruch turystyczny w Babiogórskim Parku Narodowym................123 5.2.4. Wartości Parku a motywacja turystyczna............................125 5.2.5. Wielkość, struktura i rozkład przestrzenny wydatków turystycznych... 134 5.2.6. Turystyka związana z Babiogórskim Parkiem Narodowym a dochody z turystyki ogółem.............................................. 149 5.3. Wartość symboliczna Parku jako czynnik jakościowy w rozwoju społeczno-gospodarczym..............................................152 6. Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej........... 158 6.1. Znaczenie Parku w opinii kontrahentów.................................159 6.1.1. Metodyka, cel badań i charakterystyka badanej próby.................159 6.1.2. Cechy i zakres współpracy........................................160 6.1.3. Ekonomiczna rola Parku w opinii przedsiębiorców...................161 6.1.4. Determinanty współpracy........................................ 164 6.2. Babiogórski Park Narodowy a funkcjonowanie bazy noclegowej.............170 6.2.1. Stan rozwoju lokalnej bazy noclegowej.............................170 6.2.2. Metodyka, cel badań i charakterystyka badanej próby.................172 6.2.3. Zatrudnienie w obiektach noclegowych.............................173 6.2.4. Wykorzystanie bazy noclegowej...................................174 6.2.5. Znaczenie Parku w opinii gestorów bazy noclegowej..................176 6.2.6. Determinanty działalności obiektów noclegowych...................176 6.3. Babiogórski Park Narodowy a władze lokalne.............................181 6.3.1. Park w opinii władz lokalnych.....................................182 6.3.2. Park w zapisach strategii rozwoju gmin.............................186 6.4. Babiogórski Park Narodowy w opinii mieszkańców........................187 6.4.1. Cel badań, metodyka i charakterystyka respondentów................ 187 6.4.2. Park i jego znaczenie dla życia mieszkańców........................ 190 6.4.3. Park a rozwój turystyki...........................................194 7. Synteza zagadnień oraz wnioski............................................198 7.1. Uwagi metodyczne................................................... 199 7.2. Wnioski z badań i rekomendacje....................................... 200 Bibliografia................................................................207 Summary................................................................. 223 Spis tabel..................................................................237 Spis rycin................................................................. 246 Spis fotografii..............................................................249 Załącznik Pytania kwestionariuszy wywiadów................................ 251

Table of Contents Introduction................................................................. 9 1. Economic significance of national parks in the local economy in the context of the evolving functional model of protected areas............................ 15 1.1. Social functions of national parks in the context of the new paradigm of protected areas operation............................................ 15 1.2. Economic role of national parks according to the existing studies............. 22 2. Legal and organisational conditions of the operation of national parks in Poland... 30 2.1. National parks in Poland................................................ 30 2.2. Legal regulations governing the operation of national parks.................. 36 2.3. Organisation and funding of national parks................................ 41 3. Basic assumptions and research model for studying economic relations of the national park in the local economy...................................... 47 3.1. Introduction........................................................... 47 3.2. Theoretical and methodological assumptions............................... 50 3.3. Conceptual definition of the national park s economic function.............. 52 3.4. The national park s local economic system................................. 53 3.5. Methodological and practical remarks..................................... 55 4. Babia Góra National Park as a player in the local economy....................... 58 4.1. Introduction........................................................... 58 4.2. The area and resources of the Park as an object of management............... 60 4.3. Budget of the Park...................................................... 68 4.3.1. Methodological remarks........................................... 68 4.3.2. Size and structure of the budget..................................... 72 4.4. Financial links of the Park on the local scale and beyond..................... 80 4.4.1. Purpose and scope of the research................................... 80 4.4.2. Entities having financial links with the Park........................... 82 4.4.3. Areas generating budget revenue.................................... 88 4.4.4. Absorption of budget expenditure by areas of impact................... 91 4.4.5. Balances of cash flows.............................................. 95 4.5. Main areas of the Park s economic impact in the local system................. 97 4.5.1. Social and economic environment of the Park......................... 97 4.5.2. The Park as a customer............................................ 101 4.5.3. The Park as an employer.......................................... 104 4.5.4. The Park as a taxpayer............................................ 107 4.5.5. The Park as a product supplier..................................... 109

5. Protected space of Babia Góra National Park as an economic factor in local development...................................................... 118 5.1. The national park s resources and social values............................ 118 5.2. The economic role of inbound tourism................................... 120 5.2.1. Basic assumptions and research model..............................120 5.2.2. Research objectives and methodology.............................. 121 5.2.3. Visitors in Babia Góra National Park............................... 123 5.2.4. Value of the Park and tourists motivation........................... 125 5.2.5. Amounts, structure and spatial distribution of visitors spending....... 134 5.2.6. Tourism related to Babia Góra National Park and total revenue from tourism.................................................... 149 5.3. Symbolic value of the Park as the qualitative factor in socio-economic development......................................................... 152 6. Assessment of the role of Babia Góra National Park in the local economy.........158 6.1. Importance of the Park as perceived by its business counterparties........... 159 6.1.1. Research methodology and objective and the sample characteristics.....159 6.1.2. Characteristics and scope of the cooperation.........................160 6.1.3. Economic role of the Park as perceived by the local business........... 161 6.1.4. Determinants of the cooperation...................................164 6.2. Babia Góra National Park and the local accommodation business............ 170 6.2.1. Local accommodation facilities.................................... 170 6.2.2. Methodology, objectives and the sample characteristics................172 6.2.3. Employment at the accommodation facilities........................ 173 6.2.4. Occupation rates of the accommodation facilities.....................174 6.2.5. Importance of the Park as perceived by the accommodation providers...176 6.2.6. Determinants of the accommodation business....................... 176 6.3. Babia Góra National Park and the local authorities.........................181 6.3.1. The Park as perceived by the local authorities........................ 182 6.3.2. The Park s role in the communes development strategies.............. 186 6.4. Babia Góra National Park as perceived by the local residents.............187 6.4.1. Research objective, methodology and the characteristics of the respondents................................................187 6.4.2. The Park and its importance for the local residents lives...............190 6.4.3. The Park and the development of tourism........................... 194 7. Summary of the issues. Conclusions........................................ 198 7.1. Methodological remarks................................................199 7.2. Conclusions from the research. Recommendations.........................200 References.................................................................207 Summary..................................................................223 List of tables............................................................... 237 List of figures...............................................................246 List of photographs......................................................... 249 Appendix Questionnaires for the interviews...................................251

Wstęp Wstęp Problematyka badawcza Przedmiotem rozważań niniejszej monografii jest ekonomiczne oddziaływanie Babiogórskiego Parku Narodowego 1 (BgPN) na gospodarkę gmin, które są administracyjnie z nim związane. Zagadnienie to omówiono z uwzględnieniem możliwie szerokiego kontekstu uwarunkowań wewnętrznych (lokalnych) i zewnętrznych. Problematyka ta została podjęta nieprzypadkowo. W ogólnoświatowej dyskusji na temat funkcjonowania przyrodniczych obszarów chronionych coraz większą wagę przywiązuje się bowiem do zagadnień społeczno-ekonomicznych. Parki narodowe postrzega się obecnie jako obszary wielofunkcyjne, pełniące istotne role (funkcje) nie tylko z punktu widzenia zachowania naturalnych systemów przyrodniczych, ale także ze względu na możliwość wspomagania procesów społecznych i gospodarczych w skali lokalnej bądź regionalnej. Podejmując się naukowego opracowania problematyki ekonomicznej roli parku narodowego w warunkach polskich, kierowano się także innymi przesłankami. W społecznym odbiorze utrwalił się w naszym kraju obraz parków narodowych jako ostoi naturalnych wartości przyrodniczych, dla których człowiek i jego działalność stanowią zagrożenie. W niewielkim stopniu, jak dotąd, dostrzegano ekonomiczne czy szerzej gospodarcze znaczenie tych obszarów. Z tym faktem wiąże się także istniejący niedobór publikacji naukowych w polskiej literaturze, które w sposób szczegółowy lub syntetyczny omawiałyby różne aspekty oddziaływania i relacji ekonomicznych parków z gospodarkami gmin, powiatów czy województw. Wysoki rygor ochronny parków narodowych oraz brak pogłębionej wiedzy na temat sposobu, wielkości oraz zakresu ich wpływu na gospodarkę lokalną powodował, że społeczności lokalne w Polsce odbierały obecność i funkcjonowanie parków narodowych najczęściej w kategoriach ograniczeń swobody gospodarowania i dostępu do zasobów przyrodniczych objętych ochroną. Wskazanie możliwości i zrozumienie mechanizmów wspomagania rozwoju lokalnego przez parki wnosi więc argumenty w dyskusji wokół rozwiązywania istniejących bądź potencjalnych sytuacji konfliktowych w ich działalności. Lata 2010 2012 przyniosły zmiany w formie prawnej parków narodowych w Polsce, a także w ich organizacji i zasadach finansowania. Nowe warunki prawne umożliwiają parkom prowadzenie samodzielnej gospodarki opartej w znacznym stopniu o reguły rynkowe. Pojawiły się tym samym możliwości kształtowania dynamicznych relacji ekonomicznych pomiędzy parkami a podmiotami działającymi na rynku. Obowiązujące regulacje prawne stworzyły więc dyrekcjom parków narodowych, władzom lokalnym i przedsiębiorcom pole do budowania trwałych i społecznie oczekiwanych powiązań parków z ich terytorialnym otoczeniem. Nowe wyzwania w zarządzaniu parkami narodowymi wynikają ponadto z powierzonych samorządom lokalnym szerokich kompetencji 1 Od 2012 r. pełna nazwa Parku wymieniona w ustawie o ochronie przyrody brzmi: Babiogórski Park Narodowy z siedzibą w Zawoi. 9

Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego w sferze miejscowej polityki rozwoju. Istotną rolę odgrywają także stosowane w praktyce mechanizmy społecznej partycypacji w toku formułowania strategicznych celów rozwojowych na poziomie lokalnym. Paki narodowe, funkcjonując w nowej rzeczywistości prawnej i gospodarując własnymi zasobami, stają się ważnymi aktorami lokalnego rozwoju, wobec których w niedalekiej przyszłości będą stawiane coraz to nowe wyzwania, niewynikające z ich podstawowej roli, jaką jest funkcja ochrony przyrody. Kwestia ta nabiera szczególnego znaczenia w warunkach polskich, ze względu na stosunkowo nieduże powierzchnie parków i lokalizacje większości z nich w regionach intensywnie użytkowanych przez człowieka. Propagowany obecnie przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody wielofunkcyjny model działania parków narodowych, z wyraźnym akcentem położonym na realizację ich szeroko rozumianych funkcji społecznych, w tym funkcji ekonomicznej, wymagać będzie od kadr zarządzających parkami w Polsce kompetencji menedżerskich. Wzrośnie więc rola informacji (wiedzy) jako czynnika efektywnego zarządzania parkami. Cele pracy Mając na uwadze przedstawione wyżej kwestie, można postawić tezę, że Babiogórski Park Narodowy w sposób bezpośredni i pośredni oddziałuje na gospodarkę terenów leżących w jego otoczeniu, a z zasobów, wartości oraz działalności tego Parku wynikają czynniki wspomagające rozwój społeczno-gospodarczy gmin terytorialnie z nim powiązanych. Za główny cel badań przyjęto więc określenie wpływu funkcjonowania Babiogórskiego Parku Narodowego na rozwój społeczno-gospodarczy gmin (miejscowości) położonych w jego otoczeniu (cel poznawczy), a także wskazanie możliwości wykorzystania wartości środowiska przyrodniczego oraz funkcji pełnionych przez Park dla aktywizacji gospodarczej i społecznej obszarów położonych w jego sąsiedztwie (cel aplikacyjny). Zmierzając do rozpoznania i oceny ekonomicznej roli Babiogórskiego Parku Narodowego, należało ponadto sformułować założenia metodologiczne takiej analizy (cel metodyczny). Odwołując się do koncepcji relacji, dookreślono pojęcie ekonomicznej funkcji parku narodowego jako podstawy teoretycznej dalszych rozważań, natomiast dla celów operacyjnych opracowano systemowy model jego relacji ekonomicznych (rozdział 3). Głównym celom pracy podporządkowano następujące cele szczegółowe: rozpoznanie uwarunkowań zewnętrznych funkcjonowania parków narodowych w Polsce, odnoszących się do sfery regulacyjnej; teoretyczne opracowanie relacji o charakterze ekonomicznym, jakie zachodzą lub mogą zachodzić pomiędzy parkiem narodowym a jego otoczeniem społeczno- -gospodarczym; rozpoznanie wielkości i struktury budżetu BgPN; identyfikacja lokalnych i pozalokalnych powiązań finansowych BgPN; rozpoznanie wielkości bezpośrednich efektów ekonomicznych związanych z działalnością BgPN; określenie wielkości i struktury wydatków turystów odwiedzających BgPN oraz rozpoznanie zakresu powiązań ekonomicznych, które tworzą się w związku 10

Wstęp z wydatkowaniem tych środków finansowych w najbliższym otoczeniu przestrzennym Parku; rozpoznanie opinii miejscowych przedsiębiorców na temat roli BgPN w gospodarce lokalnej; rozpoznanie opinii przedstawicieli władz gmin związanych administracyjnie z BgPN oraz mieszkańców na temat roli Parku w gospodarce lokalnej; wskazanie możliwości zwiększania korzyści ekonomicznych związanych z funkcjonowaniem BgPN w lokalnej gospodarce. Metodyka badań Realizacja celu głównego badań oraz celów szczegółowych wymagała zastosowania różnych metod pozyskiwania i przetwarzania informacji. Z uwagi na wielowątkowość problematyki badawczej oraz wynikającą z tego faktu różnorodność i złożoność ujęć metodycznych, szczegółowe omówienie metodyki badań oraz charakterystyka materiałów źródłowych zostały zamieszczone w częściach (rozdziałach) poświęconych określonym zagadnieniom. Postępowanie badawcze składało się z trzech głównych części (etapów) (ryc. 1). W pierwszym etapie opracowano założenia i koncepcję badań oraz sformułowano ich cel główny oraz cele szczegółowe. Przeprowadzono ponadto kwerendę bibliograficzną oraz danych wtórnych, a także opublikowanych materiałów źródłowych. Rozpoznano dotychczasowy stan badań w odniesieniu do podjętej tematyki, zapoznano się z obowiązującymi aktami prawnymi, zapisami dokumentów planistycznych i treścią publikowanych raportów. Pozyskano też ogólnodostępne dane statystyczne. Zebrane informacje umożliwiły opracowanie szczegółowej metodyki badań. Główny etap prac obejmował przeprowadzenie badań terenowych wraz z opracowaniem zebranych na ich podstawie wyników. Badania terenowe obejmowały w szczególności: inwentaryzację terenową zagospodarowania turystycznego, w tym także drugich domów; sporządzenie bazy danych operacji finansowych BgPN; baza przygotowana została przez pracowników Parku, zgodnie z opracowanymi wytycznymi; pozyskanie danych z BgPN i urzędów gmin, w tym zwłaszcza statystyk dotyczących wielkości środków przeznaczanych na wynagrodzenia dla pracowników (z uwzględnieniem miejsca ich zamieszkania), sprawozdań finansowych, szczegółowych sprawozdań ze sprzedaży biletów wstępu do Parku, wysokości wpływów do budżetów gmin z tytułu podatków związanych z działalnością BgPN; wywiady z pracownikami Parku i wójtami gmin; badania ankietowe wśród turystów, kontrahentów BgPN, gestorów obiektów noclegowych i mieszkańców. Ostatni etap prac był związany z opracowaniem syntezy wyników badań oraz sformułowaniem wniosków i rekomendacji. 11

Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego Ryc. 1. Schemat postępowania badawczego Fig. 1. Diagram of the research procedure Źródło: opracowanie własne. Source: own work. Zakres przestrzenny i czasowy badań Jako obszar badań przyjęto tereny gmin związanych administracyjnie z leżącym w Beskidzie Żywieckim Babiogórskim Parkiem Narodowym: Jabłonka (wsie: Chyżne, Jabłonka, Lipnica Mała, Orawka, Podwilk, Zubrzyca Dolna, Zubrzyca Górna), Lipnica Wielka (wsie: Lipnica Wielka, Kiczory) oraz Zawoja (wsie: Zawoja, Skawica). Niemniej w uzasadnionych przypadkach prowadzone analizy wymagały szerszego bądź węższego ujęcia przestrzennego. Przykładowo w badaniach powiązań finansowych Parku, w celu ukazania udziału transakcji realizowanych na rynku lokalnym i stopnia zakorzenienia BgPN w gospodarce lokalnej, konieczne było przeprowadzenie analizy wszystkich operacji finansowych, niezależnie od siedziby kontrahenta. Z kolei w badaniach wśród mieszkańców zawężono obszar badań do miejscowości (wsi) położonych w bezpośrednim sąsiedztwie BgPN. Uznano bowiem, że wpływ Parku najsilniej odczuwają osoby mieszkające w jego najbliższym otoczeniu. Badania zostały przeprowadzone w latach 2012 2015. Analiza finansowych aspektów funkcjonowania Parku została dokonana na podstawie danych księgowych za lata 12

Wstęp 2010 2014. Inwentaryzację terenową zagospodarowania turystycznego przeprowadzono w 2012 r., dane te zostały następnie zweryfikowane i zaktualizowane w 2014 r. Badania ankietowe wśród turystów prowadzono w latach 2012 i 2013, natomiast wśród mieszkańców w 2013 r. Wywiady z gestorami obiektów noclegowych, kontrahentami Parku oraz władzami gmin zrealizowano w latach 2013 i 2014, a pozyskane informacje zostały częściowo uaktualnione w 2015 r. W tymże roku przeprowadzono również pogłębione wywiady z wójtami gmin: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja. Ustalenia terminologiczne W odniesieniu do zakresu przestrzennego badań konieczne wydaje się w tym miejscu wyjaśnienie pojęcia gospodarka lokalna ze względu na istniejące różne jego interpretacje w literaturze przedmiotu. W niniejszej pracy przyjęto podejście strukturalne, w którym gospodarka lokalna rozumiana jest jako zbiór powiązanych ze sobą podmiotów układu lokalnego (Brol, Sztando 2011). Zgodnie z definicją A. Zalewskiego (2000) gospodarkę lokalną stanowią współzależne podmioty gospodarujące i działające na terenie gminy, z których każdy pełni określone funkcje i dąży do realizacji własnych celów. Wśród podmiotów tych wymienia się: jednostki gospodarcze, gospodarstwa domowe, instytucje i władze lokalne. Poszczególne podmioty oddziałują na środowisko przyrodnicze, zagospodarowanie przestrzenne, warunki życia ludności oraz na lokalne rynki, a także, w sposób bezpośredni lub pośredni, wzajemnie na siebie. Powstają między nimi relacje przestrzenne oraz powiązania i współzależności wynikające z ich współpracy i kooperacji, wymiany dóbr i usług, świadczenia pracy itp. (Brol, Sztando 2011; Zalewski 1994). Związki te sprawiają, że gospodarka lokalna ma wszelkie cechy systemu i jest często określana jako lokalny system społeczno-gospodarczy. Ów system działa w otoczeniu innych lokalnych systemów, a także systemów wyższego rzędu (regionalnego, krajowego), których jest elementem składowym (Zalewski 1994, 2000). Układ treści Praca składa się z siedmiu rozdziałów problemowych oraz wstępu. W rozdziale pierwszym omówiono ewolucję koncepcji funkcjonowania przyrodniczych obszarów chronionych na świecie oraz różnice pomiędzy klasycznym a współczesnym modelem funkcjonalnym terenów objętych ochroną prawną. W dalszej części rozdziału przedstawiono, na podstawie przeglądu literatury międzynarodowej i krajowej, dotychczasowy stan badań nad ekonomiczną rolą i oddziaływaniem parków narodowych. Drugi rozdział poświęcono omówieniu prawnych i organizacyjnych warunków funkcjonowania parków narodowych w Polsce. Scharakteryzowano rozwój sieci parków narodowych w naszym kraju, a także wskazano na zmiany w uwarunkowaniach prawnych i organizacji parków oraz w systemie ich finansowania. W trzecim rozdziale sformułowano założenia i opracowano koncepcję badań ekonomicznych relacji parku narodowego w gospodarce lokalnej. Odnosząc się do istniejących już koncepcji teoretycznych, omówiono teoretyczno-metodologiczne założenia badań, 13

Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego zdefiniowano pojęcie funkcji ekonomicznej parku narodowego oraz skonstruowano model relacji ekonomicznych parku narodowego. Kolejne trzy rozdziały mają charakter empiryczny. W rozdziale czwartym ukazano BgPN jako podmiot lokalnej gospodarki. Po charakterystyce obszaru i zasobów Parku dokonano analizy jego budżetu i źródeł finansowania. W dalszej części omówiono powiązania finansowe BgPN z otoczeniem w oparciu o dane z rekordów operacji księgowych, w odniesieniu do różnych obszarów (stref przestrzennych) oddziaływania Parku. Rozdział ten kończy charakterystyka głównych sfer problemowych oddziaływania Parku w lokalnym układzie społeczno-gospodarczym oraz efektów ekonomicznych dochodowych, fiskalnych, zaopatrzeniowych i produkcyjnych. Rozdział piąty poświęcono omówieniu i ocenie znaczenia przestrzeni chronionej BgPN, która dzięki zasobom i wartościom społecznym wpływa na rozwój turystyki i związanej z nią strefy lokalnych usług oraz innych aktywności gospodarczych. Główną część tego rozdziału stanowi analiza i ocena ekonomicznej roli turystyki związanej z przyjazdami do BgPN, która została przeprowadzona na podstawie danych o wielkości i strukturze wydatków turystycznych zgromadzonych w wyniku badań ankietowych. Szósty rozdział ukazuje ekonomiczną rolę BgPN w gospodarce lokalnej z punktu widzenia kluczowych interesariuszy: kontrahentów Parku (podmiotów, których funkcjonowanie jest bezpośrednio związane z działalnością Parku jako instytucji gospodarczej), gestorów obiektów noclegowych (których działalność ma związek z obecnością Parku jako obszaru chronionego) oraz lokalnych władz i mieszkańców. W rozdziale omówiono subiektywne oceny poszczególnych grup interesariuszy, zebrane w toku wywiadów i badań ankietowych. Ostatni rozdział pracy zawiera syntezę rozważań. Odniesiono się w nim zarówno do kwestii metodologicznych, jak też wskazano na możliwości dalszego rozwoju funkcji ekonomicznej BgPN oraz wykorzystania wartości środowiska przyrodniczego Parku do aktywizacji gospodarczej i społecznej obszarów położonych w jego sąsiedztwie. Podziękowania Przeprowadzenie badań i przygotowanie niniejszej publikacji nie byłoby możliwe bez pomocy i wsparcia ze strony wielu osób, którym autorzy pragną złożyć serdeczne podziękowania. Dziękujemy przede wszystkim Dyrekcji Babiogórskiego Parku Narodowego Panom Józefowi Omylakowi i Januszowi Fujakowi, za umożliwienie prowadzenia badań, udostępnienie materiałów oraz przygotowanie baz danych finansowych. Za poświęcony czas i życzliwe konsultacje dziękujemy także głównej księgowej Parku Pani Barbarze Rusin, a ponadto: Annie Arcikiewicz, Tomaszowi Lamorskiemu i Tomaszowi Pasierbkowi. Podziękowania za udostępnienie materiałów oraz czas poświęcony na wywiady i konsultacje należą się także przedstawicielom władz i pracownikom gmin: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja. Zespołowi osób prowadzących inwentaryzację terenową oraz wywiady z turystami, mieszkańcami, kontrahentami Parku i gestorami bazy noclegowej dziękujemy za rzetelność i duże zaangażowanie w prowadzeniu badań, a respondentom za udzielone odpowiedzi. Wyrazy podziękowania kierujemy również w stronę Pani prof. dr hab. Danuty Ptaszyckiej-Jackowskiej za cenne uwagi oraz wysiłek przygotowania recenzji niniejszej publikacji. 14

Ekonomiczne znaczenie parków narodowych w gospodarce lokalnej w świetle ewolucji koncepcji funkcjonalnej obszarów chronionych Rozdział 1 Ekonomiczne znaczenie parków narodowych w gospodarce lokalnej w świetle ewolucji koncepcji funkcjonalnej obszarów chronionych 1.1. Społeczne funkcje parków narodowych w kontekście nowego paradygmatu funkcjonowania obszarów chronionych Społeczna myśl wokół kwestii ochrony przyrody ewoluuje od kilku tysięcy lat. Od zarania dziejów człowiek chronił określone elementy przyrody i miejsca, kierując się przesłankami: religijnymi, gospodarczymi, obronnymi, estetycznymi, zdrowotnymi i innymi (Symonides 2008). Pierwotnie o ochronie przyrody decydowały kwestie religijne 1. Z czasem dla celów gospodarczych i użytkowych zaczęto otaczać ochroną lasy, niektóre gatunki zwierząt i tereny łowieckie (Leńkowa 1981) 2. Przełom XVIII i XIX w. przyniósł zmianę podejścia do ochrony przyrody. Zaczęto ją wprowadzać bez względu na wartości, jakie mają jej zasoby dla człowieka. Przyrodę jak podaje J.G. Pawlikowski (1913, 1927) zaczęto chronić dla niej samej. Początkowo uwagę skupiano na ochronie piękna przyrody i jej poszczególnych form. Od lat 30. XIX w. zaczęto kłaść nacisk na konieczność ochrony nie tylko pojedynczych okazów czy gatunków, 1 Z pobudek religijnych chroniono najczęściej pojedyncze obiekty przyrodnicze (drzewa, skały) oraz zwierzęta, natomiast do obszarowych form podlegających ochronnie należały np. święte gaje i święte góry. 2 W Polsce przykładem obszaru chronionego pierwotnie z pobudek utylitarnych jest Puszcza Białowieska, która już od średniowiecza była objęta ochroną jako tereny łowieckie książąt litewskich, królów polskich, a następnie rosyjskich carów. W pierwszej połowie XIX w. lasy te chroniono jako rezerwę strategiczną dla rozbudowy rosyjskiej floty wojennej (Radziejowski 2011). Również licznie zakładane niegdyś przez magnatów zwierzyńce odegrały istotną rolę, przyczyniając się do zachowania zbiorowisk leśnych oraz utrzymywania wysokiego pogłowia zwierząt. 15

Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego lecz całych biocenoz, a nawet całych kompleksów cech środowiska, w których rozwijają się dane biocenozy, a także na ochronę harmonii fizjonomii krajobrazu (Chmielewski 2011). Koncepcja tworzenia parków narodowych rozległych obszarów o wysokim reżimie ochronnym, ustanawianych przez władze państwowe zrodziła się w Stanach Zjednoczonych, gdzie w 1872 r. jako pierwszy na świecie powstał PN Yellowstone. Idea parków narodowych szybko rozprzestrzeniła się na inne kraje Meksyk i Kanadę oraz Australię i Nową Zelandię, by na początku XX w. pojawić się także w Europie. Parki narodowe tworzono dla ochrony unikatowych wartości przyrodniczych, bez względu na gospodarczą wartość terenów. Trzeba jednak zaznaczyć, że ich powstawanie poza wartościami przyrodniczymi miało również istotne znaczenie społeczne. Już pierwsze parki organizowano jako dobra publiczne, z myślą o ich udostępnianiu obecnym i przyszłym pokoleniom. W dokumencie ustanawiającym PN Yellowstone można między innymi przeczytać, że park ten powstał dla dobra i przyjemności ludzi (Sellars 1997). Podobnie w Australii pierwszy obszar ogłoszony parkiem narodowym (1879 r.) powstał dla użytku publicznego (Leńkowa 1973). Od początku w ideę parku narodowego była więc wpisana funkcja społeczna. Tworzenie obszarów o wysokim reżimie ochronnym, jakimi są parki narodowe, wiązało się również z koniecznością określenia zasad gospodarowania na tych terenach. Według pierwotnej koncepcji parki narodowe miały być rozległymi obszarami pozbawionymi użytkowania gospodarczego, które dopuszczano jedynie do wykorzystania na cele turystyczno-rekreacyjne. W XX w. idea ustanawiania parków narodowych była przyjmowana przez kolejne kraje, jednakże sposób i zakres ich użytkowania był modyfikowany i dostosowywany do uwarunkowań miejscowych (Goetel 1959) 3. Z czasem zaczęły też powstawać inne przestrzenne formy ochrony przyrody o niższych reżimach ochronnych umożliwiających ich użytkowanie gospodarcze. Różnorodność uwarunkowań przyrodniczych, społecznych, gospodarczych, własnościowych, a także politycznych i prawnych, w jakich ustanawiano obszary chronione w poszczególnych krajach świata, sprawiła, że istniejące formy ochronne znacznie różnią się pod względem powierzchni i zasad użytkowania, a także sposobu zarządzania i finansowania. Niezależny rozwój sieci obszarów chronionych między państwami spowodował wykształcenie się niejednolitych i nieporównywalnych pod względem rygoru ochronnego oraz sposobu i zakresu społecznego użytkowania kategorii. Często obszary łączące się, z uwagi na nazwę, w tę samą kategorię wykazują znaczące różnice w reżimach ochronnych. Nawet najbardziej rozpoznawalna obszarowa forma ochrony przyrody na świecie, jaką jest park narodowy, jest różnie rozumiana w świetle ustawodawstwa poszczególnych państw. Przykładem mogą być parki narodowe w Wielkiej Brytanii czy w krajach Ameryki Południowej, które są obszarami o stosunkowo niskim reżimie ochronnym, zbliżonym do polskich parków krajobrazowych (Symonides 2008). 3 Tworzenie parków na terenach użytkowanych przez człowieka wiązało się zazwyczaj z pozbawieniem rdzennej ludności praw do korzystania z danego obszaru. Były jednak przypadki, w których dopuszczono w granicach parku określone formy tradycyjnej gospodarki. Na przykład mieszkańcy Laponii, po utworzeniu pierwszych szwedzkich parków narodowych, zachowali dawne prawa (Pawlikowski 1913). 16

Ekonomiczne znaczenie parków narodowych w gospodarce lokalnej w świetle ewolucji koncepcji funkcjonalnej obszarów chronionych Dla uporządkowania istniejących obszarowych form ochrony przyrody Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (International Union for Conservation of Nature IUCN) opracowała system klasyfikacyjny, który obejmuje sześć kategorii ochronnych. Park narodowy zaliczono do drugiej kategorii IUCN i zdefiniowano jako naturalny lub zbliżony do naturalnego obszar ustanowiony w celu ochrony procesów ekologicznych zachodzących w dużej skali przestrzennej, wraz z ogółem gatunków i ekosystemów charakterystycznych dla danego terenu, umożliwiający duchowe, naukowe, edukacyjne, rekreacyjne i turystyczne wykorzystanie, z poszanowaniem wymogów środowiska i walorów kulturowych (Dudley 2013). Trzeba jednak podkreślić, że znaczna część obszarów chronionych świata, noszących nazwę park narodowy, nie spełnia ustanowionych przez IUCN kryteriów i jest zaliczana do innych kategorii. Niezależnie od przesłanek utworzenia oraz nadanej kategorii ochronnej, ustanowienie obszaru chronionego wpływa na życie lokalnych społeczności i jest związane z pojawieniem się określonych skutków w sferze gospodarczej. Analizując minione 150 lat rozwoju światowego systemu obszarów chronionych, można zauważyć wyraźną ewolucję poglądów na temat społeczno-ekonomicznych aspektów istnienia tych terenów. Początkowo obszary chronione funkcjonowały w oderwaniu od ich otoczenia społeczno-ekonomicznego. Czerpanie korzyści ekonomicznych z objętych ochroną wartości przyrodniczych traktowano wręcz jako sprzeczne z ideą ochrony przyrody. W parkach narodowych dążono do eliminacji działalności gospodarczej człowieka. Jedynie na terenach, gdzie krajobraz oraz szata roślinna wykształciły się w rezultacie prowadzonej przez człowieka działalności gospodarczej (np. pasterskiej), działalność taka była dopuszczana ze względu na możliwość zachowania określonych ekosystemów. Stopniowa zmiana podejścia do zarządzania obszarami chronionymi i do pełnionych przez nie funkcji gospodarczych pojawiła się już w latach 70. XX w., ale dopiero światowa dyskusja i rozpowszechnienie się idei zrównoważonego rozwoju w praktyce dała impuls ku trwałej zmianie myślenia o funkcjonowaniu parków narodowych i innych obszarowych form ochronnych. W wyniku tej zmiany obszary chronione nie są już postrzegane jako przestrzenie służące wyłącznie ochronie przyrody, lecz jako tereny, które powinny być modelowymi przykładami łączenia celów przyrodniczych ze społecznymi, ekonomicznymi i kulturowymi (Borrini-Feyerabend i in. 2004; Hibszer 2013; Švajda, Sabo 2013). Zmieniają się także sposoby tworzenia obszarów chronionych oraz źródła finansowania ich działalności. Współcześnie dużo uwagi poświęca się także aktywnemu włączaniu lokalnych społeczności w proces zarządzania obszarami chronionymi oraz tworzeniu dla nich wartości ekonomicznych, które płyną z efektywnego zarządzania przestrzenią chronioną. Rozwój nowych, społecznych i ekonomicznych (gospodarczych) wyzwań stawianych obszarom chronionym ilustrują ustalenia kolejnych kongresów parków narodowych. Problematykę korzyści ekonomicznych związanych z istnieniem obszarów chronionych poruszono już na Pierwszej Światowej Konferencji Parków Narodowych w Seatle (1962 r.), lecz uwagę skupiono wówczas przede wszystkim na korzyściach płynących z turystycznego użytkowania parków. Problemy społeczne i ekonomiczne związane z funkcjonowaniem obszarów chronionych, jak również kwestie zarządzania tymi terenami i planowania przestrzennego, omawiane były na kolejnej światowej konferencji, która miała miejsce w PN Yellowstone w 1972 r. Niewiele jednak uwagi poświęcono wówczas 17

Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego interesom lokalnych społeczności, które traktowano wówczas raczej w kategoriach zagrożenia dla ochrony przyrody (Phillips 2003). Tematyka społeczno-ekonomiczna dominowała na III Światowym Kongresie Obszarów Chronionych, który odbył się w 1982 r. na Bali, pod hasłem Parki narodowe i obszary chronione jako wsparcie dla rozwoju społeczno-ekonomicznego. Po raz pierwszy na forum ogólnoświatowym zwrócono wówczas uwagę na konieczność docenienia związków pomiędzy ochroną przyrody a rozwojem społeczno-ekonomicznym (Radziejowski 2011). Kongres ten był przełomowy w kształtowaniu poglądów dotyczących znaczenia obszarów chronionych w rozwoju gospodarczym oraz w dostrzeganiu kluczowej roli miejscowych społeczności w zarządzaniu obszarami objętymi ochroną (Phillips 2003). W sesji podsumowującej Dyrektor Generalny IUCN L.M Talbot (1984) podkreślił, że obszary chronione są chronione dla ludzi, a nie przed nimi, a ich postrzeganie jako izolowanych wysp jest z ekologicznego, funkcjonalnego, społecznego i ekonomicznego punktu widzenia niewłaściwe. System obszarów chronionych powinien być integralną częścią struktury czynników kształtujących dobrobyt ludzi. Parki powinny sprzyjać rozwojowi ekonomicznemu, przy czym rozwojowi rozumianemu nie jako zbiór doraźnych korzyści czerpanych przez jednostki, lecz rozwojowi trwałemu, zapewniającemu stabilność systemów ekologicznych i społecznych. W przyjętym przez kongres planie działań wśród głównych celów, które powinny być realizowane w obszarach chronionych, wymieniono łączenie zarządzania tymi obszarami ze zrównoważonym rozwojem. Podkreślono także konieczność wdrażania narzędzi ekonomicznych w zarządzaniu obszarami chronionymi, które pozwolą na wycenę materialnych i niematerialnych wartości parków oraz objaśnienie roli, jaką pełnią one w zrównoważonym rozwoju (Miller 1984). Wśród rekomendacji pojawiły się również postulaty włączania miejscowych społeczności w zarządzanie obszarami chronionymi oraz kierowania korzyści finansowych związanych z funkcjonowaniem parków w pierwszej kolejności do mieszkańców (np. poprzez oferowane zatrudnienie) (Blower 1984; Miller 1984). Kolejny, IV Światowy Kongres Parków został zorganizowany w 1992 r. w Caracas. Jego wiodące hasło Parki dla życia podkreślało konieczność ochrony nie tylko wartości przyrodniczych, lecz również warunków życia lokalnych społeczności (Radziejowski 2011). Zwrócono uwagę na częste ignorowanie potrzeb lokalnych społeczności, podkreślając konieczność szerszego uwzględniania kwestii kulturowych, społecznych, ekonomicznych i politycznych w podejmowaniu decyzji dotyczących obszarów chronionych. Wskazano na potrzebę dobrego rozpoznania korzyści ekonomicznych związanych z funkcjonowaniem obszarów chronionych. Za niezbędne uznano wdrażanie polityki zarządzania obszarami chronionymi, która będzie uwzględniała interesy miejscowych społeczności oraz rozwój mechanizmów pozwalających na szerszy udział społeczny w planowaniu, tworzeniu i zarządzaniu obszarami chronionymi, a także na sprawiedliwy podział korzyści i kosztów związanych z funkcjonowaniem tych obszarów (Parks for Life 1992). Tematyka społeczno-ekonomicznych aspektów funkcjonowania obszarów chronionych była istotnym elementem obrad również na kolejnym Światowym Kongresie Parków, który odbył się 2003 r. w Durbanie pod hasłem Korzyści ponad podziałami. Kongres ten jeszcze silniej podkreślił znaczenie ekonomicznego wpływu obszarów chronionych, które powinny tak funkcjonować, aby stymulowały miejscowy rozwój gospodarczy i zapewniały 18

Ekonomiczne znaczenie parków narodowych w gospodarce lokalnej w świetle ewolucji koncepcji funkcjonalnej obszarów chronionych poprawę warunków życia lokalnych społeczności. Miejscowe społeczności powinny mieć jak najszerszy udział w działaniach podejmowanych na rzecz ochrony przyrody, jak również w korzyściach związanych z funkcjonowaniem obszarów chronionych (Benefits Beyond Boundaries 2005). Powyższe wątki były kontynuowane w dyskusjach podczas Światowego Kongresu Parków, który odbył się w 2014 r. w Sydney pod hasłem Parki, ludzie, planeta inspirujące rozwiązania. Formułując priorytety działań w najbliższej dekadzie, szczególnie silny nacisk położono na kwestie zintegrowanego zarządzania, włączenia parków narodowych w procedury planowania społeczno-ekonomicznego i podejmowania decyzji gospodarczych oraz uwzględniania w procesie planowania i zarządzania terenami chronionymi kosztów społeczno-gospodarczych i korzyści związanych z ich funkcjonowaniem. Działania te powinny służyć budowaniu jak najszerszego poparcia dla tworzenia obszarów chronionych i ich działalności wśród wszystkich zainteresowanych stron (A strategy of innovative approaches 2014a, 2014b). Zmiana modelu funkcjonowania obszarów chronionych przejawia się również w rozwoju koncepcji międzynarodowej sieci rezerwatów biosfery. Sieć ta jest tworzona w ramach programu UNESCO Człowiek i Biosfera (Man and the Biosphere MaB) zapoczątkowanego w 1971 r. Celem programu jest kreowanie zrównoważonych relacji pomiędzy ludźmi i biosferą, a rezerwaty biosfery są szczególnymi obszarami chronionymi, łączącymi funkcję ochrony przyrody z funkcjami społeczno-ekonomicznymi terenów, które obejmują. Dzięki rezerwatom biosfery powinny być promowane i upowszechniane działania zapewniające zgodną i trwałą koegzystencję człowieka i przyrody (Hadley 2002; Seville Strategy 2005). Społeczno-ekonomiczne funkcje rezerwatów biosfery zostały wyraźnie zaznaczone w przyjętej w 1995 r. Strategii Sewilskiej wyznaczającej kierunki dalszego rozwoju sieci tych rezerwatów. Rezerwaty biosfery powinny być modelowymi przykładami zarządzania obszarem zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Podejmowane w ich granicach działania powinny obejmować w szczególności: analizę interesów różnych podmiotów i włączenie ich w procedury planowania i podejmowania decyzji związanych z zarządzaniem rezerwatem i użytkowaniem jego obszaru; wyselekcjonowanie i ocenę miejscowych produktów i usług opartych o zrównoważone metody gospodarowania oraz ich promocję w celu zapewnienia możliwości dochodów mieszkańcom; dążenie do zapewnienia sprawiedliwego podziału korzyści płynących z użytkowania zasobów naturalnych pomiędzy interesariuszy; korzyści te powinny trafiać w pierwszej kolejności do mieszkańców (m.in. poprzez wykorzystanie miejscowych technik budowlanych, zatrudnianie mieszkańców, sprzedaż rękodzieła, sprzyjanie rozwojowi ekologicznego rolnictwa); opracowanie i ustanowienie instytucjonalnych mechanizmów w zakresie zarządzania, koordynacji i integracji różnych projektów realizowanych na terenie rezerwatu; ustanowienie systemu konsultacji, w których powinny uczestniczyć podmioty gospodarcze i społeczne reprezentujące szerokie spektrum interesów; organizowanie szkoleń dla pracowników dyrekcji parków z zakresu zagadnień społeczno-ekonomicznych oraz technik rozwiązywania konfliktów; 19

Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego wprowadzenie programów szkoleniowych dla miejscowych społeczności, w celu umożliwienia im pełnego uczestnictwa w procesach planowania, zarządzania i monitorowania rezerwatów (Seville Strategy 2005). Analizując wnioski i rekomendacje sformułowane w trakcie omówionych kongresów oraz śledząc przeobrażenia zachodzące w obszarach chronionych świata, A. Phillips (2003) zauważa, iż zmiana w sposobie ich działania jest na tyle istotna, że ma charakter nowego paradygmatu funkcjonalnego. Zmiany dokonały się w kilku sferach i dotyczą przede wszystkim celów oraz sposobów tworzenia obszarów chronionych, modelu zarządzania nimi, źródeł finansowania, a także stopnia uwzględniania potrzeb lokalnych społeczności. Model współczesny zakłada przede wszystkim: łączenie celów z zakresu ochrony przyrody z celami społeczno-ekonomicznymi; tworzenie obszarów chronionych przy poparciu mieszkańców i z uwzględnieniem ich potrzeb; planowanie rozwoju i zarządzanie obszarami przez ekspertów z różnych dziedzin, przy udziale miejscowych społeczności; dywersyfikację źródeł finansowania; włączenie obszarów chronionych w szerszy kontekst przyrodniczy (element światowej sieci) i gospodarczy. A. Phillips (2003) wskazał na dwa modele funkcjonalne wyłaniające się w historycznym rozwoju obszarów chronionych klasyczny i nowoczesny (tabela 1). J. Ervin i in. (2010) uważają, że model klasyczny dominował w okresie od połowy XIX w. do lat 70. XX w., w kolejnych dekadach zastąpił go model nowoczesny. Nakreślona przez G. Borrini-Feyerabend i in. (2004), J. Ervin i in. (2010) oraz A. Phillipsa (2003) ewolucja koncepcji zarządzania obszarami chronionymi (tabela 1) nie oznacza jednak, że każdy obszar chroniony rozwijał się niegdyś zgodnie z modelem konwencjonalnym ani też, że wszystkie obecne sposoby działania obszarów chronionych, w tym parków narodowych, wpisują się w nurt nowoczesny. Co więcej, zdaniem niektórych autorów (Ervin i in. 2010), zachodzące obecnie zmiany w działaniu niektórych obszarów chronionych są tak nowatorskie, że od połowy pierwszej dekady XXI w. można mówić o pojawianiu się kolejnego wzorca funkcjonalnego, który w jeszcze szerszym zakresie łączy cele przyrodnicze ze społeczno-ekonomicznymi. Zgodnie z jego założeniami obszary chronione są postrzegane jako kluczowe elementy systemu podtrzymywania życia na Ziemi i powinny mieć większe znaczenie w realizacji globalnych celów ekologicznych, społecznych i gospodarczych, przyczyniając się do realizacji Milenijnych Celów Rozwoju 4. Jeszcze mocniej podkreśla się rolę obszarów chronionych w tworzeniu wartości ekonomicznych (dochodów), nie tylko dla utrzymania własnej działalności, ale również dla wzmocnienia gospodarek lokalnych i krajowych (m.in. poprzez turystykę, zaopatrzenie w produkty leśne, ryby). Ponadto powinny one być w większym stopniu włączone w sferę planowania społeczno-gospodarczego i planów sektorowych na szczeblach regionalnych i krajowych. 4 Osiem głównych celów rozwojowych określonych w Projekcie Milenijnym przyjętym na Zgromadzeniu Ogólnym ONZ w 2000 r., które powinny zostać osiągnięte dla poprawy warunków życia na świecie. 20

Ekonomiczne znaczenie parków narodowych w gospodarce lokalnej w świetle ewolucji koncepcji funkcjonalnej obszarów chronionych Tabela 1. Zmiana paradygmatu funkcjonalnego obszarów chronionych Table 1. Shift of functional paradigm for protected areas Wymiar Model klasyczny Model nowoczesny Przesłanki i cele tworzenia Tworzone dla ochrony dzikiej przyrody, z wyłączeniem wykorzystania gospodarczego. Główny nacisk na zachowanie spektakularnych walorów dzikiej przyrody i krajobrazu, a nie na funkcjonowanie ekosystemów. Tworzone dla zachowania i przywracania walorów przyrodniczych, utrzymania procesów ekologicznych, przy jednoczesnym uwzględnieniu celów społeczno-ekonomicznych (w tym naukowych, kulturowych, zachowania usług ekosystemów). Sposób tworzenia i zarządzanie Mieszkańcy Kontekst funkcjonowania Postrzeganie wartości Tworzone przez władze państwowe, bez uwzględnienia opinii miejscowych społeczności. Zarządzane przez przyrodników i ekspertów związanych z gospodarowaniem zasobami przyrodniczymi. Planowane i zarządzane bez uwzględnienia potrzeb mieszkańców i raczej przeciwko nim. Gospodarowanie głównie z myślą o turystach odwiedzających park. Obszary chronione tworzone niezależnie i postrzegane jako wyspy odizolowane od otaczających obszarów lądowych lub wodnych, bez uwzględnienia sposobów ich użytkowania. Postrzegane jako zasoby o znaczeniu krajowym, których ochrona pozostaje w gestii państwa. Tworzone przy aprobacie mieszkańców, zarządzane przez różnych partnerów specjalistów z wielu dziedzin, przy udziale społeczności lokalnych. Tworzone i zarządzane z udziałem mieszkańców lub nawet przez mieszkańców. Gospodarowanie z uwzględnieniem potrzeb miejscowej ludności. Obszary chronione postrzegane jako część kompleksowej sieci ekologicznej, planowane i zarządzane jako część regionalnego, krajowego i międzynarodowego systemu. Postrzegane jako obszary powiązane funkcjonalnie z otoczeniem. Postrzegane jako cenne na wszystkich poziomach (zarówno dla lokalnych społeczności, jak i w skali globalnej), ich ochrona jest kwestią międzynarodową. Finansowanie Planowanie Finansowanie z budżetu centralnego (np. w drodze corocznego przydziału środków budżetowych). Planowanie w perspektywie krótkoterminowej przez ekspertów z dziedziny nauk przyrodniczych, bez uwzględnienia potrzeb miejscowej ludności. Finansowanie przez licznych partnerów (np. darczyńców bezpośrednich, fundacje, organizacje pozarządowe). Planowanie w perspektywie średnio- lub długoterminowej przez ekspertów reprezentujących wiele dyscyplin nauki. Planowanie z uwzględnieniem potrzeb różnych grup interesu (w tym zwłaszcza miejscowej ludności), przy udziale wielu interesariuszy. Źródło: opracowanie na podstawie Phillips (2002, 2003); Borrini-Feyerabend i in. (2004); Ervin i in. (2010). Source: developed from Phillips (2002, 2003); Borrini-Feyerabend et al. (2004); Ervin et al. (2010). Nowe sposoby (wzorce) działania i zalecenia odnośnie do zarządzania obszarami chronionymi, finansowania ich działalności oraz kształtowania relacji z otoczeniem są szeroko omawiane w publikacjach IUCN, między innymi w ramach serii zatytułowanej Best Practice Protected Area Guidelines (m.in. Beltrán 2000; Borrini-Feyerabend i in. 2004, 2013; 21